TÃŒM VỀ VỚI MẸ THIÊN NHIÊN: CÃNH Äá»’NG BẤT TẬN CỦA NGUYỄN NGỌC TƯ TỪ GÓC NHÃŒN Ná»® QUYỀN LUẬN SINH THÃI (TS.Phạm Ngá»c Lan) |
Mardi, 25 Octobre 2016 15:35 |
 Trong lược đồ phát triển của phê bình lý luáºn văn há»c, nữ quyá»n luáºn sinh thái được xem nhÆ° là nhân tố chủ chốt tạo nên má»™t bÆ°á»›c ngoặt lá»›n của phê bình sinh thái: “Má»™t bản đồ vá» nữ quyá»n luáºn phải nháºn ra được những Ä‘Æ°á»ng đứt gãy trong lịch sá» chia tách các nhánh nữ quyá»n háºu cấu trúc, các truyá»n thống nghiên cứu phụ nữ ở phÆ°Æ¡ng Tây từ những cách tiếp cáºn “nữ giá»›i chủ nghÄ©a†đến nghiên cứu vị thế bị hạ thấp của phụ nữ da mà u; và phải nháºn ra những khác biệt nà y tÆ°Æ¡ng tác nhÆ° thế nà o vá»›i những phả hệ phê bình khác, chẳng hạn nhÆ° thuyết háºu thá»±c dân trong trÆ°á»ng hợp chủ nghÄ©a xét lại theo hÆ°á»›ng nữ giá»›i. Nói chung, đây là kiểu chiá»u hÆ°á»›ng mà trong đó lý thuyết sinh thái văn há»c đã và vẫn Ä‘ang tiến hoá, tiến đến sá»± nháºn thức ngà y cà ng tăng vá» tÃnh phức tạp văn hoá sinh thái sau sá»± táºp trung ban đầu mà nay cà ng ngà y ngÆ°á»i ta cà ng thấy rõ (dù không phổ quát) là quá hạn hẹp. Má»™t trong những nhân tố dẫn đến Ä‘iá»u nà y, tháºt sá»±, chÃnh là nữ quyá»n luáºn sinh thái, mà bản thân nó cÅ©ng là má»™t khối Ä‘ang tiến hoá.†([1]) Là má»™t nhánh đặc biệt của phê bình nữ quyá»n, nữ quyá»n luáºn sinh thái (ecofeminism) nở rá»™ mạnh mẽ từ khoảng những năm 1980 đến nay, táºp trung nghiên cứu những trà o lÆ°u và lý thuyết liên kết nữ quyá»n vá»›i những vấn Ä‘á» sinh thái tá»± nhiên, đặc biệt là cặp quan hệ thống trị và bị trị song song: nam giá»›i - nữ giá»›i, văn hoá - tá»± nhiên. Ná»n tảng cÆ¡ bản và mối quan tâm chủ yếu của lý thuyết nà y là mối liên hệ tÆ°Æ¡ng quan và tÆ°Æ¡ng tác giữa sá»± thống trị phụ nữ vá»›i sá»± thống trị thiên nhiên, kết quả của ná»n văn hoá phụ quyá»n hình thà nh từ thá»i nguyên thuá»· và phát triển đến đỉnh cao trong chủ nghÄ©a nhị nguyên nháºn thức và chủ nghÄ©a công cụ cấp tiến và o những cuá»™c cách mạng khoa há»c công nghệ trong lịch sá» nhân loại. 1. MỘT Sá» LUẬN ÄIỂM CỦA Ná»® QUYỀN LUẬN SINH THÃI Thuáºt ngữ ecofeminism do Françoise d'Eaubonne Ä‘á» xuất lần đầu năm 1974, khi bà kêu gá»i phụ nữ tổ chức má»™t cuá»™c cách mạng sinh thái để cứu trái đất, bởi lẽ hÆ¡n ai hết phụ nữ phù hợp và có khả năng thá»±c hiện tốt nhất trách nhiệm nà y. Từ đó đến nay, nữ quyá»n luáºn sinh thái đã rẽ nhánh phức tạp vá»›i nhiá»u biến thể phong phú, nhÆ°ng nói chung các nhà nữ quyá»n sinh thái Ä‘á»u cho rằng các ná»n văn hoá phụ quyá»n hÆ°á»›ng đến chia tách thá»±c tại thà nh các phạm trù khác nhau trên cÆ¡ sở giá»›i tÃnh, và giá trị cao hÆ¡n được đặt và o những thuá»™c tÃnh gắn vá»›i nam tÃnh, má»™t kiểu kiến tạo thá»±c tại được định danh là “chủ nghÄ©a nhị nguyên phân cấp†(hierachical dualism). Nữ quyá»n luáºn sinh thái đặt ra ba vấn Ä‘á» chÃnh yếu của mối quan hệ phụ nữ - tá»± nhiên. Do má»™t số đặc trÆ°ng cÆ¡ thể và do quá trình sinh nở, phụ nữ thÆ°á»ng được xem là gần vá»›i trái đất hay tá»± nhiên, đối láºp vá»›i tÆ° duy và tâm linh, những thứ được liên kết vá»›i “nam tÃnh†và nâng lên hà ng tồn tại cao hÆ¡n, dẫn đến má»™t kiểu nháºn thức luáºn và những giá trị văn minh dá»±a trên sá»± thống trị tá»± nhiên và các giá trị “nữ tÃnhâ€, trong thế liên kết vá»›i nhau. Phân tÃch lịch sá» siêu hình há»c phÆ°Æ¡ng Tây nhÆ° những nhị nguyên luáºn lý trÃ/ tá»± nhiên, Plumwood viết: “Bình diện có giá trị cao hÆ¡n (Ä‘Ã n ông, con ngÆ°á»i) được hiểu là tách rá»i và thuá»™c bản chất khác hay tráºt tá»± tồn tại khác so vá»›i bình diện yếu thế “thấp kém†(phụ nữ, tá»± nhiên) và má»—i bên được xá» lý nhÆ° thiếu những đặc tÃnh khiến cho sá»± gối đầu, tÆ°Æ¡ng đồng hay tiếp nối có thể xảy raâ€([2]). Nữ quyá»n sinh thái khẳng định rằng các cấu trúc phụ quyá»n biện há»™ cho sá»± thống trị của mình thông qua các đối láºp lưỡng phân, bao gồm nam/ nữ, trà tuệ/ cÆ¡ thể, ngÆ°á»i/ Ä‘á»™ng váºt, tinh thần/ váºt chất, văn hoá/ tá»± nhiên, da trắng/ da mà u, v.v.. Văn hoá phụ quyá»n củng cố sá»± loại trừ các giá trị tá»± nhiên và nữ tÃnh thông qua sá»± Ä‘á» cao các kiến tạo tinh thần của tôn giáo và khoa há»c nhÆ° những giá trị văn minh. Hiện nay nữ quyá»n luáºn sinh thái tạm chia là m hai phân nhánh chÃnh: nữ quyá»n sinh thái văn hoá (nhấn mạnh sá»± tÆ°Æ¡ng tác giữa thiên nhiên và phụ nữ, vá»›i tÆ° cách là những phạm trù cố định) và nữ quyá»n sinh thái xã há»™i (nhấn mạnh những ná»n tảng kinh tế xã há»™i vốn xá» lý tá»± nhiên và bản chất con ngÆ°á»i nhÆ° kiến tạo xã há»™i). 2. CHUYẾN PHIÊU DU TRÊN CÃNH Äá»’NG BẤT TẬN – HÀNH TRÃŒNH TÃŒM VỀ MẸ-Tá»° NHIÊN Soi chiếu những vấn Ä‘á» chÃnh yếu của nữ quyá»n luáºn sinh thái trên đây và o cấu trúc nghệ thuáºt phong phú của truyện ngắn Cánh đồng bất táºn, có thể mở ra nhiá»u tầng ý nghÄ©a hà m ẩn vá» mối quan hệ phụ nữ - tá»± nhiên. Hà nh trình trưởng thà nh của NÆ°Æ¡ng trên cánh đồng bất táºn là hà nh trình rá»i khá»i ngÆ°á»i mẹ-xã há»™i để tìm vá» vá»›i ngÆ°á»i mẹ-tá»± nhiên, để tìm thấy ngÆ°á»i mẹ ấy trong chÃnh cÆ¡ thể phụ nữ của mình, để xây dá»±ng lại những quan hệ và đặc trÆ°ng nữ tÃnh đã mất Ä‘i, đã bị tà n phá trong quá trình huá»· diệt của nam tÃnh gia trưởng. 2.1. Những mối quan hệ mang tÃnh biểu tượng TrÆ°á»›c hết, để có cÆ¡ sở phân tÃch, chúng tôi tạm xây dá»±ng lại mô hình cấu trúc truyện và quan hệ giữa các nhân váºt trong Cánh đồng bất táºn nhÆ° sau:  Äầu tiên hãy bà n vá» mối quan hệ thứ nhất, mối quan hệ chủ đạo bao trùm toà n bá»™ truyện: Hai đứa trẻ và thế giá»›i Bầy vịt – Cánh đồng – Tá»± nhiên. NÆ°Æ¡ng và Äiá»n tạo dá»±ng má»™t mối quan hệ kỳ lạ vá»›i bầy vịt: chúng vừa là nguồn váºt chất nuôi sống hai em, vừa là nguồn tình cảm, tinh thần an ủi hai em, “hình mẫu†của tình yêu thÆ°Æ¡ng hồn nhiên và đôn háºu mà thế giá»›i là ng xóm của loà i ngÆ°á»i đã chối bá». “VÆ°Ì€a may, má»Ì‚t bữa truÌ›a năÌng rập rÆ¡Ì€n treÌ‚n vaÌch raÌ£, chuÌng toÌ‚i cảm nhận Ä‘ược những tiêÌng noÌi lao xao. Thằng Äiền thảng thôÌt, "TuÌ£i miÌ€nh ba trÆ¡Ì£n thiệt sao, Hai?" khi nhận ra Ä‘oÌ laÌ€ tiêÌng của... viÌ£t. ToÌ‚i cười, hÆ¡Ìn hở. ThÃªÌ giÆ¡Ìi của viÌ£t mở ra. KhoÌ‚ng ghen tuoÌ‚ng, hÆ¡Ì€n giận, chăÌc taÌ£i caÌi đầu viÌ£t nhỏ quaÌ neÌ‚n chỉ Ä‘ủ cho yeÌ‚u thuÌ›oÌ›ng. […] ÄăÌm Ä‘uôÌi vÆ¡Ìi loaÌ£i ngoÌ‚n ngữ mÆ¡Ìi, chuÌng toÌ‚i châÌp nhận để cho người ta nhiÌ€n miÌ€nh nhuÌ› những kẻ Ä‘ieÌ‚n (miễn laÌ€ taÌ£m queÌ‚n nỗi buồn của cõi - người). ChiÌ£ em toÌ‚i hoÌ£c caÌch yeÌ‚u thuÌ›oÌ›ng Ä‘aÌ€n viÌ£t (hy voÌ£ng sẽ khoÌ‚ng biÌ£ Ä‘au nhuÌ› yeÌ‚u thuÌ›oÌ›ng má»Ì‚t - con - người naÌ€o Ä‘oÌ)â€. Thế giá»›i của vịt chà o đón và ấp ủ hai em trong tình yêu thÆ°Æ¡ng trong trẻo vô Ä‘iá»u kiện của nó. Trong lòng bà mẹ thiên nhiên, hai em trưởng thà nh vá»›i ngôn ngữ tá»± nhiên của vịt, xa lạ vá»›i thứ ngôn ngữ xã há»™i của cá»™ng đồng ngÆ°á»i. NÆ°Æ¡ng và Äiá»n đặt tên cho cánh đồng bằng những ká»· niệm của riêng mình, những ká»· niệm đánh dấu sá»± trưởng thà nh vá» nhân cách, những gì là m nên NÆ°Æ¡ng và Äiá»n của ngà y hôm nay: “CaÌnh đồng khoÌ‚ng coÌ teÌ‚n. NhuÌ›ng vÆ¡Ìi toÌ‚i vaÌ€ Äiền, chẳng coÌ noÌ›i naÌ€o laÌ€ voÌ‚ danh, chuÌng toÌ‚i nhăÌc, chuÌng toÌ‚i goÌ£i teÌ‚n bằng những kỷ niệm maÌ€ chuÌng toÌ‚i coÌ treÌ‚n mỗi caÌnh đồng. Chỗ chiÌ£ em toÌ‚i trồng caÌ‚y, chỗ Äiền biÌ£ răÌn căÌn, chỗ toÌ‚i coÌ kyÌ€ kinh nguyệt đầu tieÌ‚n...†Hay nói cách khác, không khách thể hoá tá»± nhiên bằng hà nh Ä‘á»™ng đặt tên, hai em chủ thể hoá tá»± nhiên bằng cách hoà nháºp tá»± nhiên và o chÃnh mình, và hoà nháºp chÃnh mình và o tá»± nhiên: cánh đồng bất táºn mang tên cuá»™c Ä‘á»i của hai em và tình yêu của hai em đối vá»›i sá»± sống quanh mình, nó mang những ý nghÄ©a đặc biệt chỉ dà nh riêng cho hai em và chỉ hai em má»›i hiểu. NghÄ©a là , từ góc Ä‘á»™ nà o đó, đây là mối quan hệ trùng khÃt (cái tên NÆ°Æ¡ng và Äiá»n, mang nghÄ©a đồng ruá»™ng, cÅ©ng giống nhÆ° những tÃn hiệu quy chiếu đến nhan Ä‘á» truyện: cuá»™c Ä‘á»i hai em chÃnh là những cánh đồng bất táºn trong lòng bà mẹ Tá»± nhiên nà y). NÆ°Æ¡ng và Äiá»n tá»± mình lá»›n dần, há»c há»i để lá»›n không phải từ ngÆ°á»i lá»›n, những ngÆ°á»i của thế giá»›i là ng xóm, cá»™ng đồng kia, mà từ bà mẹ thiên nhiên bao dung vô cùng nhÆ°ng cÅ©ng khắc nghiệt vô cùng: “ToÌ‚i vaÌ€ Äiền buá»Ì‚c phải tÆ°Ì£ hoÌ£c lâÌy caÌch sôÌng. Nhiều khi dễ đêÌn khoÌ‚ng ngÆ¡Ì€... NhÆ¡Ì€ Äiền biÌ£ răÌn hổ đâÌt căÌn maÌ€ chuÌng toÌ‚i biêÌt Ä‘ược caÌch phaÌ‚n biệt vêÌt răng của răÌn Ä‘á»Ì‚c […] VaÌ€ nhiÌ€n bươÌm bay, nhiÌ€n maÌ‚y troÌ‚i toÌ‚i biêÌt ngaÌ€y năÌng hay muÌ›a. Nghe biÌ€m biÌ£p keÌ‚u chuÌng toÌ‚i biêÌt nÆ°á»›c leÌ‚n…†Äó là những kiến thức sinh tồn trong tá»± nhiên, cho phép các em tồn tại và phát triển nhÆ° má»™t phần ná»™i tại của chÃnh nó, cả vá» bản thể lẫn nháºn thức. Sống trong thế giá»›i bé nhá» của tá»± nhiên, NÆ°Æ¡ng và Äiá»n khÆ°á»›c từ con ngÆ°á»i, tháºm chà khÆ°á»›c từ sá»± trưởng thà nh của giá»›i tÃnh trong chÃnh mình vì cho đó là sá»± gia nháºp và o thế giá»›i con ngÆ°á»i đầy háºn thù và đau Ä‘á»›n mà các em đã rá»i bá». Äiá»n xót xa khi chứng kiến chị mình “trổ mã con gáiâ€: “ÄeÌ£p laÌ€m chi dữ vậy, Hai ? Æ Ì‰ caÌi xoÌ queÌ‚ naÌ€y, coÌ Ä‘eÌ£p mai môÌt cũng phải lâÌy chồng, Ä‘ẻ má»Ì‚t bầy con nheo nhoÌc, cũng ra ruá»Ì‚ng ra vườn laÌ€m luÌ£ng đêÌn hêÌt Ä‘Æ¡Ì€i, xeÌ£p leÌp nhuÌ› xaÌc ve. ÄeÌ£p, măÌc coÌ‚ng giữ...†Cá»±c Ä‘oan hÆ¡n nữa, em “tá»± kìm hãm bản năng trá»—i dáºy mạnh mẽ ở tuổi dáºy thì bằng tất cả sá»± miệt thị, giáºn dữ, căm thù†bởi cho đó là “những gì cha tôi có, cha tôi là mâ€. Trong cấu trúc nói trên, ngÆ°á»i cha chiếm má»™t vị trà rất đặc biệt: Ông háºn thù hai đứa con vì chúng giống mẹ, ông lãnh đạm đứng ngoà i thế giá»›i tá»± nhiên thu nhá» của NÆ°Æ¡ng, Äiá»n và bầy vịt, ông vắng mặt trong tất cả những biến cố quan trá»ng nhất trong tuổi thÆ¡ hai đứa con. NhÆ°ng ông cÅ©ng chối bá» thế giá»›i loà i ngÆ°á»i và sá»± quần tụ xóm giá»ng để tá»± thả trôi mình trong cánh đồng bất táºn của sá»± phiêu bạt không Ä‘iểm tá»±a. Nên thá»±c ra, kẻ cô Ä‘Æ¡n nhất trong Cánh đồng bất táºn chÃnh là ngÆ°á»i cha. Ông chênh vênh giữa hai thế giá»›i, nhÆ°ng không thuá»™c vá» bên nà o. Ông trả thù cả hai thế giá»›i, đánh Ä‘áºp hai đứa con, phá nát những cuá»™c sống gia đình nho nhá» bên sông. Trong cấu trúc nà y, ngÆ°á»i mẹ và SÆ°Æ¡ng cÅ©ng đứng ở những vị trà đặc biệt. Há» nhÆ° những cây cầu kết nối ốc đảo - ngÆ°á»i cha vá»›i hai thế giá»›i. NgÆ°á»i mẹ thấp thoáng sau ná»—i hoà i nhá»› vô biên của NÆ°Æ¡ng và Äiá»n đối vá»›i thế giá»›i loà i ngÆ°á»i, bà nhÆ° cây cầu má» nhạt, gãy đổ, nối giữa ba cha con vá»›i thế giá»›i đó: “Những chiều ghe chuÌng toÌ‚i Ä‘i ngang qua những người Ä‘aÌ€n baÌ€ ngồi giặt giũ dươÌi bêÌn soÌ‚ng, toÌ‚i hay hỏi loÌ€ng, coÌ phải toÌ‚i vÆ°Ì€a ngang qua maÌ Ä‘oÌ khoÌ‚ng. ToÌ‚i cÃ´Ì giữ trong loÌ€ng hiÌ€nh ảnh maÌ nhuÌ›ng rồi ngaÌ€y caÌ€ng tuyệt voÌ£ng khi thâÌy noÌ nhaÌ£t nhoÌ€a dần, cÆ°Ì nghĩ mai naÌ€y gặp laÌ£i maÌ€ khoÌ‚ng nhận ra nhau, loÌ€ng nghe buồn thiệt buồnâ€. NgÆ°á»i cha cố công chặt đứt đến cả những sợi tÆ¡ vÆ°Æ¡ng cuối cùng để xoá bá» hình ảnh đó, nhÆ°ng NÆ°Æ¡ng và Äiá»n vẫn kÃn đáo mà khắc khoải hÆ°á»›ng vá» bà nhÆ° hÆ°á»›ng đến má»™t ảo vá»ng của tình yêu thÆ°Æ¡ng, sá»± gắn kết gia đình, xóm là ng đã mất. SÆ°Æ¡ng, ngÆ°á»i phụ nữ bị thế giá»›i loà i ngÆ°á»i chà đạp, xua Ä‘uổi và chối bá» má»™t cách tà n nhẫn, cố xây dá»±ng lại tình yêu thÆ°Æ¡ng trong gia đình đổ vỡ nà y. Chị tìm cách hoà nháºp và o thế giá»›i bà ẩn của NÆ°Æ¡ng và Äiá»n (“Mai môÌt mâÌy con viÌ£t quỷ naÌ€y sẽ khoaÌi chiÌ£, mâÌy hồi...â€), chị tìm cách bắc má»™t cây cầu mong manh giữa ngÆ°á»i cha và thế giá»›i của hai đứa con bằng cách đóng thay vai trò ngÆ°á»i mẹ (“Rồi chiÌ£ giaÌ€nh nâÌu coÌ›m. ChiÌ£ xoăÌn tay aÌo leÌ‚n hiÌ€ huÌ£i thổi lửa, đầu toÌc xâÌp xãi diÌnh đầy vảy caÌ. TroÌ‚ng chiÌ£ nhuÌ› baÌ€ vÆ¡Ì£ tảo tầnâ€). Khi SÆ°Æ¡ng thất bại, bá» Ä‘i và Äiá»n chạy theo chị, khi ngÆ°á»i cha hoảng hốt nháºn ra sá»± cô Ä‘á»™c kỳ dị của đứa con còn lại, ông kinh hãi vá»™i vã tìm cách bắc lại hai chiếc cầu đã gãy, thì đã quá muá»™n. Trong phút giây bị cưỡng bức nhục nhã Ä‘au Ä‘á»›n nhất của Ä‘á»i con gái, NÆ°Æ¡ng không gá»i ngÆ°á»i cha ngay trÆ°á»›c mặt mà gá»i Äiá»n, ngÆ°á»i “đồng loại†duy nhất trong thế giá»›i cô Ä‘á»™c muôn thuở của cô. 2.2. TÃnh dục, tình yêu và thế giá»›i Tá»± nhiên Vấn Ä‘á» cấu trúc quan hệ giữa các nhân váºt có lẽ còn nhiá»u khÃa cạnh phức tạp, ở đây chúng tôi chỉ xin xác định ý nghÄ©a của mối quan hệ có tÃnh cách “tam vị nhất thể†giữa TÃnh dục, Tình yêu và thế giá»›i Tá»± nhiên trong giản đồ mà chúng tôi vừa phác ra ở trên. Có thể chỉ ra ba ý nghÄ©a chÃnh nổi lên trong truyện: (1) TÃnh dục – “chuyện báºyâ€, chuyện lợi dụng và lừa gạt: chuyện ngoại tình của ngÆ°á»i mẹ, cách kiếm sống của những ngÆ°á»i phụ nữ bán phấn buôn hÆ°Æ¡ng. (2) TÃnh dục – sá»± áp bức và chà đạp của nam tÃnh: “NhuÌ›ng tận Ä‘aÌy loÌ€ng, toÌ‚i cũng nghĩ, cha hoÌ›i khaÌc con - người. NhaÌ£t nhẽo hoÌ›n cả việc quan hệ theo muÌ€a, theo bản năng, trong cha toÌ‚i khoÌ‚ng coÌ€n má»Ì‚t chuÌt cảm xuÌc naÌ€o, neÌt mặt traÌ€n ngập những răÌp taÌ‚m, chuÌ›a gặp mặt Ä‘ã tiÌnh chuyện phuÌ£ phaÌ€ng.†(3) TÃnh dục – tình yêu và sá»± thăng hoa của tá»± nhiên: “Có lần chúng tôi thả vịt nghỉ khúc kinh có bóng cây. Bá»—ng ná»—i xấu hổ vì mình là con ngÆ°á»i xá»™c lên mÅ©i sặc sụa, khi tôi phát hiện ra chúng chẳng bao giá» cưỡng Ä‘oạt và gạt gẫm nhau. Khoảng thá»i gian trÆ°á»›c khi con trống trèo lên con mái rất tháºt, má»m mại, êm Ä‘á»m... Tuyệt không có gì là thô tụcâ€. Váºy rõ rà ng từ (1) đến (3), ý nghÄ©a Ä‘Ãch thá»±c của tÃnh dục trong đôi mắt NÆ°Æ¡ng và Äiá»n đã dịch chuyển từ thế giá»›i xã há»™i sang thế giá»›i tá»± nhiên, từ đánh đồng (“cha là m chuyện đó thì cÅ©ng giống mấy con vịt đạp máiâ€) sang khác biệt (“TrÆ¡Ì€i oÌ›i, khaÌc vÆ¡Ìi những giÌ€ chuÌng toÌ‚i biêÌt (qua cha toÌ‚i, maÌ toÌ‚i), trong sÆ°Ì£ hoan laÌ£c (của những con viÌ£t) đầy ăÌp thÆ°Ì goÌ£i laÌ€ tiÌ€nh-yeÌ‚uâ€), từ sá»± áp bức sang sá»± thăng hoa, từ thái Ä‘á»™ ghê tởm, loại trừ (“Thằng Äiền phiÌ€ cười, noÌ keÌ‚u lÆ¡Ìn, “Hai, coi neÌ€...†rồi cầm Ä‘oaÌ£n caÌ‚y xoÌ‚ng đêÌn quâÌt Ä‘oÌ‚i choÌ tÆ¡Ìi tâÌpâ€) sang sá»± kinh ngạc và ân háºn (“Äiền chÆ¡Ìi vÆ¡Ìi, nghi hoặc lan ra nhuÌ› má»Ì‚t voÌ€ng soÌng. VaÌ€ khi chiÌ£ xuâÌt hiện, thiÌ€ trong noÌ chỉ coÌ€n nỗi aÌ‚n hận giaÌ€y voÌ€â€). Váºy nên vụ cưỡng bức ở cuối truyện gần nhÆ° má»™t bản tóm lược, má»™t tấm gÆ°Æ¡ng phản chiếu lại toà n bá»™ con Ä‘Æ°á»ng nháºn thức vá» tÃnh dục mà cô gái đã trải qua: TÃnh dục nhÆ° sá»± lợi dụng, toan tÃnh và chà đạp vô nhân, dần trở thà nh má»™t kiểu tÃnh dục nhÆ° sá»± dẫn dắt của nữ tÃnh trở lại vá»›i quá trình tái sinh, chuyển hoá và váºn hà nh bất táºn của tá»± nhiên. Má»™t cuá»™c chuyển vai đầy nhân bản từ nạn nhân Ä‘au khổ thà nh ngÆ°á»i chủ Ä‘á»™ng tha thứ và chủ Ä‘á»™ng xây dá»±ng lại cuá»™c sống, NÆ°Æ¡ng trở thà nh má»™t ngÆ°á»i mẹ nhân từ và độ lượng, cô nháºp là m má»™t vá»›i ngÆ°á»i mẹ tá»± nhiên vÄ© đại và bao dung mà cô nhá»c lòng tìm kiếm: “Cảm giaÌc má»Ì‚t caÌi giÌ€, nhỏ xiÌu nhuÌ›ng lanh lÆ¡Ì£i nhuÌ› con lăng quăng Ä‘ang nguÌ£p lặn trong noÌ. ÄÆ°Ìa con gaÌi thoaÌng nghĩ, rÆ¡Ìt nươÌc măÌt, trÆ¡Ì€i oÌ›i, coÌ thể miÌ€nh sẽ sinh con. NhuÌ›ng noÌ châÌp nhận việc âÌy, duÌ€ phũ phaÌ€ng (vÆ¡Ìi noÌ, châÌp nhận cũng laÌ€ má»Ì‚t thoÌi quen). ÄÆ°Ìa beÌ Ä‘oÌ, nhâÌt Ä‘iÌ£nh noÌ sẽ đặt teÌ‚n laÌ€ ThuÌ›oÌ›ng, laÌ€ NhÆ¡Ì hay DiÌ£u, XuyêÌn, Hường... ÄÆ°Ìa beÌ khoÌ‚ng cha nhuÌ›ng chăÌc chăÌn Ä‘ược đêÌn trường, sẽ tuÌ›oÌ›i tỉnh vaÌ€ vui vẻ sôÌng đêÌn hêÌt Ä‘Æ¡Ì€i, viÌ€ Ä‘ược meÌ£ daÌ£y, laÌ€ trẻ con, Ä‘oÌ‚i khi neÌ‚n tha thÆ°Ì lỗi lầm của người lÆ¡Ìn.†Viá»…n cảnh phác ra trong hình dung vá» tÆ°Æ¡ng lai của NÆ°Æ¡ng rất Ä‘áºm mà u sắc nữ quyá»n sinh thái: đó là sá»± trở vá» vá»›i vÆ°á»n địa Ä‘Ã ng của ấp ủ và sinh thà nh, của ngÆ°á»i mẹ yêu thÆ°Æ¡ng, nuôi dưỡng, chở che và tha thứ. Từ những đứa trẻ tên Háºn, tên Thù mang “khuôn mặt rắp tâm của cha tôiâ€, đến đứa trẻ tên ThÆ°Æ¡ng, tên Nhá»› “tÆ°Æ¡i tỉnh và vui vẻ sống hết Ä‘á»i†là sá»± dịch chuyển từ thế giá»›i háºn thù của nam tÃnh gia trưởng sang thế giá»›i khoan dung của nữ tÃnh tá»± nhiên, hồn nhiên và vÄ©nh cá»u. 2.3. Sông nÆ°á»›c nhÆ° má»™t biểu tượng kép: chết chóc và sinh thà nh Hà nh trình Ä‘i tìm lại nữ tÃnh và ý thức giá»›i tÃnh tá»± nhiên của NÆ°Æ¡ng cÅ©ng đồng nhất vá»›i hà nh trình tìm lại nguồn nÆ°á»›c của sá»± sống. 2.3.1. VÆ°á»n địa Ä‘Ã ng đã mất à niệm vá» thế giá»›i cổ xÆ°a của nữ tÃnh, của sá»± hoà điệu, nhÆ° má»™t thiên Ä‘Æ°á»ng đã mất phổ biến ở rất nhiá»u ná»n văn hoá trên thế giá»›i. Nhiá»u lý thuyết gia nữ quyá»n sinh thái đã từng miêu tả lịch sá» văn minh nhân loại nhÆ° là quá trình con ngÆ°á»i (ở đây được hiểu là đà n ông) tách rá»i khá»i tá»± nhiên/ phụ nữ và đứng cao hÆ¡n tá»± nhiên/ phụ nữ. Trong hình dung nà y vá» tiến hoá xã há»™i con ngÆ°á»i, cÆ¡ thể phụ nữ (nhá» hÆ¡n, yếu hÆ¡n, và mang những đặc trÆ°ng vá» mặt sinh sản) khiến há» bị hạ xuống lÄ©nh vá»±c phi văn hoá. Những hoạt Ä‘á»™ng thuần phục tá»± nhiên (săn bắt, thuần dưỡng, trồng trá»t, cúng bái tôn giáo, nghiên cứu khoa há»c…) đã thiết láºp má»™t bảng giá trị nhị nguyên trong đó đặt sá»± Æ°u việt vá» phÃa Ä‘Ã n ông và khách thể hoá tá»± nhiên/ phụ nữ nhÆ° những cái Khác (the Other) mang tÃnh chất lệ thuá»™c. Ai cÅ©ng biết rằng nông thôn sông nÆ°á»›c là phông ná»n và cÅ©ng là bản chất của ná»n văn hóa Nam Bá»™, rằng sông nÆ°á»›c không những tạo láºp tiá»n Ä‘á» cÆ¡ bản cho sá»± hình thà nh của vùng văn hóa Ä‘á»™c đáo nà y mà còn góp phần quyết định để hình thà nh nên ngôn ngữ, tÃnh cách, khà chất đặc trÆ°ng của con ngÆ°á»i miá»n đất nà y. Thế nên sông nÆ°á»›c và văn hóa sông nÆ°á»›c là má»™t hằng số đối vá»›i tất cả các nhà văn viết vá» vùng đất nông thôn Nam Bá»™. NhÆ°ng khác vá»›i Hồ Biểu Chánh, SÆ¡n Nam, Bình Nguyên Lá»™c hay các nhà văn Nam Bá»™ khác, Nguyá»…n Ngá»c TÆ° đã biến cái hằng số văn hóa ấy thà nh má»™t biến số đặc thù mang Ä‘áºm dấu ấn thi pháp của riêng mình. Äi và o Cánh đồng bất táºn, không gian nông thôn sông nÆ°á»›c đặc trÆ°ng Nam Bá»™ đã biến thà nh má»™t không gian biểu tượng, tÃnh cụ thể vùng miá»n nhòe Ä‘i để thay và o đó là tÃnh vÄ©nh hằng, phổ quát của má»™t bi kịch nhân sinh – bi kịch con ngÆ°á»i bị tha hóa, biến dạng trong má»™t cuá»™c sống không thuá»™c vá» con ngÆ°á»i, bi kịch nữ tÃnh bị huá»· diệt, tà n phá trong má»™t thế giá»›i chết chóc và háºn thù của nam tÃnh gia trưởng. NƯỚC là biểu tượng văn hóa có chức năng kép: (1) nuôi dưỡng, che chở, bảo tồn sá»± sống, và (2) chảy trôi, ra Ä‘i, đẩy con ngÆ°á»i ra khá»i cuá»™c sống cố định, Ä‘Æ°a hỠđến những vùng đất khác trong cuá»™c Ä‘á»i lÆ°u lạc không Ä‘iểm dừng. Không sao lÆ°u nguyên khối và má»™t chiá»u ý nghÄ©a văn hóa quen thuá»™c trên, Cánh đồng bất táºn tÆ°á»›c bỠý nghÄ©a thứ nhất và đẩy ý nghÄ©a thứ hai lên đến táºn cùng, xây dá»±ng má»™t không gian Nam Bá»™ hÆ° ảo, biến dạng, méo mó, dị thÆ°á»ng, bị gạt bá» nhiá»u chiá»u kÃch Ä‘á»i thá»±c, và trong không gian đó con ngÆ°á»i cÅ©ng bị biến dạng, bị tÆ°á»›c Ä‘i nhiá»u chiá»u kÃch con ngÆ°á»i. Thế giá»›i Cánh đồng bất táºn là thế giá»›i của sá»± tà n phá và hủy diệt, và biểu tượng NƯỚC là biểu tượng táºp trung nhất của cái logic tà n phá, hủy diệt đó. Nói cách khác, Nguyá»…n Ngá»c TÆ° không viết để chứng minh cho má»™t định Ä‘á» văn hóa đã trở nên sáo mòn, mà chị viết để tiếp cáºn những bi kịch phổ quát của kiếp nhân sinh từ góc Ä‘á»™ của riêng chị. Và triết lý vá» kiếp nhân sinh ấy, trong con mắt của Nguyá»…n Ngá»c TÆ°, không phải chỉ Ä‘Æ¡n thuần là chuyện phân biệt tốt hay xấu, đúng hay sai, là nh hay dữ, không Ä‘Æ¡n thuần chỉ nêu má»™t bà i há»c đạo đức giản dị vá» luân hồi nghiệp báo, mà căn bản hÆ¡n, là triết lý vá» sá»± cô Ä‘Æ¡n muôn thuở của con ngÆ°á»i trong má»™t thế giá»›i Ä‘ang tan rã. 2.3.2. Sá»± tan rã của thế giá»›i hiện tồn Äiá»u gì phân biệt hai ý nghÄ©a song tồn của biểu tượng nÆ°á»›c trong Cánh đồng bất táºn? Theo chúng tôi, có má»™t chi tiết đóng vai trò nhÆ° cánh cá»a khép mở hai thế giá»›i: sá»± ra Ä‘i của ngÆ°á»i mẹ. Khi có mặt ngÆ°á»i mẹ, cuá»™c sống cÅ© của ba cha con gắn liá»n vá»›i khúc sông mùa mÆ°a chan chứa nÆ°á»›c, chan chứa tình yêu và sá»± sống. Linh hồn của cuá»™c sống đó là ngÆ°á»i mẹ: “Má tôi ngồi khóc bên bá»±c con sông Dà i, cha tôi chèo ghe Ä‘i ngang, đã qua khá»i má»™t quãng nhÆ°ng vì mủi lòng, cha quay mÅ©i lại. Cha há»i, cô vỠđâu tôi cho quá giang. Má tôi ngÆ°á»›c lên, mặt rà n rụa nÆ°á»›c, tôi cÅ©ng không biết vỠđâuâ€. Tên ngÆ°á»i cha là Út VÅ©, là cÆ¡n mÆ°a tÆ°á»›i mát cho khúc sông. NgÆ°á»i mẹ - sông nÆ°á»›c đến từ bến sông, sống bên sông, và xung quanh bà bao giá» cÅ©ng là sông nÆ°á»›c, là cuá»™c sống Ä‘ang sinh sôi, là tình yêu Ä‘ang sinh thà nh: “má tôi hay mang xoong chảo ra bá»±c sông chùi lá» nghẹâ€, “cái cÆ°á»i là m lấp lánh cả khúc sôngâ€, “những cục đá tảng, những thân dừa chẻ hai, cha tôi đã hì hục lót để suốt má»™t mùa mÆ°a, chân má tôi không bị dÃnh sình bùnâ€, “nÆ°á»›c trôi dà i trên là n da trắng nhÆ° bông bưởiâ€â€¦ NghÄ©a là , khi NƯỚC gắn vá»›i nữ tÃnh, vá»›i ngÆ°á»i mẹ, thì NƯỚC đồng nghÄ©a vá»›i nguồn sống, sá»± sinh thà nh, nuôi dưỡng và bảo tồn sá»± sống con ngÆ°á»i. Theo nghÄ©a thông thÆ°á»ng nà y NƯỚC đối láºp vá»›i CHẾT CHÓC, KHÔ HẠN. NhÆ°ng khi ngÆ°á»i mẹ ra Ä‘i và thế giá»›i địa Ä‘Ã ng đó sụp đổ, sá»± háºn thù quay quắt của ngÆ°á»i cha đã tạo nên má»™t vÅ© trụ nghịch lý trong đó NƯỚC chÃnh là KHÔ HẠN. Ba cha con NÆ°Æ¡ng ra Ä‘i theo dòng nÆ°á»›c, Ä‘i và o thế giá»›i của nÆ°á»›c, nhÆ°ng nghịch lý thay, hà nh trình theo dòng nÆ°á»›c đó lại dẫn há» Ä‘i ngà y cà ng sâu và o thế giá»›i của sá»± khô hạn, cằn cá»—i và chết chóc. Bị tÆ°á»›c bá» cái nữ tÃnh dịu dà ng vá»›i sức mạnh nâng niu nuôi dưỡng của nó, NƯỚC bây giá» chỉ còn là má»™t thứ “mặt nÆ°á»›c váng phènâ€, “quánh lại†đáºm mà u chết chóc và khô hạn. Ném mình và o những cuá»™c chinh phục tình ái đầy thù háºn, Út VÅ© rÆ¡i và o lò lá»a tha hoá, vong thân, không còn là ngÆ°á»i cha - cÆ¡n mÆ°a miá»n sông nÆ°á»›c thuở nà o: “Cha giôÌng nhuÌ› đồ vật bằng gôÌm vÆ°Ì€a qua coÌ›n lửa lÆ¡Ìn, vẫn hiÌ€nh daÌng âÌy nhuÌ›ng Ä‘ã raÌ£n nÆ°Ìt, neÌ‚n chuÌng toÌ‚i chỉ daÌm Ä‘Æ°Ìng xa maÌ€ nhiÌ€n, mủ mỉ naÌ‚ng niu, nêÌu khoÌ‚ng thiÌ€ vỡ mâÌtâ€. NgÆ°á»i mẹ ra Ä‘i mang theo tất cả sá»± bình yên sông nÆ°á»›c mà bà đã mang đến, đẩy ba cha con và o má»™t không gian khô hạn kiệt cùng, mà khởi đầu của nó là ngá»n lá»a đốt nhà “mùi vải, mùi nhá»±a cháy khét lẹt, những cái áo hồng áo tÃm rúm ró lại, chảy thà nh những giá»t troâ€. Ngá»n lá»a oán thù thiêu rụi không gian sông nÆ°á»›c mùa mÆ°a vá»›i tất cả những dịu dà ng nữ tÃnh của nó, và để lại má»™t không gian sông nÆ°á»›c mùa hạn, má»™t vÅ© trụ nghịch lý lá»a – nÆ°á»›c – khô hạn, bao trùm trong “cÆ¡n lá»a lá»›n†uất háºn đến tê dại của ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông. VÅ© trụ lá»a – nÆ°á»›c – khô hạn mang trong nó những Ä‘Ã n vịt, cánh đồng, cây cá» héo hon vì thiếu nÆ°á»›c, cùng vá»›i những con ngÆ°á»i tà n héo, què quặt vá» tâm hồn, mất dần tình yêu và cuá»™c sống là m ngÆ°á»i: “Những cánh đồng chúng tôi qua, lúa chết khô khi má»›i trổ bông. NgÆ°á»i ta không thể trồng Ä‘áºu, trồng dÆ°a vì thiếu nÆ°á»›c. Bầy con nÃt giỡn nhoi trên những con kinh khô trÆ¡ lòngâ€; “Những cây lúa chết non trên đồng, thân đã khô cong nhÆ° tà n nhang chÆ°a rụng, nắm và o bà n tay là nát vụnâ€; “Mệt nhá»c là m lụng trên đồng, ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông đã trở nên khô cằn, có khi cả Ä‘á»i, há» không nói vá»›i phụ nữ má»™t câu yêu thÆ°Æ¡ng tá» tếâ€. Thế giá»›i đó trà n ngáºp những trá»› trêu và nghịch lý: có nÆ°á»›c, tháºm chà trà n ngáºp nÆ°á»›c, nhÆ°ng nÆ°á»›c không còn ý nghÄ©a nuôi dưỡng nữa, mà chỉ là thứ nÆ°á»›c phèn “đã sắc lại thẫm má»™t mà u và ng u ámâ€. Cuá»™c hà nh trình bất táºn đẩy hỠđến những vùng đất khô hạn, bị vắt kiệt sá»± sống, tình yêu, hạnh phúc: “Mùa đến sá»›m. Vì váºy mà nắng rất dà i. Má»›i rồi, chúng tôi dừng chân ở má»™t xóm nhá» bên bá» sông lá»›n mênh mang. Mỉa mai, ngÆ°á»i ở đây lại không có nÆ°á»›c để dùng (nhÆ° chúng tôi Ä‘i trên đất dằng dặc mà không có cục đất chá»i chim)â€. Ở những vùng đất ấy, không có chá»— cho hạnh phúc, hy vá»ng, tình yêu và sá»± thay đổi: “Hai gà u nÆ°á»›c Ãt á»i của má anh, tôi nỡ nà o sẻ ná»a?†Háºn thù phụ nữ, trả thù và chà đạp tất cả những phụ nữ mà mình gặp trên Ä‘Æ°á»ng, tà n phá tan nát những cuá»™c sống gia đình bên sông, và đánh Ä‘áºp đứa con gái chỉ vì nó quá giống mẹ, ngÆ°á»i cha Ä‘ang cố huá»· diệt tất cả những dấu vết của nữ tÃnh và tình yêu trong cuá»™c Ä‘á»i của ba cha con bằng sức mạnh phụ quyá»n. Phản kháng má»™t cách yếu á»›t, Äiá»n và NÆ°Æ¡ng (hai cái tên mang nghÄ©a ruá»™ng đồng, trồng cấy nhÆ° chúng tôi đã phân tÃch ở phần trÆ°á»›c, vốn rất cần đến nÆ°á»›c, đến sức mạnh sinh thà nh và nuôi dưỡng của nÆ°á»›c) âm thầm tạo ra má»™t thế giá»›i riêng mà ngÆ°á»i cha không bao giá» chạm đến nổi, má»™t thế giá»›i của yêu thÆ°Æ¡ng, chia sẻ dịu dà ng trong những hồi ức vá» mẹ và vá» khúc sông mùa mÆ°a ngà y nà o: “Äiá»n có những ngà y bối rối. Nó hay há»i tôi, “ngÆ°á»i ta thÆ°Æ¡ng mẹ ra là m sao?â€. Mặt nó dãn ra, khi biết cây kẹp tóc, trái dừa tÆ°Æ¡i hay con cá thác lác... mà nó dà nh cho chị cÅ©ng giống hệt nhÆ° ngÆ°á»i ta vẫn thÆ°á»ng cho mẹ. Và niá»m nhá»› lúc Ä‘i xa, ná»—i khao khát được nằm gần, được dụi mÅ©i mình và o da thịt ngÆ°á»i đó... cÅ©ng tá»± nhiên nhÆ° ý nghÄ© bình thÆ°á»ng nhất của những đứa conâ€. Là hai cánh đồng khô hạn, khao khát dòng nÆ°á»›c của tình yêu, khao khát sá»± chăm sóc dịu dà ng đầy nữ tÃnh, NÆ°Æ¡ng và Äiá»n chá»›i vá»›i bám vÃu lấy những bóng dáng phụ nữ xa lạ, từ chị chủ nhà (“Không hiểu sao tôi lại nghÄ© chị chủ nhà chÃnh là hy vá»ng để chị em tôi trở vá» cuá»™c sống bình thÆ°á»ng vá»›i má»™t ngÆ°á»i - cha - bình - thÆ°á»ngâ€), cho đến ngÆ°á»i phụ nữ dÆ°á»›i mồ (“Những ngà y sau nà y, tôi má»™t mình trở lại gò đất, nhÆ°ng chá» hoà i không thấy ma hiện ra. Nghe thằng Äiá»n kể, ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà đó thiệt hiá»n, chỉ Ä‘au đáu vuốt tóc nó và ánh nhìn chan chứa thÆ°Æ¡ng yêu. Tôi nghe mà khóc muốn chết, sao con ma đó không chịu giấu tôi giùm cáiâ€). Äà o sâu giấu chặt thế giá»›i riêng mong manh đó trÆ°á»›c ngÆ°á»i cha, cô gái “ngồi quẹt tay lau nÆ°á»›c mắt Ä‘i, kỹ cà ng, để gÆ°Æ¡ng mặt an nhiên, ráo hoảnhâ€, “quyết không để cha thấy mình buồnâ€. Äứa con trai, “thằng Äiền hay băÌt chươÌc Ä‘aÌi ngồi†tá»± huá»· hoại thể xác nam tÃnh của mình, tÆ°á»›c Ä‘i sức mạnh phụ quyá»n tiá»m ẩn trong mình nhÆ° má»™t cách tham dá»± và o thế giá»›i nữ tÃnh bé nhá» mà hai chị em Ä‘ang tạo nên và gìn giữ trÆ°á»›c cÆ¡n bão háºn thù phụ nữ của ngÆ°á»i cha. NgÆ°á»i phụ nữ tên SÆ°Æ¡ng (cái tên nhÆ° má»™t tÃn hiệu, má»™t hy vá»ng, nhÆ° giá»t NƯỚC nhá» nhoi, trong veo, lấp lánh mang lại sá»± dịu dà ng nữ tÃnh, sá»± sống và nguồn yêu thÆ°Æ¡ng đã mất) có giá»ng nói “trong vắt và ngá»t ngà oâ€, mong muốn mang lại cuá»™c sống gia đình bình thÆ°á»ng cho hai đứa trẻ. Chị thất bại, nhÆ°ng chất nữ tÃnh đầy yêu thÆ°Æ¡ng mà chị mang đến đã đánh thức lại bản năng giá»›i tÃnh của Äiá»n, cái mà em đã quay cuồng tuyệt vá»ng tìm cách trút bá» bởi đó là “những gì cha tôi có, cha tôi là mâ€. Nhá» có chị, NÆ°Æ¡ng và Äiá»n nhìn thấy mặt bên kia của cái nam tÃnh đầy bạo lá»±c và háºn thù nÆ¡i ngÆ°á»i cha, cái nam tÃnh “má»m mại, êm Ä‘á»m†mang đến sá»± hoà hợp thuần khiết, trong sáng và tá»± nhiên của giá»›i tÃnh trong “thứ gá»i là tình-yêu†nÆ¡i Ä‘Ã n vịt. Äó là mặt bên kia của nam tÃnh, má»™t nam tÃnh tá»± nhiên, thuần khiết và không gợn chút bạo lá»±c phụ quyá»n, cái mà ngÆ°á»i cha đã để mất, cái mà Äiá»n ân háºn, tiếc nuối, già y vò. SÆ°Æ¡ng không mang lại được má»™t cuá»™c sống gia đình bình thÆ°á»ng cho NÆ°Æ¡ng và Äiá»n, nhÆ°ng khi chị ra Ä‘i cÅ©ng là khi mÆ°a trở lại trên cánh đồng bất táºn: “Tôi đã chá» nó đến khi mùa mÆ°a đổ xuống cánh đồng Chia Cắt (tôi tạm gá»i váºy) má»™t trá»i saoâ€. MÆ°a trở lại nhÆ° tình yêu, nhÆ° sá»± chăm sóc âu yếm dịu dà ng Ä‘ang trở lại, dù có khó khăn, nhá»c nhằn, Ä‘au Ä‘á»›n, khi ngÆ°á»i cha mang tên mÆ°a (Út VÅ©) hoang mang bối rối tìm lại chÃnh mình sau thá»i gian dà i vong thân trong thế giá»›i khô hạn của háºn thù: “Cha bắt đầu có má»™t chút quan tâm vá»›i tôi […] Váºy đó, chỉ cần để ý má»™t chút, là có thể nháºn ra, xót xa vì sá»± quái dị, khác thÆ°á»ng của tôi. Cha tôi vừa kịp nhìn thấy Ä‘iá»u ấy, bối rối đến mức không biết diá»…n tả sá»± Ä‘au lòng nhÆ° thế nà o, bằng mặt, hay chỉ âm thầm trong lòngâ€. NÆ°Æ¡ng mừng rỡ nháºn thấy sá»± trở lại của ngÆ°á»i cha ngà y xÆ°a, ngÆ°á»i cha của những cảm xúc bình thÆ°á»ng, “thân xác nhừ bùn sau cuá»™c đánh nhauâ€: “rõ rà ng là cha tôi Ä‘ang thay đổi, Ä‘ang sống lại những cảm xúc bình thÆ°á»ng nhất. Tôi thÃch ông nhÆ° thế nà yâ€. Äoạn kết truyện là sá»± lặp lại của bi kịch – bi kịch hoang hoá của những cánh đồng trong cÆ¡n bão đô thị hoá: “Những caÌnh đồng trở thaÌ€nh Ä‘oÌ‚ thiÌ£; những caÌnh đồng ngoa ngoăÌt thay đổi viÌ£ của nươÌc, tÆ°Ì€ ngoÌ£t sang mặn chaÌt; những caÌnh đồng văÌng boÌng người, vaÌ€ luÌa raÌ€y moÌ£c hoang nhÆ¡Ì Ä‘au nhÆ¡Ì Ä‘Æ¡Ìn baÌ€n chaÌ‚n xuÌ›a nghẽn trong buÌ€n quaÌnh giÆ¡Ì€ Ä‘ang vâÌt voÌ› kiêÌm sôÌng ở thiÌ£ thaÌ€nh. Những caÌnh đồng Ä‘oÌ, Ä‘ã hâÌt hủi caÌ‚y luÌa (vaÌ€ giaÌn tiêÌp tÆ°Ì€ chôÌi Ä‘aÌ€n viÌ£t). ÄâÌt dươÌi chaÌ‚n chuÌng toÌ‚i biÌ£ thu heÌ£p dầnâ€. Thế giá»›i hoang sÆ¡ của NÆ°Æ¡ng bị thu hẹp, tha hoá, phân huá»· trÆ°á»›c sá»± xâm thá»±c của thế giá»›i loà i ngÆ°á»i (mà đô thị là biểu hiện Ä‘áºm đặc nhất của nó, má»™t đô thị đầy nghịch lý, vừa đông đúc lại vừa hoang hoá bóng ngÆ°á»i), và khi cay đắng nháºn ra mình không thể nà o tạo dá»±ng má»™t gia đình bình thÆ°á»ng vá»›i má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông nà o nữa, thì NÆ°Æ¡ng cÅ©ng nháºn ra sá»± bất khả hoà nháºp giữa hai thế giá»›i. Khả năng duy nhất còn lại trong cô là bảo tồn thế giá»›i mong manh của nữ tÃnh và yêu thÆ°Æ¡ng trong chÃnh mình mà thôi. Ãm ảnh đô thị vốn trở Ä‘i trở lại nhiá»u lần trong văn há»c Việt Nam hiện đại, nay Nguyá»…n Ngá»c TÆ° đã lý giải má»™t lần nữa từ góc nhìn riêng biệt của con ngÆ°á»i Nam Bá»™: Ná»—i sợ hãi đô thị gắn vá»›i ná»—i sợ hãi cÆ¡m áo gạo tiá»n (chị SÆ°Æ¡ng “đói rã há»ng ở thị thà nh má»›i chạy vá» quêâ€, bà n chân xÆ°a “giá» Ä‘ang vất vÆ¡ kiếm sống ở thị thà nhâ€), vá»›i sá»± hoang hoá, huá»· hoại của con ngÆ°á»i và nhân tÃnh (“những cánh đồng vắng bóng ngÆ°á»iâ€)… Äô thị xâm thá»±c những cánh đồng, đồng nghÄ©a vá»›i mất Ä‘i đất Ä‘ai, mất Ä‘i Ä‘iểm tá»±a tinh thần trong những ngà y lÆ°u lạc, và vá»›i Äiá»n và NÆ°Æ¡ng thì còn đồng nghÄ©a vá»›i mất Ä‘i chÃnh mình (xin xem phân tÃch ở trên vá» sá»± trùng khÃt giữa hai nhân váºt nà y vá»›i cánh đồng cả vá» bản thể lẫn nháºn thức). Äiá»u nà y rất khác vá»›i ám ảnh đô thị trong Khách ở quê ra của Nguyá»…n Minh Châu, trong đó đô thị là má»™t biểu tượng kép – vừa nhÆ° má»™t mối Ä‘e doạ tha hoá, mất gốc, vừa nhÆ° má»™t ná»—i khao khát khó vÆ°Æ¡n tá»›i (mà hình tượng Ä‘iển hình nhất là mụ Huệ, ngÆ°á»i vợ xuất thân thà nh phố của lão Khúng, vừa nhÆ° má»™t “tà i sản†quý giá, má»™t niá»m tá»± hà o lá»›n lao, lại vừa nhÆ° ná»—i lo âu, mặc cảm và má»™t bà ẩn lá»›n mãi mãi không có lá»i giải đối vá»›i lão). Khác vá»›i má»™t nông thôn gia trưởng Nghệ An “chó ăn đá gà ăn sá»i†của Nguyá»…n Minh Châu, nÆ¡i mà ngÆ°á»i ta hÆ°á»›ng vá» thị thà nh vừa nhÆ° má»™t giấc mÆ¡ đổi Ä‘á»i vừa nhÆ° má»™t ám ảnh tá»™i lá»—i, nông thôn của Nguyá»…n Ngá»c TÆ° là má»™t nông thôn Nam Bá»™ thuần tuý và má»™c mạc, má»™t vÆ°á»n địa Ä‘Ã ng của nữ tÃnh, gia đình và yêu thÆ°Æ¡ng, Ä‘ang rÆ¡i và o cÆ¡n khủng hoảng vong thân của thá»i hiện đại, khi con ngÆ°á»i hãi sợ chÃnh con ngÆ°á»i, khi nữ tÃnh, tình yêu bị ném và o cÆ¡n lốc kinh hoà ng của bạo lá»±c, chia rẽ và háºn thù. Nhiá»u nhà nghiên cứu đã chỉ ra ảnh hưởng của Pháºt giáo Nam Bá»™ trong Cánh đồng bất táºn, Ä‘áºm nhất là ở Ä‘oạn kết (thuyết nghiệp báo và lá»i khuyên tha thứ). Tuy nhiên theo chúng tôi, khó mà cho rằng Ä‘oạn kết mở ra tÆ°Æ¡ng lai tÆ°Æ¡i sáng và con Ä‘Æ°á»ng trở lại vá»›i thế giá»›i loà i ngÆ°á»i bằng tình yêu và sá»± tha thứ. Äúng hÆ¡n, ảo tượng vá» cuá»™c sống gia đình bình thÆ°á»ng ấy chỉ là đoạn coda của ná»—i nhá»› khắc khoải, Ä‘au Ä‘á»›n, trùng Ä‘iệp đối vá»›i thế giá»›i loà i ngÆ°á»i trong NÆ°Æ¡ng – má»™t thế giá»›i mà tá»± cô biết là không thể nà o còn có Ä‘Æ°á»ng trở vá», vì chÃnh cô không còn khả năng giao tiếp bình thÆ°á»ng vá»›i con ngÆ°á»i được nữa. Ná»—i nhá»› trùng Ä‘iệp đối vá»›i con ngÆ°á»i, vá»›i trÆ°á»ng há»c, vá»›i những ngÆ°á»i phụ nữ ở Bà u Sen, ở ngôi má»™ cũ… nói cho cùng, chỉ là điểm tá»±a vô vá»ng trong cuá»™c phiêu du bất táºn trên cánh đồng bất táºn của kiếp nhân sinh cô Ä‘Æ¡n nà y mà thôi. Truyện không tuân theo logic ra Ä‘i - trở vá» của truyện cổ tÃch, mà tuân theo logic ra Ä‘i - vÄ©nh viá»…n không còn Ä‘Æ°á»ng trở vá» của tâm thế con ngÆ°á»i hiện đại. 3. MỘT Sá» VẤN ÄỀ VỀ KHẢ NÄ‚NG ỨNG DỤNG CỦA PHÊ BÃŒNH Ná»® QUYỀN SINH THÃI Nữ quyá»n luáºn sinh thái không phải là má»™t lý thuyết riêng biệt. Nó là má»™t trà o lÆ°u nghiên cứu liên ngà nh kêu gá»i suy ngẫm lại vá» mối quan hệ giữa thế giá»›i tá»± nhiên vá»›i thế giá»›i tinh thần bằng cách chất vấn những diá»…n ngôn gia trưởng đối vá»›i phụ nữ và môi trÆ°á»ng. Nếu các nhà nữ quyá»n trÆ°á»›c nay vẫn táºp trung nhìn nháºn, suy xét lại những cÆ¡ sở dẫn đến phân tách cặp đối láºp nam tÃnh/ nữ tÃnh, thì các nhà nữ quyá»n sinh thái nghiên cứu những khả năng để có thể tồn tại và tÆ° duy vá» tá»± nhiên, từ góc Ä‘á»™ nữ tÃnh và nam tÃnh. Nữ quyá»n sinh thái cÅ©ng có liên hệ vá»›i phê bình sinh thái, má»™t lÄ©nh vá»±c nghiên cứu táºp trung và o quan hệ giữa văn chÆ°Æ¡ng và môi trÆ°á»ng tá»± nhiên, nhÆ°ng nữ quyá»n sinh thái còn nhấn mạnh những biểu đạt mang tÃnh gia trưởng vẫn thÆ°á»ng gắn liá»n tá»± nhiên, đất Ä‘ai và thế giá»›i Ä‘á»™ng thá»±c váºt vá»›i nữ tÃnh, vá»›i sá»± bà ẩn má»i gá»i khám phá, thụ hưởng và khai thác. Äối vá»›i văn há»c Việt Nam, có lẽ vấn đỠđầu tiên cần quan tâm khi đặt nó dÆ°á»›i góc nhìn phê bình sinh thái nói chung và phê bình nữ quyá»n sinh thái nói riêng là sá»± hình thà nh của dòng văn há»c đô thị. Äô thị (hiểu theo nghÄ©a đô thị hiện đại) trong văn hoá Việt Nam xuất phát không phải do lá»±c đẩy ná»™i tại mà do sá»± áp đặt từ bên ngoà i, váºy nên giai Ä‘oạn đầu hiển nhiên vẫn có những lá»±c kéo từ phÃa truyá»n thống, các giai Ä‘oạn sau dần vượt qua khá»i lá»±c kéo nà y nhÆ°ng vẫn chÆ°a hoà n toà n xoá bỠđược nó. TÃnh đô thị thể hiện không chỉ ở sá»± lá»±a chá»n Ä‘á» tà i để viết, mà còn ở sá»± xê dịch từ hệ hình cá»™ng đồng sang hệ hình cá nhân, từ sá»± bình yên và an toà n khi được thuá»™c vá» má»™t không gian nà o đó đến sá»± kinh hoà ng, lạc lõng, bất an khi con ngÆ°á»i Ä‘á»™t nhiên mất Ä‘i cái má» neo nối mình vá»›i không gian xung quanh. Cánh đồng bất táºn nằm chênh vênh giữa hai bá» văn há»c: bá» nông thôn và bỠđô thị. Äá» tà i và hệ thống hình tượng vẫn cho thấy má»™t cảm thức hoà i nhá»› nông thôn rất Ä‘áºm Ä‘Ã (vốn vẫn còn hiển hiện trong những tác phẩm mang tÃnh chất văn há»c đô thị sÆ¡ khai nhÆ° Sống mòn của Nam Cao hay Số Ä‘á» của VÅ© Trá»ng Phụng) nhÆ°ng đã manh nha cảm thức đứt gãy và lạc loà i của con ngÆ°á»i giữa má»™t thế giá»›i Ä‘á»™t nhiên trở nên hoà n toà n xa lạ, cảm thức đặc trÆ°ng mà ná»n văn minh đô thị hiện đại mang đến (vá» mặt nà y Nguyá»…n Ngá»c TÆ° có Ä‘iểm gặp gỡ vá»›i má»™t số nhà văn chịu ảnh hưởng của tÃnh đô thị phÆ°Æ¡ng Tây nhÆ° Phạm Thị Hoà i, Äoà n Minh Phượng, Thuáºn...). NhÆ°ng Nguyá»…n Ngá»c TÆ° khác vá»›i các nhà văn khác ở hình dung Ä‘áºm tÃnh nữ quyá»n sinh thái của chị đối vá»›i mối quan hệ nông thôn và thà nh thị: chị nhìn nó từ góc Ä‘á»™ của sá»± khách thể hoá, khai thác và huá»· diệt của con ngÆ°á»i đối vá»›i thế giá»›i xung quanh. *** Tóm lại, từ góc nhìn lý thuyết nữ quyá»n sinh thái, ta có thể gá»i Cánh đồng bất táºn là cuá»™c hà nh trình khắc khoải nhÆ°ng vô vá»ng Ä‘i tìm lại bản sắc giá»›i tÃnh, tình yêu và sá»± hoà hợp giá»›i tÃnh, sá»± nảy nở sinh sôi trong má»™t thế giá»›i cằn cá»—i, vô sinh, hoang hoá của thá»i hiện đại, khi con ngÆ°á»i đã mất Ä‘i khả năng giao tiếp vá»›i chÃnh mình trong quá trình huá»· diệt thế giá»›i tá»± nhiên. P.N.L.  [1] Buell, Lawrence 2005. The Future of Environmental Criticism: Environmental Crisis and Literary Imagination. Blackwell, p. 11. [2] Plumwood, Val 1993. Feminism and the Mastery of Nature. New York: Routledge, p. 20, 32. |