Â
Â
Â
Â
Ảnh: internet.
Â
1. CÆ¡ sở khoa há»c và thá»±c tiá»…n của việc xây dá»±ng chÆ°Æ¡ng trình Ngữ văn má»›i
1.1. Các thà nh tá»±u nghiên cứu giáo dục há»c và tâm là há»c hiện đại đã cho thấy ngÆ°á»i há»c thay vì chỉ nghe giáo viên (GV) thuyết giảng, cần phải có cÆ¡ há»™i tham gia các hoạt Ä‘á»™ng giáo dục có tÃnh tÆ°Æ¡ng tác để phát triển các năng lá»±c quan yếu. Những nghiên cứu là thuyết và thá»±c nghiệm trong lÄ©nh vá»±c dạy há»c Ngữ văn, đặc biệt là là thuyết thụ đắc ngôn ngữ, cÅ©ng đã chứng minh năng lá»±c ngôn ngữ, năng lá»±c cảm thụ văn há»c và nhiá»u năng lá»±c có liên quan khác chỉ được hình thà nh và phát triển thông qua các hoạt Ä‘á»™ng Ä‘á»c, viết, nói, nghe chứ không phải thông qua việc nắm các kiến thức là thuyết vá» ngôn ngữ và văn há»c.
1.2. Thá»±c tiá»…n đổi má»›i giáo dục ở nhiá»u quốc gia trong và i tháºp niên gần đây khẳng định cách xây dá»±ng chÆ°Æ¡ng trình (CT) theo định hÆ°á»›ng phát triển năng lá»±c là xu hÆ°á»›ng tất yếu, đáp ứng yêu cầu giáo dục và đà o tạo con ngÆ°á»i trong bối cảnh khoa há»c và công nghệ phát triển vá»›i tốc Ä‘á»™ chÆ°a từng có và ná»n kinh tế tri thức đóng vai trò ngà y cà ng quan trá»ng đối vá»›i má»i quốc gia.
1.3. Thá»±c tiá»…n dạy há»c Ngữ văn của Việt Nam trong thá»i gian gần đây và thá»±c trạng hiện nay cho thấy cách dạy há»c Ngữ văn theo lối bình giảng và cung cấp cho há»c sinh (HS) các kiến thức là thuyết má»™t cách tách biệt không đáp ứng được nhu cầu há»c táºp của giá»›i trẻ ngà y nay và không còn phù hợp vá»›i xu thế của giáo dục hiện đại. Kinh nghiệm đổi má»›i CT theo hÆ°á»›ng tÃch hợp và đa dạng hóa các thể loại VB được Ä‘Æ°a và o nhà trÆ°á»ng trong CT hiện hà nh cÅ©ng đặt cÆ¡ sở cho việc tiếp tục đổi má»›i CT theo hÆ°á»›ng đó trong bối cảnh xây dá»±ng CT phát triển năng lá»±c nói chung. Nhiá»u Ä‘iểm tÃch cá»±c, tiến bá»™ của CT hiện hà nh sẽ phải được kế thừa và phát huy hÆ¡n nữa.
1.4. Nghị quyết 29 của Ban chấp hà nh Trung Æ°Æ¡ng Äảng vỠđổi má»›i căn bản, toà n diện giáo dục khẳng định đổi má»›i CT theo định hÆ°á»›ng phát triển năng lá»±c và phẩm chất của ngÆ°á»i há»c. Cách tiếp cáºn nà y đặt ra mục tiêu căn bản là giúp cho HS có thể là m được gì sau khi há»c, chứ không táºp trung và o việc xác định HS cần há»c những gì để có được kiến thức toà n diện vá» các lÄ©nh vá»±c chuyên môn.
Â
2. Äặc trÆ°ng của môn há»c
2.1. Ngữ văn là môn há»c công cụ, mang tÃnh nhân văn. Các đặc trÆ°ng nà y thể hiện qua những mục tiêu cÆ¡ bản của nó và cách tiếp cáºn những mục tiêu đó.
2.2. Môn Ngữ văn giúp HS phát triển các năng lá»±c và phẩm chất tổng quát và đặc thù, góp phần thá»±c hiện mục tiêu giáo dục của nhà trÆ°á»ng phổ thông nói chung. Năng lá»±c tÆ° duy, năng lá»±c tưởng tượng và sáng tạo, năng lá»±c hợp tác, năng lá»±c tá»± há»c là những năng lá»±c tổng quát, liên quan đến nhiá»u môn há»c. Năng lá»±c sá» dụng ngôn ngữ và năng lá»±c thẩm mỹ mà chủ yếu là cảm thụ văn há»c là những năng lá»±c đặc thù, trong đó năng lá»±c sá» dụng ngôn ngữ để giao tiếp và tÆ° duy đóng vai trò hết sức quan trá»ng trong há»c táºp của HS và công việc của các em trong tÆ°Æ¡ng lai, giúp các em nâng cao chất lượng cuá»™c sống. Äồng thá»i vá»›i quá trình giúp HS phát triển các năng lá»±c tổng quát và đặc thù, môn Ngữ văn có sứ mạng giáo dục tình cảm và nhân cách cho ngÆ°á»i há»c.
2.3. Môn Ngữ văn ở trÆ°á»ng phổ thông không được dạy há»c nhÆ° má»™t bá»™ môn khoa há»c nhằm trang bị cho HS hệ thống các khái niệm khoa há»c. Tất cả các năng lá»±c và phẩm chất trên đây Ä‘á»u được phát triển thông qua các hoạt Ä‘á»™ng dạy há»c, xoay quanh bốn lÄ©nh vá»±c giao tiếp cÆ¡ bản: Ä‘á»c, viết, nói và nghe. Các kiến thức là thuyết vá» tiếng Việt, lịch sá» văn há»c, là luáºn văn há»c và táºp là m văn chủ yếu được dùng nhÆ° là phÆ°Æ¡ng tiện tiến hà nh các hoạt Ä‘á»™ng dạy há»c đó.
3. Mục tiêu giáo dục
3.1. Giúp HS phát triển năng lá»±c giao tiếp ngôn ngữ ở tất cả các hình thức: Ä‘á»c, viết, nói và nghe, trong đó bao gồm cả năng lá»±c tìm kiếm và xá» là thông tin từ nhiá»u nguồn khác nhau để viết và nói; giúp HS sá» dụng tiếng Việt chÃnh xác, mạch lạc, có hiệu quả và sáng tạo vá»›i những mục Ä‘Ãch khác nhau trong nhiá»u ngữ cảnh Ä‘a dạng. Ngoà i ra, môn Ngữ văn cÅ©ng chú ý giúp HS phát triển năng lá»±c giao tiếp bằng các phÆ°Æ¡ng tiện nghe nhìn hay phÆ°Æ¡ng tiện phi ngôn ngữ (tranh ảnh, biểu đồ, phim,…).[1]
3.2. Thông qua những tác phẩm văn há»c đặc sắc, giúp HS phát triển năng lá»±c thẩm mỹ, nhạy cảm và tinh tế vá»›i các sắc thái của tiếng Việt; giúp HS biết Ä‘á»c và có hứng thú Ä‘á»c các tác phẩm văn há»c, biết viết, thảo luáºn và có hứng thú viết, thảo luáºn vá» các tác phẩm văn há»c, nhỠđó các em có cÆ¡ há»™i khám phá bản thân và thế giá»›i xung quanh, thấu hiểu con ngÆ°á»i, có cá tÃnh và đá»i sống tâm hồn phong phú, có quan niệm sống và ứng xá» nhân văn.
3.3. Giúp HS phát triển năng lá»±c tÆ° duy, đặc biệt là tÆ° duy suy luáºn, phản biện, biết đánh giá tÃnh hợp là và ý nghÄ©a của những thông tin và ý tưởng được tiếp nháºn; giúp HS phát triển năng lá»±c tưởng tượng và sáng tạo, sá»± tá»± tin, năng lá»±c tá»± láºp, năng lá»±c hợp tác và tinh thần cá»™ng đồng.
3.4. Giúp HS hình thà nh và phát triển phÆ°Æ¡ng pháp há»c táºp, nhất là phÆ°Æ¡ng pháp tá»± há»c để có thể tá»± há»c suốt Ä‘á»i và biết ứng dụng những kiến thức và kÄ© năng há»c được và o cuá»™c sống. NhỠđược trang bị kiến thức, kÄ© năng và có kinh nghiệm Ä‘á»c nhiá»u kiểu văn bản (VB) khác nhau trong nhà trÆ°á»ng, khi trưởng thà nh, HS có thể tá»± Ä‘á»c sách để không ngừng nâng cao vốn tri thức và văn hóa cần thiết cho cuá»™c sống và công việc.
3.5. Trang bị cho HS những kiến thức phổ thông, cÆ¡ bản và hiện đại vá» tiếng Việt và văn há»c, góp phần phát triển vốn tri thức căn bản của má»™t ngÆ°á»i có văn hóa. Giúp HS có được hiểu biết vá» mối quan hệ giữa ngôn ngữ và văn há»c vá»›i Ä‘á»i sống xã há»™i.
3.6. Bồi dưỡng cho HS có thái Ä‘á»™ tÃch cá»±c và tình yêu đối vá»›i tiếng Việt và văn há»c, qua đó biết trân trá»ng, giữ gìn và phát triển các giá trị văn hóa Việt Nam; có thói quen và niá»m vui Ä‘á»c sách; có tinh thần tiếp thu tinh hoa văn hóa của nhân loại, có khả năng há»™i nháºp quốc tế, trở thà nh những công dân toà n cầu, nhÆ°ng luôn có ý thức vá» cá»™i nguồn và bản sắc của dân tá»™c Việt Nam.
Lên báºc trung há»c phổ thông, môn Ngữ văn còn có thêm mục tiêu trang bị kiến thức và kÄ© năng theo định hÆ°á»›ng nghá» nghiệp của HS. Chẳng hạn, những HS có xu hÆ°á»›ng há»c đại há»c những ngà nh nghá» có liên quan trá»±c tiếp đến Ngữ văn thì được há»c sâu hÆ¡n dÆ°á»›i hình thức các phân môn/chuyên Ä‘á» tá»± chá»n.
4. Ná»™i dung
4.1. Các mạch nội dung và hệ thống chuẩn cần đạt
Ná»™i dung môn Ngữ văn (ở báºc tiểu há»c được gá»i là “môn Tiếng Việtâ€) từ lá»›p 1 đến lá»›p 12 được tổ chức theo bốn mạch chÃnh, tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i bốn kÄ© năng giao tiếp cÆ¡ bản và phần kiến thức ngữ văn (tiếng Việt và văn há»c) bổ trợ cho bốn mạch kÄ© năng. Bốn mạch kÄ© năng nà y sẽ được triển khai thà nh hệ thống các chuẩn cần đạt đối vá»›i từng kÄ© năng.
Chuẩn cần đạt thể hiện những Ä‘iá»u HS cần biết và có thể là m được sau khi há»c. Việc xây dá»±ng CT dá»±a và o hệ thống các chuẩn cần đạt, thay vì dá»±a và o các ná»™i dung cần dạy há»c, giúp nhà trÆ°á»ng có được cÆ¡ sở đánh giá được chất lượng của sản phẩm mà mình tạo ra. Hệ thống chuẩn nà y cÅ©ng là căn cứ để xác định được những ná»™i dung, phÆ°Æ¡ng pháp dạy há»c và phÆ°Æ¡ng pháp đánh giá thÃch hợp đối vá»›i má»—i lá»›p há»c, cấp há»c sao cho HS có được những năng lá»±c và phẩm chất mà xã há»™i kì vá»ng.
Như một phác thảo, bà i viết nà y thỠnêu và i nét tổng thể như sau.
4.1.1. Äá»c
Tuy tất cả các kÄ© năng Ä‘á»u quan trá»ng, nhÆ°ng kÄ© năng Ä‘á»c cần được coi là quan trá»ng nhất. Ngoà i những ná»™i dung chung nhÆ° bản chất, chức năng, chiến lược và các yêu cầu chung của hoạt Ä‘á»™ng Ä‘á»c, các chuẩn cần đạt được xây dá»±ng dá»±a và o các kÄ© năng bá»™ pháºn, phân biệt theo nhiá»u tiêu chà khác nhau. Sau đây là má»™t số phân biệt được phác thảo bÆ°á»›c đầu:
1) Phân biệt thà nh hai thể loại VB cÆ¡ bản: a) VB văn há»c (hÆ° cấu và phi hÆ° cấu); b) VB thông tin (tức loại VB có chức năng thông báo, hÆ°á»›ng dẫn, giải thÃch, thuyết phục). Tỉ lệ hai loại VB nà y thay đổi theo từng cấp há»c, lá»›p há»c.
2) Phân biệt thà nh nhiá»u tiểu thể loại chi tiết hÆ¡n trong từng thể loại VB lá»›n trên đây, và theo đó phân biệt chuẩn Ä‘á»c hiểu đối vá»›i từng tiểu thể loại: a) VB văn há»c và các thể loại văn há»c phổ biến: thÆ¡, truyện ngắn, tiểu thuyết, kÃ, kịch, sá» thi; b) VB thông tin và các kiểu VB thông tin thông dụng (e-mail, tin nhắn, thÆ° từ, VB quảng cáo, VB hÆ°á»›ng dẫn sá» dụng thiết bị, diá»…n văn, VB hà nh chÃnh, VB báo chÃ, VB thÆ°Æ¡ng mại, lịch sá», pháp luáºt, khoa há»c, ….). VB thông tin cÅ©ng có thể là những hình thức giao tiếp phi ngôn ngữ nhÆ° tranh ảnh, biểu đồ, logo, ma tráºn, phù hiệu,...
3) Phân biệt theo mức Ä‘á»™ phức tạp của hoạt Ä‘á»™ng Ä‘á»c, dá»±a trên các tiêu chà nhÆ°: a) các cấp Ä‘á»™ ngôn ngữ (tiếng, từ, câu, Ä‘oạn văn, VB); b) mức Ä‘á»™ váºn dụng các kiến thức là luáºn văn há»c và là luáºn Ä‘á»c VB nói chung để Ä‘á»c hiểu VB; c) các cấp Ä‘á»™ nháºn thức theo cách phân chia của Bloom (nháºn biết, thông hiểu, ứng dụng, phân tÃch, tổng hợp, đánh giá; phiên bản má»›i: nháºn biết, thông hiểu, ứng dụng, phân tÃch, đánh giá, sáng tạo).
Trên cÆ¡ sở những phân biệt kiểu nhÆ° váºy, CT có thể xây dá»±ng những chuẩn cần đạt theo hÆ°á»›ng tăng dần Ä‘á»™ khó, chẳng hạn nhÆ°: nắm được cốt truyện hay ná»™i dung chÃnh của VB; nắm được các chi tiết quan trá»ng, các nhân váºt và hình tượng nghệ thuáºt; liên hệ ná»™i dung của tác phẩm vá»›i hiểu biết và trải nghiệm của cá nhân, rút ra bà i há»c cho bản thân; hiểu được mối liên hệ giữa đặc trÆ°ng thể loại và cách thể hiện ná»™i dung; nắm được quan Ä‘iểm tÆ° tưởng, nghệ thuáºt của tác giả; đánh giá được giá trị thẩm mỹ của tác phẩm, phong cách của nhà văn; nháºn biết được các yếu tố văn hóa, lịch sá», xã há»™i, triết há»c được thể hiện trong VB; biết so sánh, đánh giá các VB cùng má»™t chủ Ä‘á» hay cùng má»™t tác giả. TÆ°Æ¡ng tá»±: nắm bắt thông tin có ngay trong VB (on the line), biết suy luáºn từ những thông tin trong VB để tìm câu trả lá»i (between the lines), biết liên hệ những gì Ä‘á»c được vá»›i cuá»™c sống (beyond the line).
4.1.2. Viết
Ngoà i những ná»™i dung chung nhÆ° bản chất, chức năng, quy trình, chiến lược và các yêu cầu chung của hoạt Ä‘á»™ng viết, các chuẩn cần đạt được xây dá»±ng dá»±a và o các kÄ© năng bá»™ pháºn, phân biệt theo nhiá»u tiêu chà khác nhau. Sau đây là má»™t số phân biệt được phác thảo bÆ°á»›c đầu:
1) Mức Ä‘á»™ phức tạp của hoạt Ä‘á»™ng viết. Và dụ, viết chÃnh tả, viết VB có tÃnh chất khuôn mẫu và viết sáng tạo (dá»±a trên suy nghÄ©, trà tưởng tượng, cảm xúc và ngôn ngữ của chÃnh ngÆ°á»i viết) là những cấp Ä‘á»™ viết khác nhau. Viết chÃnh tả (nhìn để viết, nghe để viết) chỉ dà nh riêng cho tiểu há»c, chiếm tỉ lệ cao ở lá»›p 1, 2, 3 (khoảng 70% thá»i gian viết) và giảm đáng kể ở lá»›p 4, 5 (còn khoảng 30% thá»i gian viết), còn tạo láºp có tÃnh chất khuôn mẫu và viết sáng tạo thì dà nh cho cả tiểu há»c (từ há»c kì 2 lá»›p 1) và trung há»c.
2) Mức Ä‘á»™ phức tạp của Ä‘á» tà i. Và dụ: viết vá» con váºt hay loà i cây mà em biết (môi trÆ°á»ng, hình dáng, mà u sắc, đồ ăn…) và viết vá» má»™t khÃa cạnh trong Ä‘á»i sống của con ngÆ°á»i nhÆ°: sá»± cô Ä‘Æ¡n, ná»—i lo sợ, sá»± vị tha, lòng đố kị… là hai cấp Ä‘á»™ viết khác nhau.
3) Sá»± phân biệt các thể loại VB: 1) VB nghị luáºn văn há»c, 2) VB nghị luáºn xã há»™i, 3) VB thông tin. Tỉ lệ thay đổi theo từng cấp há»c, lá»›p há»c.
4.1.3. Nói – nghe
Nói và nghe là hai kÄ© năng, nhÆ°ng cần được gá»™p chung vì đó là hai hoạt Ä‘á»™ng diá»…n ra nối tiếp nhau, cái nà y là kết quả phản hồi của cái kia. Ngoà i những ná»™i dung chung nhÆ° bản chất (đặc trÆ°ng tác Ä‘á»™ng qua lại trá»±c tiếp, ngay tức thì giữa ngÆ°á»i nói và ngÆ°á»i nghe trong ngôn ngữ nói), chức năng của hoạt Ä‘á»™ng nói và nghe, chiến lược và các yêu cầu chung của hoạt Ä‘á»™ng nói và nghe (chẳng hạn sá»± phù hợp vá»›i ngữ cảnh và mục Ä‘Ãch, thái Ä‘á»™ và cá» chỉ Ä‘iệu bá»™ khi nói và nghe (những Ä‘iá»u cần là m hay cần tránh khi nói và nghe), các chuẩn cần đạt được xây dá»±ng dá»±a và o các kÄ© năng bá»™ pháºn, phân biệt theo nhiá»u tiêu chà khác nhau. Sau đây là má»™t số phân biệt được phác thảo bÆ°á»›c đầu:
1) Kiểu, loại nói và nghe: nói và nghe trong há»™i thoại hà ng ngà y (chà o há»i, cám Æ¡n, há»i – trả lá»i, giá»›i thiệu,…); kể chuyện và nghe; nói và nghe trong thảo luáºn; nói và nghe trong phát biểu, trình bà y, diá»…n thuyết; nói và nghe trong tranh luáºn; nói và nghe trong phá»ng vấn; nói và nghe gián tiếp (ngÆ°á»i nói không nhìn thấy ngÆ°á»i nghe và ngÆ°á»i nghe không thể trao đổi, há»i lại ngÆ°á»i nói, chẳng hạn qua TV, radio,…). Ná»™i dung chi tiết các chuẩn cần xoay quanh đặc Ä‘iểm, chiến lược, phÆ°Æ¡ng pháp nói và nghe trong từng kiểu, loại.
2) Mức độ phức tạp của hoạt động nói và nghe. Mức độ phức tạp nà y được phân biệt dựa trên những tiêu chà sau:
a) Mức Ä‘á»™ phức tạp của vấn đỠđược nói đến (đòi há»i những mức Ä‘á»™ trải nghiệm khác nhau), và dụ: kể vá» má»™t ngÆ°á»i thân trong gia đình và kể vá» má»™t câu chuyện, má»™t tình huống là m thay đổi suy nghÄ© của em vá» cuá»™c sống là hai cấp Ä‘á»™ kể (nói) khác nhau.
b) Thá»i gian nói ngắn hay dà i, trong bao lâu.
c) Ngữ cảnh nói, đối tượng nghe: nói với bạn ngồi bên cạnh, nói ở trong nhóm, nói trước lớp.
d) Yêu cầu đối vá»›i việc nói và nghe, và dụ: nói theo trình tá»± thá»i gian và nói theo lôgic nhân quả, so sánh (tÆ°Æ¡ng đồng và tÆ°Æ¡ng phản). Nghe để nắm thông tin ở cấp Ä‘á»™ khác vá»›i nghe để nêu câu há»i, trao đổi, thảo luáºn; nghe và biết đánh giá Ä‘á»™ tin cáºy, thuyết phục của các láºp luáºn. Hiểu được tầm quan trá»ng của việc nghe ở cấp Ä‘á»™ khác vá»›i hiểu tầm quan trá»ng của kiến thức và kinh nghiệm trong việc nghe (nghe má»™t ná»™i dung quen thuá»™c và má»™t ná»™i dung xa lạ khác nhau nhÆ° thế nà o).
e) Phương tiện hỗ trợ khi nói và nghe: Nói có dùng VB (khác với nói tự do, nói vo), nói có dùng phương tiện công nghệ thông tin; nghe có cầm bút ghi chép (khác với nghe mà không cần ghi chép).
KÄ© năng nói và nghe vừa được luyện táºp trong khi há»c Ä‘á»c và viết vừa được há»c thà nh tiết há»c riêng. Ná»™i dung nói và nghe có thể dá»±a trên ná»™i dung đã há»c trong phần Ä‘á»c và viết hoặc có mối liên quan trá»±c tiếp hay gián tiếp theo tinh thần tÃch hợp giữa các kÄ© năng.
4.1.4. Kiến thức tiếng Việt
Theo cách tiếp cáºn má»›i vá» xây dá»±ng CT, không có bà i há»c riêng vá» tiếng Việt. Những khái niệm công cụ của Việt ngữ há»c được giá»›i thiệu, giải thÃch xung quanh VB Ä‘á»c hiểu có liên quan và ở cuối bà i há»c. Các ná»™i dung kiến thức được giảm thiểu. Tuy váºy, những kiến thức căn bản sau đây vẫn cần được Ä‘Æ°a và o CT.
Vá» ngữ âm và chÃnh tả: hệ thống chữ cái tiếng Việt và các âm tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i các chữ cái đó[2]; má»™t số quy tắc chÃnh tả cần lÆ°u ý để viết đúng, và dụ nhÆ° quy tắc phân biệt k/q/c, g/gh, ng/ngh; phân biệt chÃnh tả và chÃnh âm, hiểu được viết đúng chÃnh tả là yêu cầu bắt buá»™c còn chÃnh âm thì không, trừ những trÆ°á»ng hợp bị coi là “nói ngá»ng†thì phải sá»a; các dấu câu (phẩy, chấm, chấm há»i, chấm phẩy, chấm than, hai chấm, ba chấm, ngoặc Ä‘Æ¡n, ngoặc kép, ngoặc vuông); quy tắc viết hoa; các lá»—i dùng dấu câu và viết hoa thÆ°á»ng gặp.[3]
Vá» từ vá»±ng – ngữ nghÄ©a: nghÄ©a của từ; nghÄ©a Ä‘en và nghÄ©a bóng; nghÄ©a gốc và nghÄ©a phái sinh; sắc thái nghÄ©a của từ (biết dùng từ có sắc thái thÃch hợp); các từ ngữ viết tắt (chẳng hạn tên các tổ chức quốc tế UN, UNESCO, UNICEF, WHO, WB, IMF, ASEAN, APEC,…); cách viết tên riêng nÆ°á»›c ngoà i; các quan hệ nghÄ©a từ vá»±ng: đồng nghÄ©a, trái nghÄ©a, bao nghÄ©a; Ä‘a nghÄ©a và đồng âm (hiểu được má»™t từ ngữ có thể được dùng vá»›i những ý nghÄ©a khác nhau trong những ngữ cảnh khác nhau); sá»± phát triển của từ vá»±ng tiếng Việt; ẩn dụ và hoán dụ từ vá»±ng; cấu tạo từ tiếng Việt: tiếng – Ä‘Æ¡n vị cấu tạo từ; từ Ä‘Æ¡n và từ phức (từ ghép và từ láy); thà nh ngữ (phân biệt vá»›i tục ngữ); từ tượng thanh và từ tượng hình;  từ ngữ thuần Việt và từ ngữ vay mượn (chú ý đến ý nghÄ©a và đặc Ä‘iểm cấu tạo từ của các yếu tố Hán Việt có năng lá»±c sản sinh cao) và việc sá» dụng các lá»›p từ ngữ nà y trong giao tiếp; phân biệt các biến thể của tiếng Việt: tiếng Việt toà n dân và các biến thể địa phÆ°Æ¡ng và xã há»™i (biệt ngữ xã há»™i, thuáºt ngữ chuyên môn, tiếng lóng), biết dùng các biến thể tiếng Việt trong những tình huống giao tiếp thÃch hợp; những từ ngữ dá»… nhầm vỠâm và nghÄ©a; má»™t số lá»—i dùng từ thÆ°á»ng gặp.[4]
Phát triển vốn từ ngữ cho HS là má»™t phần quan trá»ng trong CT Ngữ văn, đặc biệt là ở báºc tiểu há»c. Äối vá»›i lá»›p 1, 2, và 3, vốn từ ngữ được há»c táºp trung và o những từ ngữ (bao gồm cả thà nh ngữ) biểu thị những khái niệm gần gÅ©i, quen thuá»™c vá»›i HS nhÆ° vá» gia đình, trÆ°á»ng há»c, thế giá»›i tá»± nhiên và xã há»™i gần gÅ©i vá»›i trải nghiệm và trà tưởng tượng các em. Lên các lá»›p trên, HS được tiếp cáºn vá»›i những từ ngữ trừu tượng hÆ¡n vá»›i Ä‘á»™ khó tăng dần. Äặc biệt chú ý đến vốn thuáºt ngữ khoa há»c, công nghệ được dùng phổ biến trong Ä‘á»i sống hà ng ngà y và những từ ngữ Hán Việt dá»… gây nhầm lẫn. Trong tất cả các bà i há»c, HS cần nắm được chÃnh xác hình thức ngữ âm (chÃnh tả) và ý nghÄ©a của những từ ngữ má»›i, những từ ngữ khó và biết cách sá» dụng những từ ngữ nà y và o thá»±c tiá»…n giao tiếp má»™t cách sáng tạo. GV hÆ°á»›ng dẫn cho HS biết nháºn diện nghÄ©a của từ má»›i bằng cách: dá»±a và o ngữ cảnh (quan hệ ngữ nghÄ©a, ngữ pháp vá»›i những từ xung quanh), suy luáºn từ nghÄ©a của các yếu tố cấu thà nh (đối vá»›i những từ nhÆ°: quốc gia, quốc kì, gia đình, gia cảnh,…), tra cứu từ Ä‘iển.
Vá» ngữ pháp: các từ loại (danh từ, vị từ (Ä‘á»™ng từ, tÃnh từ), đại từ, quan hệ từ, trợ từ, tình thái từ); phân biệt danh từ đếm được và không đếm được; cấu trúc câu (các thà nh phần chÃnh và phụ của câu); cấu trúc ngữ Ä‘oạn; các kiểu câu (câu trần thuáºt, câu nghi vấn, câu cầu khiến, câu cảm thán; câu Ä‘Æ¡n và câu ghép; câu rút gá»n, câu đặc biệt); tráºt tá»± từ tiếng Việt, hiểu được tầm quan trá»ng của tráºt tá»± từ trong tiếng Việt; biến đổi cấu trúc câu; lá»i dẫn gián tiếp và lá»i dẫn trá»±c tiếp; má»™t số lá»—i ngữ pháp thÆ°á»ng gặp (lá»—i vá» cấu trúc cú pháp, lá»—i dùng các yếu tố hồi chỉ, lá»—i tráºt tá»± từ, lá»—i lôgic, …).[5]
Vá» phong cách há»c và tu từ: các phong cách chức năng; phân biệt ngôn ngữ nói và ngôn ngữ viết; các biện pháp tu từ (tỉ dụ, nhân hóa, ẩn dụ, hoán dụ, ngoa dụ, Ä‘iệp từ/ngữ, uyển ngữ, Ä‘iển cố, chÆ¡i chữ).
Vá» liên kết và ngữ dụng: liên kết và mạch lạc trong VB, cấu trúc VB và đoạn văn, câu chủ Ä‘á»; mối quan hệ giữa ngôn ngữ vá»›i ngữ cảnh, nghÄ©a tÆ°á»ng minh và nghÄ©a hà m ẩn.
Ngoà i ra, HS cần phải hiểu được tiếng Việt, cÅ©ng nhÆ° tất cả các ngôn ngữ trên thế giá»›i, là má»™t hệ thống kà hiệu có tÃnh chất quy Æ°á»›c của má»™t cá»™ng đồng mà tất cả má»i thà nh viên Ä‘á»u phải tuân thủ khi giao tiếp, tuy nhiên má»—i cá nhân có thể váºn dụng nó má»™t cách sáng tạo. HS hiểu được tiếng Việt là má»™t di sản văn hóa quý báu của dân tá»™c Việt Nam; có thái Ä‘á»™ trân trá»ng tiếng Việt, có ý thức giữ gìn sá»± trong sáng của tiếng Việt.
Lên trung há»c phổ thông, cần có những bà i há»c riêng vá» các giai Ä‘oạn phát triển của tiếng Việt gắn vá»›i lịch sá» chữ viết tiếng Việt và đặc trÆ°ng loại hình của tiếng Việt (Những bà i nà y có thể triển khai dÆ°á»›i dạng bà i táºp nghiên cứu. HS được chia nhóm, tá»± tìm kiếm tÆ° liệu, viết báo cáo và trình bà y).
4.1.5. Kiến thức văn há»c
Không có bà i há»c riêng vá» kiến thức văn há»c. Những kiến thức ná»n cần thiết giúp HS Ä‘á»c hiểu VB (tác giả, bối cảnh sáng tác, những khái niệm công cụ của là luáºn văn há»c,…) được giá»›i thiệu, giải thÃch ở đầu bà i há»c, xung quanh các VB Ä‘á»c hiểu có liên quan và cuối bà i há»c.
Tuy không lấy việc trang bị kiến thức là m trá»ng tâm, nhÆ°ng CT phải bao quát đầy đủ các kiến thức công cụ giúp HS Ä‘á»c hiểu VB: tác phẩm văn há»c, nhà văn, bản chất và chức năng của văn há»c, cốt truyện, xung Ä‘á»™t, bối cảnh, nhân váºt (phân biệt nhân váºt trong các thể loại văn há»c khác nhau; phân biệt lối tả nhân váºt trong truyện dân gian, truyện trung đại và truyện hiện đại, v.v.), Ä‘iểm nhìn, ngôi kể, tình tiết, ngôn ngữ văn chÆ°Æ¡ng.
Má»™t trong những vấn Ä‘á» quan trá»ng nhất là thể loại. CT phải chú trá»ng đầy đủ các thể loại văn há»c phổ biến: truyện (truyện dân gian, truyện đồng thoại, truyện tranh, truyện ngắn, tiểu thuyết), thÆ¡ (thÆ¡ cổ Ä‘iển và thÆ¡ hiện đại), kà (bút kÃ, tùy bút, …), kịch (bi kịch, hà i kịch,....), sá» thi, má»™t số thể văn cổ và đặc trÆ°ng của từng thể loại. HS hiểu được quan hệ giữa đặc trÆ°ng thể loại và ná»™i dung thể hiện, dụng ý của tác giả. Äôi khi cùng má»™t chủ Ä‘á» hay Ä‘á» tà i nhÆ°ng được thể hiện bằng những thể loại khác nhau. HS cần hiểu được sá»± khác biệt trong cách thức và hiệu quả thể hiện.
Cho lá»›p 10, có thể có các bà i tổng quan, ngắn gá»n vá» lịch sá» văn há»c Việt Nam (Những bà i nà y có thể triển khai dÆ°á»›i dạng bà i táºp nghiên cứu. Vá»›i sá»± hÆ°á»›ng dẫn của GV, HS được chia nhóm, tá»± tìm kiếm tÆ° liệu, viết báo cáo và trình bà y). Cho lá»›p 11 và 12, cần có má»™t số kiến thức nâng cao vá» là luáºn văn há»c nhÆ° thi pháp há»c, tá»± sá»± há»c, là thuyết tiếp nháºn văn há»c,…, giúp cho HS vừa có tri thức văn hóa vừa có được công cụ để Ä‘á»c hiểu VB, nhÆ°ng không được dạy thà nh bà i riêng. Má»™t số thuáºt ngữ là luáºn văn há»c có thể không cần phải dùng đến, nhÆ°ng cần giải thÃch khái niệm sao cho HS có thể váºn dụng để Ä‘á»c, viết, nói, nghe vá» văn há»c.
NhÆ° đã nêu trong phần mục tiêu, ngoà i bốn năng lá»±c giao tiếp cÆ¡ bản trên, CT còn chú ý đến cả năng lá»±c thể hiện/trình bà y và tiếp nháºn các thông tin, ý tưởng qua các phÆ°Æ¡ng tiện nghe nhìn. Vì váºy, SGK và GV cần tạo cÆ¡ há»™i cho HS được trình bà y và tiếp nháºn vá»›i tÆ° duy phê phán các thông tin và ý tưởng qua tranh ảnh (nhÆ° logo quảng cáo, tranh châm biếm, cổ Ä‘á»™ng, …), video clip, phim,…
Lên báºc trung há»c phổ thông, ngoà i những ná»™i dung chung, bắt buá»™c dà nh cho tất cả HS, CT có thể có má»™t số môn há»c tá»± chá»n dà nh cho những HS có năng lá»±c, sở thÃch và /hoặc có định hÆ°á»›ng nghá» nghiệp cần phát triển năng lá»±c ngữ văn nhiá»u hÆ¡n các HS khác, chẳng hạn: môn Äá»c, môn Viết, môn Nói, môn Văn há»c.
So vá»›i CT hiện hà nh thì Ä‘iểm khác biệt của CT má»›i không phải là ở chá»— cắt giảm kiến thức vá» tiếng Việt và văn há»c mà là ở chá»— thay đổi căn bản “hà m lượng†(mức Ä‘á»™ nông/sâu của kiến thức) và “phÆ°Æ¡ng thức cà i đặt†(cách thức Ä‘Æ°a và o bà i há»c).
NhÆ° váºy, các chuẩn cần đạt của CT Ngữ văn được xây dá»±ng trên cÆ¡ sở hình dung sau khi há»c xong má»™t lá»›p/cấp há»c, HS phải có được những năng lá»±c ngữ văn gì cần thiết cho việc há»c lên lá»›p/cấp há»c cao hÆ¡n hay cho công việc trong tÆ°Æ¡ng lai sau khi rá»i khá»i nhà trÆ°á»ng và góp phần giúp các em trưởng thà nh nhÆ° má»™t con ngÆ°á»i có văn hóa. Má»™t bà i há»c có thể nhằm đạt đến má»™t số chuẩn, ngược lại má»™t chuẩn có thể là mục tiêu của má»™t số bà i há»c. Trong má»—i bà i há»c, SGK và GV cần giá»›i thiệu cho HS các chuẩn cần đạt và ná»™i dung há»c táºp để đạt được các chuẩn Ä‘á» ra. Là m nhÆ° váºy sẽ giúp HS hiểu rõ được mục tiêu của bà i há»c và tham gia và o hoạt Ä‘á»™ng há»c táºp má»™t cách chủ Ä‘á»™ng và tÃch cá»±c.
Cho đến nay, ná»™i dung các CT Ngữ văn của Việt Nam được hình thà nh trên cÆ¡ sở các tác phẩm văn há»c cụ thể (sắp xếp theo các giai Ä‘oạn của lịch sá» văn há»c hoặc theo thể loại) và những kiến thức vá» tiếng Việt, táºp là m văn và văn há»c. NghÄ©a là khi xây dá»±ng CT, các nhà chuyên môn đã mặc định những tác giả, tác phẩm và những kiến thức quan trá»ng nà o cần phải được dạy há»c ở nhà trÆ°á»ng. Trong CT theo định hÆ°á»›ng phát triển năng lá»±c thì các tác phẩm văn há»c và kiến thức ngữ văn trÆ°á»›c hết được dùng nhÆ° là ngữ liệu và phÆ°Æ¡ng tiện giúp HS hình thà nh và phát triển các năng lá»±c chung cÅ©ng nhÆ° năng lá»±c đặc thù của môn há»c. NhÆ° váºy, việc dạy há»c má»™t tác phẩm văn há»c, má»™t kiến thức vá» tiếng Việt hay vá» văn há»c nhằm mục Ä‘Ãch chủ yếu không phải là để cho HS “biết gì†vá» tác phẩm hay kiến thức đó mà là giúp các em “là m được gì†từ những Ä‘iá»u há»c được.
4.2. Ngữ liệu dạy há»c
Ngữ liệu dạy há»c có thể là : a) Toà n văn hoặc Ä‘oạn trÃch má»™t tác phẩm văn há»c; b) Toà n văn hay Ä‘oạn trÃch má»™t VB thông tin (e-mail, tin nhắn, thÆ° từ, VB quảng cáo, VB hÆ°á»›ng dẫn sá» dụng thiết bị, diá»…n văn, VB hà nh chÃnh, VB báo chÃ, VB thÆ°Æ¡ng mại, lịch sá», pháp luáºt, khoa há»c, …). Ở đây, VB thông tin được hiểu theo nghÄ©a rá»™ng của thuáºt ngữ nà y, bao gồm cả những hình thức giao tiếp phi ngôn ngữ nhÆ° tranh ảnh, biểu đồ, logo, ma tráºn, phù hiệu,…. ; c) VB dạng ngôn ngữ nói nhÆ° má»™t cuá»™c phá»ng vấn, má»™t cuá»™c há»™i thoại (nói chuyện, thảo luáºn, tranh luáºn) trong Ä‘á»i sống hằng ngà y, trên TV, radio hay Internet.
CT và SGK dà nh cho HS và GV được tá»± chá»n khoảng 25% ngữ liệu. Phần 25% nà y vừa giúp HS và GV được chủ Ä‘á»™ng chá»n há»c và dạy những gì há» thấy phù hợp vá»›i mình, là m cho CT và SGK có thể thÃch ứng vá»›i nhiá»u đối tượng ở các vùng miá»n khác nhau; vừa là m cho danh sách các VB và ngữ liệu cần dạy há»c không bị “đóng cứng†mà có thể cáºp nháºt, thÃch ứng vá»›i những thay đổi của Ä‘á»i sống.
Việc lá»±a chá»n ngữ liệu phải dá»±a trên các nguyên tắc sau (xếp theo thứ tá»± Æ°u tiên):
a) Phục vụ trực tiếp cho việc phát triển các năng lực theo yêu cầu của CT.
b) Phù hợp vá»›i kinh nghiệm, hiểu biết, Ä‘á»™ trưởng thà nh (năng lá»±c nháºn thức, đặc Ä‘iểm tâm sinh lÃ), mối quan tâm của HS ở từng lá»›p há»c, cấp há»c; giúp HS có hứng thú để Ä‘á»c, viết, nói, nghe và có niá»m vui trong há»c táºp. Cần cân nhắc thá»a đáng đến dung lượng và độ phức tạp (ná»™i dung, nghệ thuáºt, ngôn ngữ biểu đạt) của ngữ liệu.
c) Có giá trị đặc sắc vá» ná»™i dung và nghệ thuáºt, nhất là có tÃnh chuẩn má»±c và sáng tạo vá» ngôn ngữ (dùng từ ngữ, biện pháp tu từ, đặt câu, tổ chức VB). Äặc biệt là đối vá»›i các tác phẩm văn há»c, việc lá»±a chá»n được những tác phẩm hay sẽ giúp nuôi dưỡng ở HS tình yêu đối vá»›i văn há»c và niá»m vui Ä‘á»c sách.
Tiếp tục chú trá»ng các VB thể hiện tinh thần yêu nÆ°á»›c, Ä‘á»™c láºp dân tá»™c, ý thức vá» chủ quyá»n quốc gia; tăng tỉ lệ các VB Ä‘áºm tÃnh nhân văn, giáo dục lòng nhân ái, khoan dung, tình yêu chân thiện mỹ, tình yêu thiên nhiên, tinh thần há»™i nháºp quốc tế, hÆ°á»›ng đến những giá trị phổ quát của nhân loại. Tuyệt đối không chá»n những VB kÃch Ä‘á»™ng bạo lá»±c, có những định kiến vá» chủng tá»™c, giá»›i tÃnh, tôn giáo,… hay có những ảnh hưởng tiêu cá»±c khác đối vá»›i việc giáo dục thế hệ trẻ.
d) Xét trên tổng thể (trong má»™t bá»™ SGK), chú ý bảo đảm được tỉ lệ thÃch hợp giữa VB văn há»c, VB thông tin (bao gồm cả VB không liên tục, tức VB có sá» dụng tranh ảnh, biểu đồ, logo, ma tráºn, phù hiệu,….). Trong VB văn há»c, chú ý bảo đảm sá»± cân đối tÆ°Æ¡ng đối giữa các thể loại (truyện, thÆ¡, tản văn, kÃ, kịch, sá» thi,…), giữa văn há»c trung đại và văn há»c hiện đại, giữa văn há»c dân gian và văn há»c viết, giữa văn há»c Việt Nam và văn há»c nÆ°á»›c ngoà i, giữa văn há»c dân tá»™c Kinh và dân tá»™c thiểu số, giữa Äông và Tây. “Sá»± cân đối†được hiểu là theo má»™t tỉ lệ thÃch hợp, không mảng quan trá»ng nà o bị bá» sót, chứ không phải có tỉ lệ bằng nhau, chẳng hạn, văn há»c hiện đại phải chiếm tỉ lệ cao hÆ¡n văn há»c trung đại, tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° váºy, văn há»c viết và văn há»c dân gian, văn há»c Việt Nam và văn há»c nÆ°á»›c ngoà i.
So vá»›i CT và SGK hiện hà nh thì phần truyện trung đại, thÆ¡ chữ Hán (Việt Nam và Trung Quốc) cần giảm đáng kể. Tuy váºy, cần chú ý trong khi chú trá»ng thÃch đáng đến đặc trÆ°ng của đối tượng tiếp nháºn, sá» dụng nhiá»u thể loại VB Ä‘a dạng, Æ°u tiên những tác phẩm có ná»™i dung gần gÅ©i vá»›i Ä‘á»i sống Ä‘Æ°Æ¡ng đại và tâm là HS, SGK vẫn phải giữ má»™t tỉ lệ nhất định các tác phẩm thuá»™c văn há»c dân gian, văn há»c cổ Ä‘iển của Việt Nam và nÆ°á»›c ngoà i. SGK và GV phải có cách tiếp cáºn và phÆ°Æ¡ng pháp dạy há»c thÃch hợp để giúp HS thấu hiểu được giá trị và thông Ä‘iệp từ những tác phẩm nà y và tìm ra được các mối liên hệ vá»›i cuá»™c sống của các em.
Trong VB thông tin, chú ý đến sá»± Ä‘a dạng vá» mặt thể loại nhÆ° VB lịch sá», pháp luáºt, khoa há»c, bà i phê bình, bà i nghị luáºn, diá»…n văn, VB hà nh chÃnh, VB báo chÃ, VB hÆ°á»›ng dẫn sá» dụng thiết bị, VB quảng cáo,... Dà nh má»™t tỉ lệ nhá» cho VB không liên tục, có hình thức biểu đạt phi ngôn ngữ và có ná»™i dung tÃch hợp vá»›i các phân môn thuá»™c khoa há»c xã há»™i và khoa há»c tá»± nhiên. VB thông tin (bao gồm cả VB không liên tục) đóng má»™t vai trò rất quan trá»ng trong Ä‘á»i sống hiện nay, nhÆ°ng cho đến nay, việc giúp HS có được kÄ© năng Ä‘á»c những VB nà y vẫn còn là má»™t khoảng trống trong CT giáo dục của nhà trÆ°á»ng Việt Nam. Nhiá»u VB kiểu nà y có xuất hiện trong SGK các môn há»c thuá»™c khoa há»c xã há»™i và khoa há»c tá»± nhiên, nhÆ°ng chỉ được dạy há»c từ góc Ä‘á»™ cung cấp thông tin và kiến thức cho ngÆ°á»i há»c, chứ không nhằm đến mục Ä‘Ãch dạy há»c kÄ© năng Ä‘á»c hiểu. Äiá»u cần lÆ°u ý đối vá»›i tác giả SGK, GV và ngÆ°á»i thiết kế Ä‘á» thi, kiểm tra là phải xác định đúng mục tiêu của việc dạy há»c và đánh giá vá» loại VB nà y trong môn Ngữ văn, để không nhầm lẫn vá»›i Giáo dục công dân, Lịch sá», Äịa lÃ, Sinh há»c, Xã há»™i há»c,….
Tùy và o mục tiêu giáo dục và tâm là lứa tuổi của HS ở từng cấp há»c mà các loại VB có mức Ä‘á»™ Æ°u tiên khác nhau. Chẳng hạn, truyện dân gian, truyện đồng thoại được dạy chủ yếu ở báºc tiểu há»c (có thể thêm lá»›p 6). Äây là những thể loại văn há»c thÃch hợp vá»›i sá»± phát triển tâm là của HS nhá» tuổi, giúp các em phát triển trà tưởng tượng (truyện thần thoại, truyá»n thuyết, truyện cổ tÃch, truyện đồng thoại), khiếu hà i hÆ°á»›c (truyện cÆ°á»i), há»c được những bà i há»c vá» cuá»™c sống (truyện ngụ ngôn, truyện cổ tÃch, truyện đồng thoại). Trong các VB tá»± chá»n, GV tiểu há»c có thể cho HS chá»n thêm các truyện tranh, truyện đồng thoại để Ä‘á»c và chia sẻ vá»›i các bạn trong nhóm hay trÆ°á»›c cả lá»›p vá» kết quả Ä‘á»c (cả ná»™i dung (cốt truyện, nhân váºt, tình tiết…) và hình thức trình bà y nhÆ° tranh vẽ (Ä‘Æ°á»ng nét, mà u sắc). Cần chú ý đến mảng văn há»c thể hiện thế giá»›i Ä‘áºm chất hÆ° cấu hay giả tưởng, kì ảo nhÆ° Harry Potter, Sherlock Holmes (chỉ lấy là m dẫn chứng, không phải gợi ý Ä‘Æ°a những tác phẩm nà y và o dạy trong nhà trÆ°á»ng, vì tác phẩm cụ thể cần có sá»± cân nhắc cẩn tháºn), vì mảng văn há»c nà y rất thÃch hợp vá»›i tuổi thÆ¡, giúp cho trà tưởng tượng của trẻ thÆ¡ được bay bổng, nuôi mầm sáng tạo. Nhiá»u tác phẩm trong nhà trÆ°á»ng của Việt Nam lâu nay quá “hiện thá»±c†và nặng “tÃnh giáo dụcâ€, những thứ “quá†và “nặng†đó là m giảm đáng kể tác dụng của môn Ngữ văn.
Có hứng thú và kÄ© năng Ä‘á»c sách, có hứng thú và kÄ© năng chia sẻ, thể hiện (ở dạng viết và nói) những trải nghiệm từ những tác phẩm Ä‘á»c được là chìa khóa giúp HS phát triển năng lá»±c ngữ văn. Äá»™ khó của các VB Ä‘á»c tăng dần qua từng năm há»c. Việc Ä‘á»c nhiá»u thể loại VB Ä‘a dạng được viết ở nhiá»u thá»i đại khác nhau, từ nhiá»u ná»n văn hóa khác nhau, theo nhiá»u phong cách khác nhau không chỉ giúp HS có được hiểu biết phong phú vá» cuá»™c sống mà còn giúp các em phát triển vốn từ vá»±ng, tạo cho các em có cÆ¡ há»™i thá»±c hà nh giao tiếp gần vá»›i Ä‘á»i sống tháºt vì được là m quen vá»›i nhiá»u loại VB thÆ°á»ng dùng trong cuá»™c sống hằng ngà y.
Thá»i gian để dạy há»c má»™t VB phải tÆ°Æ¡ng thÃch vá»›i Ä‘á»™ dà i và độ phức tạp của nó để bảo đảm GV có thể giúp HS tiếp cáºn đầy đủ và sâu sắc VB, cho HS có cÆ¡ há»™i Ä‘á»c trá»±c tiếp và trá»n vẹn những tác phẩm được chá»n há»c. Hạn chế đến mức có thể việc dạy há»c trÃch Ä‘oạn, trừ trÆ°á»ng hợp những tác phẩm văn há»c có dung lượng lá»›n nhÆ° tiểu thuyết, hồi kÃ, sá» thi, và dụ Truyện Kiá»u của Nguyá»…n Du. PhÆ°Æ¡ng châm là số lượng tác phẩm Ä‘Æ°a và o SGK không nhiá»u, nhÆ°ng HS phải được há»c kÄ© và há»c sâu. Tuyệt đối tránh tình trạng thầy và trò không đủ thá»i gian để tìm hiểu VB má»™t cách thấu đáo nhÆ° nhiá»u giá» há»c hiện nay.
Vá» những VB tá»± chá»n (dá»± kiến tỉ lệ 25%), GV và HS có thể tìm từ nhiá»u nguồn khác nhau: tuyển táºp tác phẩm dùng trong nhà trÆ°á»ng (Bá»™ Giáo dục & Äà o tạo phối hợp vá»›i các nhà xuất bản in các tuyển táºp nà y); sách, truyện, tà i liệu trong thÆ° viện; sách, truyện, tà i liệu, phim ảnh (đặc biệt là những bá»™ phim được chuyển thể từ các tác phẩm văn há»c) trên Internet hay được phát hà nh dÆ°á»›i dạng băng Ä‘Ä©a; chÆ°Æ¡ng trình TV của các Ä‘Ã i truyá»n hình trung Æ°Æ¡ng và địa phÆ°Æ¡ng; và nhiá»u nguồn khác.
CT Ngữ văn theo cách tiếp cáºn má»›i không quy định cụ thể các tác phẩm văn há»c và VB thông tin phải được dạy trong từng lá»›p. Quyá»n chá»n VB cụ thể thuá»™c vá» tác giả SGK. Tuy nhiên, CT sẽ có má»™t phụ lục các VB được khuyến nghị dạy trong nhà trÆ°á»ng để các tác giả SGK tham khảo, hình dung được Ä‘á»™ khó, Ä‘á»™ dà i và sá»± thÃch hợp vá» thể loại, Ä‘á» tà i của VB đối vá»›i từng lá»›p há»c. Há» có thể dùng những VB đó hoặc không. Tuy váºy, CT sẽ quy định má»™t tỉ lệ tối thiểu các sáng tác dân gian và quy định má»™t số tác phẩm bắt buá»™c dạy há»c trong nhà trÆ°á»ng nhÆ°: Hịch tÆ°á»›ng sÄ© của Trần Quốc Tuấn, Bình Ngô đại cáo của Nguyá»…n Trãi, Truyện Kiá»u của Nguyá»…n Du, Tuyên ngôn Ä‘á»™c láºp của Hồ Chà Minh.
Â
5. PhÆ°Æ¡ng pháp dạy há»c
CT Ngữ văn má»›i cần lấy Là thuyết kiến tạo (Constructivism Theory) trong giáo dục há»c là m ná»n tảng. Tinh thần của Là thuyết kiến tạo trong dạy há»c Ngữ văn được thể hiện nhÆ° sau:
5.1. HS há»c Ä‘á»c, viết, nói và nghe để phát triển năng lá»±c giao tiếp và những năng lá»±c, phẩm chất hữu quan ngay trong quá trình các em được Ä‘á»c, viết, nói và nghe. Nhiệm vụ của GV là tổ chức các hoạt Ä‘á»™ng há»c táºp cho HS theo các hình thức khác nhau (cá nhân, theo cặp, theo nhóm); hÆ°á»›ng dẫn, giám sát và há»— trợ HS để các em tá»± hình thà nh và phát triển các năng lá»±c mà CT giáo dục mong đợi. Năng lá»±c giao tiếp được phát triển thông qua các hoạt Ä‘á»™ng vừa có chủ Ä‘Ãch vừa mang tÃnh chất tÃch hợp. SGK và GV bá»™ môn phải tạo ra các tình huống được chá»n lá»c kÄ© lưỡng nhÆ°ng tá»± nhiên, gần vá»›i Ä‘á»i sống thá»±c để HS được Ä‘á»c, viết, nói và nghe, nhỠđó đạt đến các mục tiêu của môn há»c.
SGK và GV phải tạo cÆ¡ há»™i cho HS được tá»± Ä‘á»c tác phẩm, từ đó giúp cho các em có thói quen Ä‘á»c sách. Cần tránh tình trạng GV “độc chiếm lá»›p há»c†và “độc quyá»n chân lÆnhÆ° nhiá»u giá» há»c Ngữ văn hiện nay. Nhiệm vụ của GV không phải là diá»…n giảng cái hay, cái đẹp của VB mà tổ chức các hoạt Ä‘á»™ng và há»— trợ để HS tá»± phát hiện ra cái hay, cái đẹp đó. HS chủ yếu Ä‘á»c tác phẩm trÆ°á»›c ở nhà hay ở thÆ° viện và GV có nhiá»u cách để kiểm tra HS có Ä‘á»c tác phẩm trÆ°á»›c hay không, và dụ nêu má»™t số câu há»i vá» tác phẩm mà các em phải Ä‘á»c. Ở lá»›p chỉ Ä‘á»c to VB ngắn hay từng Ä‘oạn văn (đối vá»›i những tác phẩm dà i thì chỉ chá»n Ä‘á»c to những Ä‘oạn đặc sắc) để phân tÃch và thảo luáºn, chia sẻ các cảm xúc và ý tưởng nảy sinh từ việc Ä‘á»c dÆ°á»›i hình thức nói và viết (có thể dÆ°á»›i các hình thức khác nhÆ° vẽ tranh, đóng kịch, là m phim, sáng tác nhạc,… tùy theo năng khiếu, sở thÃch và hứng thú của HS).
GV phải tạo được môi trÆ°á»ng để HS được tá»± tin và tá»± do trình bà y quan Ä‘iểm, suy nghÄ©, tình cảm, cảm xúc. Tôn trá»ng tÃnh cách và cá tÃnh sáng tạo của má»—i HS khi viết và nói. KhÃch lệ những suy nghÄ© Ä‘á»™c đáo, má»›i lạ và tÃch cá»±c. KhÃch lệ những ý kiến tranh luáºn, phản biện có cÆ¡ sở là lẽ. Tôn trá»ng và tiếp nháºn tÃch cá»±c các phản ứng Ä‘a dạng từ phÃa ngÆ°á»i há»c. Mặt khác, cần giáo dục HS tinh thần cá»™ng đồng, ý thức trách nhiệm đối vá»›i xã há»™i và môi trÆ°á»ng tá»± nhiên. Giáo dục HS ý thức trân trá»ng di sản ngôn ngữ, văn há»c và văn hóa dân tá»™c, đồng thá»i có những hiểu biết phổ thông vá» văn há»c nÆ°á»›c ngoà i để có khả năng thấu hiểu, đồng cảm vá»›i các dân tá»™c khác.
Táºp cho HS là m việc theo từng cặp hay theo nhóm để các em không chỉ phát biểu vá»›i thầy cô mà còn trao đổi, tranh luáºn vá»›i nhau. Trong khi HS thảo luáºn theo nhóm, GV cần Ä‘i đến các nhóm để quan sát và há»— trợ từng nhóm má»™t, giúp các em biết cách đặt câu há»i, biết cách nêu vấn Ä‘á» và thảo luáºn. Diá»…n biến của má»—i giá» dạy không được định trÆ°á»›c mà căn cứ và o nhu cầu và mối quan tâm của HS. Nói cách khác, GV phải Ä‘iá»u chỉnh các hoạt Ä‘á»™ng dạy há»c trong từng giá» há»c sao cho phù hợp vá»›i phản hồi của HS đối vá»›i VB. Không chỉ dá»±a trên là thuyết kiến tạo, nguyên tắc nà y còn được xây dá»±ng trên cÆ¡ sở các thà nh tá»±u nghiên cứu nhÆ° là thuyết tiếp nháºn văn há»c và là thuyết vá» sá»± phản hồi của ngÆ°á»i Ä‘á»c. Theo đó, có nhiá»u cách hiểu có thể có vá» má»™t tác phẩm văn há»c, vì ý nghÄ©a của nó không chỉ được hình thà nh bởi chÃnh VB mà còn được ngÆ°á»i Ä‘á»c kiến tạo trong quá trình tÆ°Æ¡ng tác tÃch cá»±c vá»›i kết quả sáng tạo của nhà văn, chịu ảnh hưởng của những giá trị văn hóa, tri thức, trải nghiệm, niá»m tin, quan Ä‘iểm thẩm mỹ, tình cảm, cảm xúc,… mà ngÆ°á»i Ä‘á»c có được. Nói cách khác, má»—i ngÆ°á»i Ä‘á»c là má»™t chủ thể tiếp nháºn năng Ä‘á»™ng, sáng tạo và quá trình Ä‘á»c hiểu VB mang dấu ấn riêng của từng Ä‘á»™c giả. Vá»›i tinh thần đó, GV cần tôn trá»ng những đánh giá, phản hồi Ä‘a dạng của HS, và cần tổ chức các hoạt Ä‘á»™ng dạy há»c phù hợp vá»›i sá»± Ä‘a dạng đó.
Theo nguyên tắc dạy há»c nà y thì HS cÅ©ng phải tá»± ghi chép theo cách của mình, chứ không chép nguyên xi ná»™i dung mà GV viết trên bảng nhÆ° nhiá»u giá» há»c Ngữ văn hiện nay. GV tuyệt đối không được Ä‘á»c, viết trên bảng hay trình chiếu trên mà n hình chi tiết các ná»™i dung của bà i há»c để HS viết lại nhÆ° viết chÃnh tả.
5.2. Ở các lá»›p tiểu há»c, nhất là lá»›p 1, 2, 3, GV phải thÆ°á»ng xuyên Ä‘á»c diá»…n cảm các tác phẩm văn há»c cho HS nghe. Äối vá»›i các lá»›p ở trung há»c cÆ¡ sở và trung há»c phổ thông, việc Ä‘á»c to và diá»…n cảm các tác phẩm văn há»c (Ä‘á»c toà n VB hoặc từng Ä‘oạn) cÅ©ng hết sức cần thiết. Sau khi Ä‘á»c xong, GV cho HS nêu nháºn xét, phát biểu cảm tưởng và nói vỠý nghÄ©a của tác phẩm đối vá»›i các em. Chú ý khÆ¡i gợi để HS thể hiện thái Ä‘á»™ hay nói vá» những lá»±a chá»n hà nh xá» có thể có khi đặt mình và o hoà n cảnh của nhân váºt, liên hệ bối cảnh của tác phẩm vá»›i những trải nghiệm của các em. Là m nhÆ° váºy sẽ giúp khuyến khÃch các em có những phát biểu Ä‘a dạng. Nhá» những nháºn xét và phát biểu đó, GV có thể biết được cảm xúc, tình cảm, suy nghÄ©, nhu cầu và sá»± phát triển nhân cách của từng HS. Và bằng cách đó, bà i há»c giúp các em trưởng thà nh trong tình cảm và nháºn thức, có bản lÄ©nh, nghị lá»±c và khả năng đối mặt vá»›i những tình huống phức tạp, éo le, khó khăn, những thách thức không lÆ°á»ng trÆ°á»›c được trong cuá»™c sống.
Ở báºc tiểu há»c, Ä‘á»c to tác phẩm văn há»c chủ yếu là công việc của GV, nhÆ°ng HS cÅ©ng cần có cÆ¡ há»™i là m việc nà y. GV nên có sá»± chuẩn bị trÆ°á»›c để Ä‘á»c cho diá»…n cảm, tạo được hứng thú, đồng cảm ở HS. Việc Ä‘á»c to tác phẩm giúp HS nắm được tốt hÆ¡n cốt truyện, sá»± phát triển tÃnh cách nhân váºt; cảm nháºn được sâu sắc hÆ¡n hình tượng nghệ thuáºt của tác phẩm và những câu văn trau chuốt trong tác phẩm, có lợi cho việc phát triển năng lá»±c thẩm mÄ© và năng lá»±c ngôn ngữ.
5.3. Äối vá»›i HS các lá»›p đầu cấp tiểu há»c, sau khi Ä‘á»c xong má»™t câu chuyện, GV có thể dà nh thá»i gian cho các em thá»±c hiện những hoạt Ä‘á»™ng mà các em lá»±a chá»n: viết vá» câu chuyện nà y, Ä‘á»c lại cho bạn mình nghe hay tá»± Ä‘á»c má»™t mình, vẽ má»™t nhân váºt trong truyện, đóng kịch,... Sau đó chia sẻ kết quả của mình vá»›i các bạn khác. Theo cách nà y, HS được tá»± khám phá, thá» nghiệm và phát triển năng lá»±c nháºn thức. GV chỉ là ngÆ°á»i tổ chức các hoạt Ä‘á»™ng, há»— trợ và chia sẻ thêm các trải nghiệm của mình khi cần thiết.
Các hình thức kể chuyện, đóng vai, Ä‘á»c thÆ¡, ngâm thÆ¡ và các trò chÆ¡i ở trong lá»›p là những hình thức thÃch hợp giúp HS tiểu há»c cảm nháºn sâu sắc hÆ¡n tác phẩm văn há»c, giúp các em có thêm nhiá»u trải nghiệm vá» cuá»™c sống. Qua hình thức đóng kịch, HS chuyển thể tác phẩm văn há»c từ thể loại nà y sang thể loại khác, các em hiểu sâu hÆ¡n cốt truyện, nhân váºt, xung Ä‘á»™t, ngôn ngữ đối thoại của tác phẩm. Có thể có nhiá»u hình thức kể chuyện: GV kể chuyện, HS kể chuyện hoặc má»i ngÆ°á»i ngoà i (phụ huynh, diá»…n viên quen biết, v.v.) đến kể chuyện và chia sẻ kinh nghiệm vá»›i các em. Äối vá»›i HS lá»›p 1, GV có thể kể lại những câu chuyện quen thuá»™c hay vừa má»›i nghe Ä‘á»c để là m mẫu cho HS.
Chú ý sá» dụng các trò chÆ¡i ngôn ngữ đối vá»›i những HS tiểu há»c. Các trò chÆ¡i nà y sẽ giúp các em cảm nháºn được vẻ đẹp và tinh tế của ngôn ngữ, phát triển vốn từ, khả năng suy luáºn, khả năng tÆ°Æ¡ng tác và là m việc theo nhóm, tinh thần cạnh tranh là nh mạnh. Các trò chÆ¡i ngôn ngữ cÅ©ng giúp HS thÆ° giãn và có hứng thú đối vá»›i việc há»c.
5.4. Qua việc Ä‘á»c và thảo luáºn vá» các tác phẩm văn há»c, HS có thể tìm thấy “khuôn mẫu†để phát triển năng lá»±c viết của mình (vá» cả ý tưởng lẫn ngôn ngữ biểu đạt). Ngoà i việc viết vá» các tác phẩm văn há»c, HS có thể viết thÆ°, lá»i cảm Æ¡n, giấy má»i, thông báo, mẩu quảng cáo, bà i phân tÃch hay bình luáºn vá» má»™t vấn Ä‘á» xã há»™i,… HS há»c viết thông qua chÃnh hoạt Ä‘á»™ng viết của các em. CT phải tạo cÆ¡ há»™i để các em được viết nhiá»u và GV phải dà nh thá»i gian để sá»a kÄ© và nháºn xét vá» các bà i viết. Nhá» Ä‘á»c các bà i viết của HS mà GV biết được các em có những hạn chế gì cần khắc phục. Những giải thÃch (bà i há»c nhá») vá» tiếng Việt (chÃnh tả, chấm câu, dùng từ, ngữ pháp…) cÅ©ng có cÆ¡ sở từ đấy. Sau khi viết, các em có thể trao đổi cho nhau bà i viết của mình và nháºn xét vá» bà i viết của bạn.
5.5. Má»—i năng lá»±c giao tiếp bá»™ pháºn (Ä‘á»c, viết, nói và nghe) Ä‘á»u có những đặc trÆ°ng riêng của nó. Vì váºy, CT thiết kế những ná»™i dung riêng biệt cho Ä‘á»c, viết, nói và nghe. Tuy nhiên, SGK và GV bá»™ môn cần tÃch hợp các năng lá»±c nà y trong những ná»™i dung và hoạt Ä‘á»™ng dạy há»c cụ thể ở mức Ä‘á»™ và hình thức thÃch hợp.
TÃnh tÃch hợp giữa các kÄ© năng trÆ°á»›c hết phải được thể hiện ở Ä‘á» tà i và ngữ liệu dạy há»c sao cho Ä‘á» tà i và ngữ liệu dùng để dạy há»c các kÄ© năng phải có liên hệ vá»›i nhau. Bằng cách đó, những từ ngữ được há»c trong quá trình Ä‘á»c sẽ được dùng để thá»±c hà nh viết. TÆ°Æ¡ng tá»±, những từ ngữ đã há»c được khi Ä‘á»c và viết sẽ được HS dùng khi nói. TÃnh tÃch hợp cÅ©ng được thể hiện ở chá»— HS có thể váºn dụng má»™t cách thÃch hợp (trong chừng má»±c có thể) những ná»™i dung đã được há»c ở kÄ© năng nà y sang kÄ© năng khác trong khi mục tiêu, ná»™i dung và phÆ°Æ¡ng pháp dạy há»c đối vá»›i từng kÄ© năng vẫn được giữ vững.[6]
TÃnh tÃch hợp còn được thể hiện qua việc tÃch hợp kiến thức tiếng Việt vá»›i các ná»™i dung khác trong phạm vi môn Ngữ văn và cả tÃch hợp liên môn, tức ngoà i phạm vi môn Ngữ văn, chẳng hạn việc dạy Ä‘á»c, viết, nói và nghe cần được chú ý trong cả những môn khác, nhất là những môn xã há»™i nhÆ° Lịch sá», Äịa lÃ, Giáo dục công dân.
5.6. Gắn việc dạy há»c các kiến thức vá» tiếng Việt vá»›i ngữ cảnh giao tiếp, nhất là gắn vá»›i những VB HS được Ä‘á»c và viết và những tình huống HS được thá»±c hà nh nói và nghe. Tuy váºy bà i há»c phải khÆ¡i gợi được, hiển ngôn hóa được những tri thức mặc ẩn vá» tiếng Việt, dùng nó nhÆ° công cụ giúp cho HS phát triển tốt năng lá»±c giao tiếp ở tất cả các kÄ© năng.
Phát triển năng lá»±c giao tiếp cho HS vừa thông qua thá»±c hà nh giao tiếp (Ä‘á»c, viết, nói, nghe) và các hoạt Ä‘á»™ng tÆ°Æ¡ng tác, vừa thông qua việc cung cấp cho các em những kiến thức hiển ngôn vá» tiếng Việt ở mức Ä‘á»™ phổ thông để Ä‘á»c và viết có hiệu quả. NhÆ° váºy, cả tri thức mặc ẩn (có ngay từ trÆ°á»›c khi đến trÆ°á»ng và phát triển suốt quá trình trưởng thà nh) lẫn tri thức hiển ngôn (có được trong quá trình há»c ở nhà trÆ°á»ng, thông qua các khái niệm Việt ngữ há»c) vá» tiếng Việt Ä‘á»u có vai trò quan trá»ng trong việc phát triển năng lá»±c giao tiếp của HS.
Äể phát triển từ vá»±ng cho HS, ban đầu GV có thể Ä‘á»c cho HS lá»›p dÆ°á»›i nghe các VB văn há»c hay VB thông tin Ä‘Æ¡n giản (miêu tả, thông báo) rồi giải thÃch cho các em những từ ngữ má»›i, sau đó dần dần HS được há»c cách để tá»± phát triển vốn từ ngữ (há»c nghÄ©a của từ ngữ qua ngữ cảnh, suy luáºn nghÄ©a của từ ngữ nhá» và o nghÄ©a của thà nh tố, dùng từ Ä‘iển). Tá»± Ä‘á»c (Ä‘á»c thầm) nhiá»u loại VB Ä‘a dạng cÅ©ng là má»™t phÆ°Æ¡ng pháp phát triển vốn từ có hiệu quả.
5.7. Hệ thống câu há»i trong bà i há»c phải đáp ứng yêu cầu phát triển năng lá»±c ngữ văn của HS, giúp HS biết cách Ä‘á»c VB (giải mã và kiến tạo ý nghÄ©a, đặt VB trong mối quan hệ Ä‘a chiá»u vá»›i thế giá»›i được thể hiện trong đó, vá»›i phÆ°Æ¡ng thức thể hiện, vá»›i nhà văn, và vá»›i ngÆ°á»i Ä‘á»c) chứ không phải gợi ý, dẫn dắt HS Ä‘i đến cách hiểu (vá» ná»™i dung tÆ° tưởng) mà các nhà giáo dục muốn áp đặt nhÆ° phần lá»›n các câu há»i trong SGK hiện hà nh.
Câu há»i đòi há»i HS phải Ä‘á»c kÄ© VB và bám sát từng chi tiết để trả lá»i. Nó phải giúp HS có hứng thú để nói những gì các em nhìn thấy, cảm nháºn (nhiá»u khi chỉ là ấn tượng có tÃnh chất trá»±c giác), suy nghÄ©, đánh giá khi Ä‘á»c tác phẩm; kÃch thÃch được khả năng suy luáºn, liên tưởng của HS; giúp các em liên hệ ná»™i dung của tác phẩm vá»›i kiến thức, trải nghiệm cá nhân mà HS có được trÆ°á»›c khi Ä‘á»c (và dụ: VB nà y gợi nhá»› cho em Ä‘iá»u gì mà em đã chứng kiến hay trải qua?; Em có ấn tượng gì trong khi Ä‘á»c và sau khi Ä‘á»c VB, vì sao em có ấn tượng đó?; Nếu là nhà văn…; Nếu là nhân váºt….;) và nói vá» những thay đổi vá» quan Ä‘iểm đối vá»›i cuá»™c sống, cách nhìn đối vá»›i con ngÆ°á»i, sở thÃch, mối quan tâm và mục tiêu cuá»™c Ä‘á»i,… mà tác phẩm có thể tạo ra ở ngÆ°á»i há»c, nhỠđó bà i há»c giúp HS phát triển được nháºn thức và hoà n thiện khả năng sá» dụng ngôn ngữ.
5.8. Ãp dụng phÆ°Æ¡ng pháp dạy há»c phân hóa trong Ä‘iá»u kiện thÃch hợp, bằng cách: a) Thông qua bà i kiểm tra, bà i viết của HS, qua trao đổi, quan sát để biết được Ä‘iểm mạnh và điểm yếu của từng em ở từng kÄ© năng (Ä‘á»c, viết, nói và nghe); b) Thiết kế các ná»™i dung há»c và bà i táºp thÃch hợp cho từng HS hay Ãt nhất cho từng nhóm HS. Công việc giao cho từng em hay từng nhóm phải phù hợp vá»›i năng lá»±c, không nên quá khó hay quá dá»…. GV phải quan sát, theo dõi tiến bá»™ của HS để Ä‘iá»u chỉnh.
5.9. Giúp HS biết cách dùng sÆ¡ đồ tÆ° duy để thể hiện các ý tưởng, nhất là khi tóm tắt ná»™i dung VB, miêu tả hệ thống nhân váºt,…. Nếu có Ä‘iá»u kiện vá» cÆ¡ sở hạ tầng, HS cần được khuyến khÃch tá»± tìm Ä‘á»c hay thu tháºp tà i liệu trong thÆ° viện và trên mạng Internet để thá»±c hiện các nghiên cứu cá nhân hay theo nhóm rồi trình bà y, thảo luáºn kết quả nghiên cứu trÆ°á»›c lá»›p. HS cÅ©ng cần được rèn luyện kÄ© năng sá» dụng các phÆ°Æ¡ng tiện công nghệ thông tin để há»— trợ cho việc trình bà y.
5.10. Mở rá»™ng không gian dạy há»c, không chỉ trong lá»›p há»c mà còn ở bên ngoà i lá»›p há»c: thÆ° viện, sân trÆ°á»ng, nhà bảo tà ng, khu triển lãm,…. Có thể cho HS Ä‘i tham quan, dã ngoại, yêu cầu các em ghi chép, chụp hình, quay phim,… những gì quan sát, trải nghiệm và viết bản báo cáo, thuyết minh,...
Â
6. Äánh giá
6.1. Mục tiêu của đánh giá trÆ°á»›c hết là giúp GV và nhà trÆ°á»ng nắm được năng lá»±c của từng HS, biết được HS của mình Ä‘ang ở đâu và tiến bá»™ nhÆ° thế nà o qua má»™t quá trình há»c táºp để có hình thức, biện pháp thÃch hợp há»— trợ các em, giúp các em Ä‘á»c, viết, nói, nghe và có năng lá»±c tÆ° duy tốt hÆ¡n, qua đó nâng cao chất lượng dạy há»c; sau đó má»›i nhằm đến việc cho Ä‘iểm để xếp loại, khÃch lệ, khen thưởng,... Kết quả đánh giá là cÆ¡ sở quan trá»ng để xây dá»±ng tà i liệu và đổi má»›i phÆ°Æ¡ng pháp dạy há»c cho giai Ä‘oạn sau đánh giá. NhÆ° váºy, xuất phát Ä‘iểm của đánh giá không phải là kÄ© thuáºt, phÆ°Æ¡ng pháp mà là mục tiêu mà GV trông đợi ở HS sau khi há»c xong (má»™t há»c kì, má»™t năm há»c, má»™t khóa há»c…). Má»—i lần đánh giá, GV phải biết được HS của mình đã tiến đến đâu (hay thụt lùi) trên con Ä‘Æ°á»ng Ä‘i đến mục tiêu kì vá»ng đó.
6.2. Hình thức và ná»™i dung đánh giá kết quả há»c táºp của HS phải tÆ°Æ¡ng thÃch vá»›i quan Ä‘iểm xây dá»±ng CT theo định hÆ°á»›ng phát triển năng lá»±c và dạy há»c tÃch hợp, táºp trung chủ yếu và o đánh giá năng lá»±c Ä‘á»c, viết, nói, nghe và năng lá»±c tÆ° duy của HS, phù hợp vá»›i hệ thống chuẩn cần đạt đặt ra trong các bà i há»c ở từng lá»›p. Äể giúp HS từ bá» thói quen há»c thuá»™c lòng và ghi nhá»› máy móc, các câu há»i đánh giá không kiểm tra trà nhá»› của các em vá» những kiến thức hay ná»™i dung cụ thể. Muốn váºy, việc xây dá»±ng các câu há»i đánh giá phải dá»±a và o hệ thống chuẩn cần đạt đối vá»›i các kÄ© năng Ä‘á»c, viết, nói và nghe. Việc xây dá»±ng đáp án cho các câu há»i đánh giá phải dá»±a trên các tiêu chà riêng đối vá»›i từng kÄ© năng (Ä‘á»c, viết, nói, nghe) và từng kiểu bà i, từng kiểu VB.
Sau đây là những phÆ°Æ¡ng diện quan trá»ng nhất cần chú ý khi xây dá»±ng tiêu chà đánh giá các kÄ© năng Ä‘á»c, viết, nói và nghe.
Äối vá»›i kÄ© năng Ä‘á»c, cần chú ý đến: khả năng hiểu ná»™i dung, chủ Ä‘á» của VB, quan Ä‘iểm và ý định của ngÆ°á»i viết; khả năng nắm được đặc trÆ°ng thể loại; khả năng trả lá»i đúng các câu há»i được thiết kế theo những cấp Ä‘á»™ tÆ° duy khác nhau. Äể đánh giá kÄ© năng Ä‘á»c của HS trong quá trình há»c, GV cần trao đổi, tÆ°Æ¡ng tác vá»›i HS để hiểu được cách thức các em tạo nghÄ©a. Ngoà i mục tiêu đánh giá, cách là m đó còn giúp GV có thể há»— trợ, Ä‘Æ°a ra lá»i khuyên thÃch hợp để giúp HS Ä‘á»c hiệu quả hÆ¡n.
Äối vá»›i kÄ© năng viết, có thể có những hình thức chÃnh sau đây:
1) Äánh giá kÄ© năng viết kết hợp vá»›i đánh giá kÄ© năng Ä‘á»c thông qua việc Ä‘á»c má»™t hay má»™t số VB cụ thể (phổ biến ở dạng bà i viết phân tÃch tác phẩm văn há»c).
2) Äánh giá kÄ© năng phân tÃch, bà n luáºn vá» má»™t Ä‘á» tà i cụ thể (phổ biến ở dạng bà i nghị luáºn xã há»™i có Ä‘á» tà i mở).
3) Äánh giá kÄ© năng tạo láºp VB đáp ứng má»™t nhu cầu cụ thể trong Ä‘á»i sống nhÆ° viết thÆ°, báo cáo, quảng cáo,….
Việc đánh giá kÄ© năng viết phải dá»±a và o nhiá»u tiêu chà khác nhau. Tùy và o kiểu bà i viết mà tiêu chà đánh giá có những khác biệt nhất định.
1) Vá» ná»™i dung: khả năng hiểu VB, chủ Ä‘á» tÆ° tưởng, quan Ä‘iểm và ý định của tác giả VB; khả năng nắm được đặc trÆ°ng thể loại VB; tÃnh sáng tạo, Ä‘á»™c đáo của các ý tưởng được trình bà y; khả năng táºp trung và o Ä‘á» tà i Ä‘ang bà n.
2) Vá» hình thức ngôn ngữ: chuẩn má»±c vá» chÃnh tả, từ vá»±ng, ngữ pháp, phong cách và ngữ dụng (phù hợp vá»›i ngữ cảnh, nhất là vá»›i đối tượng tiếp nháºn và mục Ä‘Ãch viết). Cần chú ý đến khả năng dùng từ ngữ và cấu trúc câu Ä‘a dạng của ngÆ°á»i viết.
3) Vá» kết cấu: mức Ä‘á»™ phù hợp vá»›i các thể loại VB nhÆ° VB miêu tả, VB tá»± sá»±, VB biểu cảm, VB thuyết minh, VB nghị luáºn văn há»c và xã há»™i; tÃnh liên kết và mạch lạc trong phạm vi má»™t Ä‘oạn văn và giữa các Ä‘oạn văn trong má»™t VB.
4) Vá» khả năng biểu đạt và láºp luáºn: mức Ä‘á»™ biểu đạt rõ rà ng, lôgic và có hiệu quả các ý tưởng; khả năng phân tÃch, suy Ä‘oán, láºp luáºn và sá» dụng các là lẽ, bằng chứng (chi tiết, số liệu hay các và dụ vá» ngÆ°á»i tháºt, việc tháºt,…) há»— trợ cho các quá trình đó.
Má»—i tiêu chà có thể được đánh giá trên thang Ä‘iểm 5, 10 hoặc A, B, C, D, E. Thay cho cách đánh giá dá»±a trên các đáp án chi tiết, gồm nhiá»u ý lá»›n, nhá», chi tiết đến 0,25 Ä‘iểm và hầu nhÆ° chỉ táºp trung và o ná»™i dung nhÆ° hiện nay, cách đánh giá đó sẽ giúp loại bá» lối há»c ghi nhá»› máy móc, tránh tình trạng áp đặt HS hiểu theo cách hiểu của ngÆ°á»i khác và lặp lại trong các bà i thi và kiểm tra.
Khi đánh giá kÄ© năng viết của HS trong quá trình há»c, cần lÆ°u ý không chỉ căn cứ và o sản phẩm cuối cùng (bà i viết) mà còn phải căn cứ và o quá trình các em viết nhÆ° thế nà o. GV đánh giá HS và cho các em tá»± đánh giá các công Ä‘oạn của quá trình viết: từ suy nghÄ©, quan sát, nghiên cứu, chá»n Ä‘á» tà i; cho đến tìm kiếm và xá» là tÆ° liệu, viết bản thảo, sá»a chữa, hoà n thiện và trình bà y/công bố. GV nên trao đổi, chia sẻ kinh nghiệm vá»›i HS vá» các bÆ°á»›c của quá trình viết, nhỠđó HS có cÆ¡ há»™i phát triển nháºn thức vá» bản chất của hoạt Ä‘á»™ng viết và có kÄ© năng viết tốt hÆ¡n, và cÅ©ng nhỠđó GV có cÆ¡ há»™i quan sát và hiểu HS sâu sắc hÆ¡n.
Äối vá»›i kÄ© năng nói, cần chú ý đến: khả năng táºp trung và o chủ Ä‘á» và mục tiêu; sá»± tá»± tin, năng Ä‘á»™ng của ngÆ°á»i nói trong những ngữ cảnh giao tiếp Ä‘a dạng; khả năng nói rõ rà ng, mạch lạc, phù hợp vá»›i ngữ cảnh, giúp ngÆ°á»i nghe dá»… nắm bắt được ná»™i dung; khả năng tranh luáºn và thuyết phục ngÆ°á»i khác; khả năng chú ý đến ngÆ°á»i nghe; giá»ng nói, mức Ä‘á»™ phát âm rõ rà ng và ngữ Ä‘iệu thÃch hợp; khả năng sá» dụng các phÆ°Æ¡ng tiện công nghệ há»— trợ.
Äối vá»›i kÄ© năng nghe, cần chú ý đến: khả năng nắm bắt ná»™i dung do ngÆ°á»i khác nói hay Ä‘á»™ chÃnh xác của ná»™i dung nghe được; khả năng nắm bắt và đánh giá quan Ä‘iểm, ý định của ngÆ°á»i nói; thái Ä‘á»™ nghe tÃch cá»±c và tôn trá»ng ngÆ°á»i nói; khả năng biết lắng nghe những ý kiến khác biệt.
HS được tìm hiểu và nắm vững mục tiêu, phÆ°Æ¡ng pháp và hệ thống các tiêu chà dùng để đánh giá các kÄ© năng nói trên, đặc biệt là kÄ© năng viết, vì đánh giá kÄ© năng viết là hình thức phổ biến nhất trong các kì thi và kiểm tra định kì. Äiá»u đó giúp cho HS có định hÆ°á»›ng để trau dồi các năng lá»±c mà môn há»c yêu cầu và có cÆ¡ sở để tá»± đánh giá bản thân và đánh giá các bạn cùng lá»›p. GV có thể cho HS thảo luáºn vá» các tiêu chà trÆ°á»›c khi việc đánh giá bắt đầu.
6.3. Kết hợp nhiá»u kiểu, hình thức đánh giá khác nhau, từ đánh giá theo kiểu tá»± luáºn, trắc nghiệm khách quan, đến đánh giá dá»±a trên kết quả thảo luáºn, trình bà y trong lá»›p há»c và bà i táºp lá»›n (dá»± án); từ đánh giá thÆ°á»ng xuyên, đánh giá trong quá trình há»c, diá»…n ra hằng ngà y khi HS trả lá»i câu há»i, khi GV quan sát HS là m bà i táºp, sá»a bà i viết, khi HS trình bà y, thể hiện sản phẩm tá»± mình viết ra, là m ra (tác phẩm văn há»c (thÆ¡, truyện, kịch,…), tranh vẽ, bà i Ä‘á»c sách, bà i thuyết trình, bà i nghiên cứu,….) đến đánh giá định kì, cuối kì bằng các bà i kiểm tra (15 phút, 1 tiết,…) và bà i thi (há»c kì, cuối năm); từ đánh giá của GV đến HS tá»± đánh giá mình và đánh giá nhau. Cần chú ý tăng cÆ°á»ng hình thức HS tá»± đánh giá mình và đánh giá nhau, vì đó là những hình thức đánh giá có tác dụng rất tÃch cá»±c đến quá trình dạy há»c, nhÆ°ng lâu nay chÆ°a được khai thác. Việc HS tá»± đánh giá nhau, nghÄ©a là những ngÆ°á»i có trình Ä‘á»™ gần nhau đánh giá nhau, giúp cho các em biết cách tá»± đánh giá mình má»™t cách khách quan. Những hình thức đánh giá nà y giúp HS được tham gia trá»±c tiếp và o quá trình đánh giá, nhỠđó các em trở nên tá»± tin, tá»± chủ và tÃch cá»±c hÆ¡n trong quá trình há»c táºp và chiếm lÄ©nh các mục tiêu cần đạt.
Dù là kiểu hay hình thức đánh giá nà o thì cÅ©ng Ä‘á»u phải bảo đảm nguyên tắc HS được bá»™c lá»™, thể hiện thá»±c chất năng lá»±c ngôn ngữ và tÆ° duy của chÃnh các em, chứ không phải là vay mượn, sao chép.
6.4. Äánh giá phải là má»™t phần của quá trình dạy há»c. Muốn váºy, GV cần ghi chép cẩn tháºn các nháºn xét hằng ngà y vá» HS để có cÆ¡ sở đánh giá. Những nháºn xét đó không phải chỉ táºp trung và o các sai sót để sá»a chữa mà còn phải chú ý đến các Ä‘iểm mạnh của từng HS. GV phải thấy được những khó khăn mà từng HS gặp phải cÅ©ng nhÆ° sở trÆ°á»ng của từng em trong từng lÄ©nh vá»±c được đánh giá. Má»™t lá»›p há»c có hà ng chục HS, vì thế má»—i ngà y chỉ nên táºp trung má»™t số em, hôm sau chuyển sang các em khác. GV phải nắm vững chuẩn CT của các lá»›p trÆ°á»›c và sau lá»›p mình dạy há»c để biết được “đầu và o†và “đầu ra†của mình.
6.5. Không được lạm dụng hình thức trắc nghiệm khách quan, nhÆ°ng cÅ©ng không nên loại bá», vì đây là hình thức có thể giúp nhà trÆ°á»ng đánh giá năng lá»±c Ä‘á»c hiểu, suy luáºn và tÆ° duy phê phán của HS vá»›i Ä‘iá»u kiện những ngÆ°á»i ra đỠđược huấn luyện kÄ© vá» kÄ© thuáºt. Hình thức trắc nghiệm khách quan trong các kì thi SAT và PISA cho ta cÆ¡ sở để khẳng định nhÆ° váºy. Äiá»u quan trá»ng là cần biết dùng các câu há»i trắc nghiệm khách quan ở mức Ä‘á»™ thÃch hợp.
Â
Tà i liệu tham khảo chÃnh
Â
1. Bá»™ Giáo dục và Äà o tạo 2006. ChÆ°Æ¡ng trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn. Hà Ná»™i: Giáo dục.
2. Brown, H. 1994. Principles of Language Learning and Teaching. New Jersey: Prentice
Hall Regents.
3. Bùi Mạnh Hùng 2012. Má»™t cách tiếp cáºn má»›i trong việc dạy há»c ngữ pháp tiếng Việt ở trÆ°á»ng phổ thông. Tạp chà Ngôn ngữ và đá»i sống, số 7 & 8/2012.
4. Bùi Mạnh Hùng 2013. VỠđịnh hÆ°á»›ng đổi má»›i chÆ°Æ¡ng trình và sách giáo khoa môn Ngữ văn. Huế: Ká»· yếu Há»™i thảo khoa há»c quốc gia vá» dạy há»c Ngữ văn ở trÆ°á»ng phổ thông Việt Nam do Bá»™ Giáo dục và Äà o tạo tổ chức.
5. Bùi Mạnh Hùng 2013. Chuẩn CT cốt lõi của Mỹ và má»™t số liên hệ vá»›i việc đổi má»›i CT Ngữ văn ở Việt Nam. Tạp chà Khoa há»c (Äại há»c SÆ° phạm TP. HCM, số chuyên vá» Nghiên cứu Giáo dục há»c), số 4/2013.
6. California Department of Education 2007. Reading/Language Arts Framework for California Public Schools – Kindergarten through Grade Twelve.
7. California Department of Education 2013. Common Core State Standards for English Language Arts & Literacy in History/Social Studies, Science, and Technical Subjects – Kindergarten through Grade Twelve.
8. Cho Jae Hyun & Bùi Mạnh Hùng 2008. Chương trình Ngữ văn của Hà n Quốc và kinh nghiệm đối với Việt Nam. Tạp chà Ngôn ngữ, số 3/2008.
9. Dewey, J. 1938. Experience and Education. New York: Kappa Delta Pi (bản dịch tiếng Việt của Phạm Anh Tuấn, Tủ sách Phát triển Giáo dục của Viện IRED, năm 2011).
10. Äá»— Ngá»c Thống 2013. Dạy há»c Ngữ văn trong nhà trÆ°á»ng Việt Nam – hiện trạng, hÆ°á»›ng phát triển và những vấn Ä‘á» liên quan. Huế: Ká»· yếu Há»™i thảo khoa há»c quốc gia vá» dạy há»c Ngữ văn ở trÆ°á»ng phổ thông Việt Nam do Bá»™ Giáo dục và Äà o tạo tổ chức.
11. Harp, B. (ed.) 1993. Assessment and Evaluation in Whole Language Programs. Norwood: Christopher-Gordon Publishers.
12. Korea’s Ministry of Education and Human Resources Development 2007. Korean Language Curriculum.
13. Moffett, J. & Wagner B. 1992. Student-centered Language Arts, K-12. Portsmouth, NH: Heinemann.
14. Nguyá»…n Khắc Phi 2013. Äánh giá chÆ°Æ¡ng trình và sách giáo khoa. Huế: Ká»· yếu Há»™i thảo khoa há»c quốc gia vá» dạy há»c Ngữ văn ở trÆ°á»ng phổ thông Việt Nam do Bá»™ Giáo dục và Äà o tạo tổ chức.
15. Nguyá»…n Minh Thuyết 2013. Má»™t số vấn Ä‘á» vỠđánh giá chÆ°Æ¡ng trình, sách giáo khoa hiện hà nh và đỠxuất định hÆ°á»›ng biên soạn chÆ°Æ¡ng trình, sách giáo khoa má»›i. Huế: Ká»· yếu Há»™i thảo khoa há»c quốc gia vá» dạy há»c Ngữ văn ở trÆ°á»ng phổ thông Việt Nam do Bá»™ Giáo dục và Äà o tạo tổ chức.
16. Ross E. & Roe B. 1990. An Introduction to Teaching the Language Arts. Fort Worth, Chicago, San Francisco: Holt, Rinchart and Winston, Inc.
17. Singapore’s Ministry of Education 2001. English Language Syllabus for Primary & Secondary Schools.
18. Texas Education Agency 2011. Texas Essential Knowledge and Skills for English Language Arts and Reading.
19. Trần Äình Sá» 2009. Trở vá» vá»›i văn bản văn há»c – Con Ä‘Æ°á»ng đổi má»›i căn bản phÆ°Æ¡ng pháp dạy há»c Văn. Báo Văn nghệ số 10/2009.
Â
Â
Â
[1] Phát triển năng lực giao tiếp bằng các phương tiện nghe nhìn hay phương tiện phi ngôn ngữ cho HS là một mong muốn là tưởng. Khả năng thực hiện đến đâu cần chỠkết quả thăm dò và thà điểm.
[2] Ở Mỹ có những quan Ä‘iểm trái ngược nhau vá» tráºt tá»± dạy những kiến thức hữu quan: nhiá»u ngÆ°á»i chủ trÆ°Æ¡ng dạy tên chữ cái trÆ°á»›c (vì quen thuá»™c hÆ¡n và dá»… hÆ¡n đối vá»›i HS), nhÆ°ng nhiá»u ngÆ°á»i khác chủ trÆ°Æ¡ng dạy âm trÆ°á»›c; nhiá»u ngÆ°á»i chủ trÆ°Æ¡ng dạy chữ thÆ°á»ng và chữ hoa cùng má»™t lúc, nhÆ°ng nhiá»u ngÆ°á»i khác chủ trÆ°Æ¡ng dạy chữ thÆ°á»ng trÆ°á»›c – xem CT của California.
[3] Lá»—i không dạy thà nh bà i riêng mà được tÃch hợp trong quá trình dạy viết và dá»±a trên những lá»—i có thá»±c trong bà i viết của chÃnh HS, chứ không phải được lấy từ các nguồn khác hay do tác giả sách giáo khoa (SGK) và GV nghÄ© ra.
[4] Xem chú thÃch 3.
[5] Xem chú thÃch 3.
[6] Trong SGK hiện hà nh nhÆ° SGK Trung há»c Phổ thông, ná»™i dung VB Ä‘á»c hiểu và ná»™i dung luyện táºp kÄ© năng nói thÆ°á»ng không có liên quan gì vá»›i nhau, tuy thuá»™c cùng má»™t bà i há»c.
Â
Tóm tắt: Bà i viết phác thảo những nét lá»›n của má»™t chÆ°Æ¡ng trình Ngữ văn theo định hÆ°á»›ng phát triển năng lá»±c. Äây có thể là phÆ°Æ¡ng án thÃch hợp cho chÆ°Æ¡ng trình Ngữ văn của Việt Nam sau năm 2015. Bản phác thảo nà y Ä‘á» xuất đổi má»›i căn bản và toà n diện chÆ°Æ¡ng trình: từ quan niệm vỠđặc trÆ°ng môn há»c đến mục tiêu, ná»™i dung, phÆ°Æ¡ng pháp dạy há»c và đánh giá kết quả há»c táºp. Äó phải là má»™t chÆ°Æ¡ng trình tÃch hợp triệt để, lấy há»c sinh là m trung tâm và chú trá»ng giúp há»c sinh phát triển các kỹ năng giao tiếp theo hệ thống các chuẩn cần đạt thay cho việc cung cấp nhiá»u kiến thức cho ngÆ°á»i há»c. Khi thiết kế các ná»™i dung dạy há»c, chÆ°Æ¡ng trình cần chú ý đến Ä‘á»™ phức tạp tăng dần và sá»± Ä‘a dạng của hệ thống các chuẩn cần đạt cÅ©ng nhÆ° của các loại văn bản sao cho ná»™i dung dạy há»c thÃch hợp vá»›i từng lá»›p há»c, cấp há»c.
Từ khóa: chÆ°Æ¡ng trình, ngữ văn, Việt Nam, năng lá»±c, kÄ© năng, Ä‘á»c, viết, nói, nghe, chuẩn, văn bản
An Outline of Competency-Based Curriculum of
Vietnamese Language Arts and Literature
Abstract: The aim of this research is to outline the major points of a competency-based curriculum of Vietnamese language arts and literature. It would be an appropriate option for Vietnamese arts language and literature curriculum after 2015. This outline proposes a fundamental and comprehensive reform of the curriculum: from the opinion on the character of the subject to the goal, content, teaching method, assessment and evaluation. This curriculum should be deeply integrated and learner-centered. It places an emphasis on helping students develop all of the language skills based on the system of the achieved learning standards instead of providing them with abundant theoretical knowledge. In learning content design, the gradually increasing complexity and the diversity both of the achieved learning standards and the reading texts should be focused on so that the learning contents are appropriate for each class and education level.
Key words: curriculum, language arts and literature, Vietnam, competency, skill, reading, writing, speaking, listening, standards, text |