Â
Â
Â
Le Parnasse, Raphael (1483–1520)
Â
Â
Lá»i dẫn: Trần thuáºt há»c nhÆ° là khoa há»c phân tÃch diá»…n ngôn trần thuáºt của Giáo sÆ° V.I. Chiupa là má»™t giáo trình hà m súc, dá»… hiểu, viết cho sinh viên, há»c viên cao há»c và nghiên cứu sinh khoa há»c xã há»™i – nhân văn. Giáo trình gồm 9 phần: 1.Từ thi pháp há»c đến tu từ há»c, 2. Chiến lược giao tiếp, 3. Phạm trù sá»± kiện, 4. Mẹo thuáºt (intrigue), 5. Cấu hình các cảnh, 6. Bức tranh thế giá»›i, 7. Äiểm nhìn, 8. Giá»ng, 9. Äồng nhất thể loại. Ná»™i dung nà y đã được Giáo sÆ° V.I. Chiupa trình bà y tại Khoa Ngữ Văn, Äại há»c SÆ° phạm Hà Há»™i trong má»™t kì thỉnh giảng và o năm 2011. Xét thấy đây là tà i liệu há»c táºp, tham khảo bổ Ãch, chúng tôi đã cố gắng dịch sang tiếng Việt và sẽ lần lượt giá»›i thiệu từng phần để những ai quan tâm dá»… theo dõi – ND
Trần thuáºt há»c hiện đại là lãnh địa khoa há»c cá»±c kì rá»™ng lá»›n, nó nghiên cứu khu vá»±c phát ngôn (diá»…n ngôn) có tÃnh truyện kể – trần thuáºt gắn vá»›i việc tổ chức má»™t câu chuyện nà o đó (câu chuyện, mẹo luáºt)[1]. Ở đây, vấn Ä‘á» không giá»›i hạn ở các văn bản nghệ thuáºt và tháºm chà không chỉ ở các văn bản bằng lá»i: nhá» sá»± ná»— lá»±c của các nhà lịch sá» há»c, triết há»c, văn hoá há»c, phạm trù tÃnh trần thuáºt được áp dụng rá»™ng rãi và có ná»™i dung già u tÃnh khoa há»c. Äặc biệt, cần phải ghi nháºn vai trò của nhà triết há»c Paul Ricoeur, nhà sá» há»c Hayden White, nhà nghiên cứu văn há»c Wolf Schmid, những ngÆ°á»i góp phần tạo nên diện mạo hiện nay và xu hÆ°á»›ng nghiên cứu của trần thuáºt há»c.
Khái niệm “trần thuáºt há»c†bắt đầu được sá» dụng rá»™ng rãi sau khi xuất hiện hà ng loạt công trình mang tÃnh cách tân của Roland Barthes, Claude Bremond, Tzvetan Todorov, nhất là sau khi cuốn Grammairedu Decameron của Todorov được công bố (1969), dù vá»›i tÆ° cách là má»™t lÄ©nh vá»±c của nghiên cứu văn há»c, trần thuáºt há»c từng có lịch sá» rất lâu Ä‘á»i (trong truyá»n thống Nga, đó là các công trình của A.N.Veselopski, V.Ja.Propp, B.V. Tomasepski, O.M. Freidenberg, M.Bakhtin, trong khu vá»±c tiếng Äức - O. Ludwig, K.Friedman, K. Hamburger, F.K. Stanzel, V. Kaiser, G. Müller, và khu vá»±c tiếng Anh – P. Lubbock, N. Friedman, C. Brooks, R.P. Warren…). Tuy nhiên, đối tượng của bá»™ môn khoa há»c nà y và , theo đó, vị thế tri thức hiện tại của nó chÆ°a thể nói là đã hoà n toà n được xác quyết.
Chẳng hạn, ngay cả phạm trù “trần thuáºt†cÅ©ng được giải thÃch má»—i ngÆ°á»i má»™t phách. Nhân váºt góp phần mở ra thá»i kì bà nh trÆ°á»›ng của trần thuáºt há»c sang lÄ©nh vá»±c khoa há»c lịch sá», Arthur Danto, quy trần thuáºt vá» táºn “câu trần thuáºt†ở thể trần thuáºt thá»i quá khứ. Nhà trần thuáºt há»c hiện đại mẫu má»±c H. White lại mở rá»™ng đáng kể khái niệm “cấu trúc trần thuáºt†(nhất là cấu trúc trần thuáºt của diá»…n ngôn lịch sá» há»c) bằng cách Ä‘Æ°a và o đó cả mẹo má»±c[2] trần thuáºt:  “Tổ chức mẹo má»±c là tạo ra ý nghÄ©a cho câu chuyện bằng cách dùng trần thuáºt nối kết các bá»™ pháºn hợp thà nh của nó và o má»™t hình thức bao quát hay cổ mẫu duy nhấtâ€[3]. Cuối cùng, cách hiểu rá»™ng nhất và , rõ rà ng, mở rá»™ng tá»›i mứ thái quá, là cách hiểu của A.J. Greimas và J. Courtes, theo đó, trần thuáºt là “nguyên tắc tổ chức của má»i loại diá»…n ngônâ€, chứ không phải chỉ riêng của diá»…n ngôn “tạo hìnhâ€[4].
Nếu chấp nháºn xem xét các phát ngôn trần thuáºt nhÆ° là phÆ°Æ¡ng thức kiến tạo văn bản thông dụng, nhÆ°ng cÅ©ng mang tÃnh đặc thù, thì vai trò quyết định ở đây là  tÃnh sá»± kiện kép của trần thuáºt: “TrÆ°á»›c mắt ta,- M.M. Bakhtin viết,- có hai sá»± kiện: sá»± kiện được kể lại trong tác phẩm và sá»± kiện của bản thân việc kể chuyện (chÃnh chúng ta tham gia và o loại sá»± kiện thứ hai nà y nhÆ° những thÃnh giả – Ä‘á»™c giả); các sá»± kiện nà y diá»…n ra ở những thá»i Ä‘iểm khác nhau (khác nhau cả vá» Ä‘á»™ dà i) và ở những địa Ä‘iểm khác nhau, nhÆ°ng đồng thá»i, chúng liên kết chặt chẽ thà nh má»™t sá»± kiện duy nhất, phức tạp mà chúng ta gá»i là tác phẩm vá»›i tất cả sá»± toà n vẹn mang tÃnh sá»± kiện của của nó Chúng ta tiếp nháºn sá»± toà n vẹn ấy trong chỉnh thể và tÃnh rắn chắc của nó, đồng thá»i chúng ta nháºn ra toà n bá»™ sá»± khác biệt ở các yếu tố cấu thà nh của nóâ€[5].
à kiến của M. Bakhtin mà chúng tôi vừa dẫn ra được phát biểu và o những năm 70 của thế kỉ trÆ°á»›c. Và o thá»i gian nà y, ở Tây Âu xuất hiện hà ng loạt công trình trần thuáºt há»c hiện đại mẫu má»±c của L. Doležal, G. Genette, G. Prince,  W. Schmid… Trong cuốn Diá»…n ngôn trần thuáºt xuất bản năm 1972, Gérard Genette viết rằng, trần thuáºt “có thể tồn tại vì nó kể má»™t câu chuyện nà o đó mà nếu không có thì diá»…n ngôn sẽ không còn là diá»…n ngôn trần thuáºt Vá»›i tÆ° cách trần thuáºt, sá»± trần thuáºt tồn tại nhá» mối liên hệ vá»›i câu chuyện được triển khai trong đó (sá»± kiện được thuáºt lại), vá»›i tÆ° cách diá»…n ngôn (sá»± kiện kể chuyện), nó tồn tại nhá» mối liên hệ vá»›i sá»± trần thuáºt đã tạo ra diá»…n ngôn ấyâ€[6].
Có thể gói lại vấn Ä‘á» trung tâm của trần thuáºt há»c bằng ý kiến sau đây của A.C. Danto: “Má»i truyện kể Ä‘á»u là cấu trúc nối kết các sá»± kiện, nhóm chúng lại vá»›i nhau và gạt bá» những sá»± kiện không cần thiếtâ€[7]. Diá»…n đạt theo Kathy Friedemann, có thể nói, khái niệm tÃnh trần thuáºt bắt nguồn từ “giả định nháºn thức luáºn được thừa nháºn trong triết há»c Kant, rằng chúng ta chiếm lÄ©nh được cái thế giá»›i không giống nhÆ° bản thân nó vẫn tồn tại, mà là thế giá»›i đã lá»c qua má»™t trà tuệ suy nghiệm nà o đóâ€[8]. Không thể chiếm lÄ©nh được tri thức trá»±c tiếp vá» các sá»± kiện nhÆ° nó vốn có (đã có). Giữa sá»± kiện và nháºn thức của chúng ta bao giá» cÅ©ng có má»™t thứ tá»±a nhÆ° lăng kÃnh của hà nh vi giao tiếp bằng lá»i, má»™t môi trÆ°á»ng giao tiếp là m khúc xạ sá»± diá»…n đạt (ngay cả khi đó má»›i chỉ là sá»± diá»…n đạt tiá»m ẩn má»™t sá»± kiện nà o đó vừa nẩy sinh ở hình thức phi diá»…n ngôn của lá»i nói bên trong dà nh cho má»™t thÃnh giả tiá»m ẩn).
Muốn minh định vị thế khoa há»c của bá»™ môn nghiên cứu bản chất giao tiếp của việc chiếm lÄ©nh sá»± kiện theo kiểu kiến tạo văn bản, cần là m sáng tá» mối quan hệ giữa trần thuáºt há»c vá»›i thi pháp há»c và tu từ há»c.
I.Từ thi pháp há»c đến tu từ há»c
Ở thá»i cổ đại, thi pháp há»c và tu từ há»c là hai lÄ©nh vá»±c tri thức Ä‘á»™c láºp. Lại nữa, đó không hẳn chỉ là tri thức (épistémè), mà còn là kÄ© năng thủ công, kiểu nhÆ° là thuyết biện chứng, hay chÃnh trị há»c. Ai cÅ©ng biết, trong tráºt tá»± đó, thi pháp há»c là nghệ thuáºt của lá»i nói thi ca, tu từ há»c là nghệ thuáºt của lá»i nói hùng biện.
Ở thế kỉ XIX, sau khi khoa ngữ văn há»c xuất hiện (nghiên cứu văn há»c và ngôn ngữ há»c), rồi đến thế kỉ XX, sau khi kà hiệu há»c tách khá»i ngữ văn há»c và tu từ há»c – giỠđây vá»›i tÆ° cách là loại khoa há»c nhân văn hiện đại – được hồi sinh trên ná»n tảng kà hiệu há»c, thì tình thế đã hoà n toà n tay đổi.
Tu từ há»c hiện đại (dù có rất nhiá»u ý kiến khác nhau) là là thuyết phổ quát, được diá»…n giải theo nhiá»u cách, vá» những phát ngôn nhÆ° là sá»± tÆ°Æ¡ng tác trong giao tiếp của con ngÆ°á»i. Từ nay, nó có trách nhiệm “nghiên cứu sá»± ngá»™ nháºn giữa ngÆ°á»i vá»›i ngÆ°á»i, tìm cách Ä‘á» phòng và tránh những thất thiệt trong quá trình giao tiếpâ€[9]. GiỠđây, văn bản được nghiên cứu nhÆ° má»™t cÆ¡ thể kà hiệu của diá»…n ngôn, đến lượt mình, diá»…n ngôn được diá»…n giải nhÆ° “má»™t sá»± kiện giao tiếp†(van Dijk) diá»…n ra giữa chủ thể, đối tượng biểu đạt và ngÆ°á»i tiếp nháºn phát ngôn. Nhiệm vụ của phân tÃch văn bản từ góc Ä‘á»™ tu từ (hay “diá»…n ngônâ€) là “xác định xem hà nh vi lá»i nói diá»…n ra trong đó là thế nà oâ€[10]. Vá»›i ý nghÄ©a nhÆ° thế, tân tu từ há»c hoà n toà n đủ cÆ¡ sở để nhắm tá»›i vị trà của má»™t bá»™ môn khoa há»c ná»n móng mang ý nghÄ©a phÆ°Æ¡ng pháp luáºn đối vá»›i tổng thể các khoa há»c nhân văn có quan hệ vá»›i các văn bản phát ngôn thuá»™c đủ má»i chủng loại.
M.M. Bakhtin, ngÆ°á»i từng viết Vấn Ä‘á» thể loại lá»i nói ngay từ đầu những năm năm mÆ°Æ¡i (1953), là nhân váºt tiên khu tạo nên sá»± phát triển mạnh mẽ của “tân tu từ há»c†ở các nÆ°á»›c phÆ°Æ¡ng Tây[11]. “Siêu ngôn ngữ há»c†của ông chÃnh là má»™t trong những tên gá»i của tân tu từ há»c hiện đại. Khác vá»›i tu từ há»c cổ Ä‘iển, loại tu từ há»c Ä‘á»™c láºp vá»›i thi pháp há»c, Bakhtin và các thế hệ sau nà y xem má»i thể loại văn há»c Ä‘á»u đứng chung trong cùng má»™t hà ng lối vá»›i “các loại hình phát ngôn tÆ°Æ¡ng đối bá»n vữngâ€, những loại hình phát ngôn nà y do “từng lÄ©nh vá»±c sá» dụng ngôn ngữ†sáng tạo ra và chúng chịu sá»± quy định của “đặc thù từng phạm vi giao tiếp nà o đóâ€[12].
M. Bakhtin không chỉ xếp “lá»i đối đáp trong đối thoại sinh hoạtâ€, hay “lối viết (trong má»i hình thức Ä‘a dạng của nó)â€, mà còn xếp cả má»™t “thế giá»›i của lá»i phát biểu chÃnh luáºn muôn hình vạn trạng , các hình thức thuyết trình khoa há»c phong phú và má»i thể loại văn há»c (từ má»™t câu ngạn ngữ cho tá»›i bá»™ tiểu thuyết nhiá»u táºp)†và o đối tượng nháºn thức của siêu ngôn ngữ há»c. Ông nháºn thấy rằng “vấn Ä‘á» thể loại lá»i nói chÆ°a bao giỠđược đặt ra má»™t cách thá»±c sá»±. Phần lá»›n, ngÆ°á»i ta chỉ nghiên cứu các thể loại văn há»c. Tuy nhiên, bắt đầu từ thá»i cổ đại cho tá»›i táºn bây giá», chúng chỉ được nghiên cứu ở bình diện đặc trÆ°ng văn há»c – nghệ thuáºt, trong sá»± loại biệt mang tÃnh đặc thù giữa chúng vá»›i nhau (trong phạm vi của văn há»c), chứ chÆ°a được nghiên cứu nhÆ° những dạng phát ngôn nà o đó, tuy khác biệt vá»›i các loại phát ngôn khác, nhÆ°ng có chung má»™t bản chất vá»›i chúng†(5, 160).
Hiển nhiên là trên bức tranh thu nhá» hoà n toà n má»›i mẻ miêu tả việc “nghiên cứu bản chất của phát ngôn và các hình thức thể loại phát ngôn Ä‘a dạng trong muôn và n phạm vi hoạt Ä‘á»™ng của con ngÆ°á»i†kia, thi pháp há»c không mang tÃnh Ä‘á»™c láºp nhÆ° ở thá»i Aristotle, mà chỉ còn là má»™t lÄ©nh vá»±c tri thức tá»± trị. Là là thuyết chuyên ngà nh vá» diá»…n ngôn nghệ thuáºt – vá»›i toà n bá»™ đặc trÆ°ng ở đối tượng của nó – thi pháp tất yếu trở thà nh bá»™ pháºn cấu thà nh của là thuyết chung vá» phát ngôn (tân tu từ há»c), tức là loại là thuyết cần dà nh má»™t phần chú ý không nhá» cho việc nghiên cứu đặc trÆ°ng của các diá»…n ngôn khoa há»c, tôn giáo và chÃnh trị…
Theo định nghÄ©a rất mẫu má»±c của G. Genette, thá»±c chất, trần thuáºt là “hà nh vi sản sinh tác phẩm trần thuáºt†mà nếu thiếu Ä‘i thì sẽ không thể có phát ngôn trần thuáºt, tháºm chÃ, không thể có ná»™i dung trần thuáºtâ€[13]. Sá»± phân định ranh giá»›i ba bình diện trần thuáºt nhÆ° thế hoà n toà n phù hợp vá»›i việc tách hà nh Ä‘á»™ng “nắm bắt†trong ý đồ ra khá»i bản thân sá»± “nắm bắtâ€, cÅ©ng nhÆ° “đối tượng được nắm bắt†theo quan Ä‘iểm của hiện tượng luáºn[14]. Có thể nói, trần thuáºt là ý đồ đặc biệt của chủ thể diá»…n ngôn nói hoặc viết. à đồ trần thuáºt của phát ngôn nằm ở sá»± nối kết hai sá»± kiện – sá»± kiện được tham chiếu (được trông thấy, được chứng kiến) và sá»± kiện giao tiếp (bản thân sá»± chứng kiên nhÆ° má»™t sá»± kiện) – và o má»™t khối thống nhất của tác phẩm nghệ thuáºt, tôn giáo, khoa há»c, hay chÃnh luáºn trong, diá»…n đạt theo cách của Bakhtin, sá»± viên mãn sá»± kiện của nó. Trong khi đó, cả sá»± kiện thứ nhất (biến cố của câu chuyện), lẫn sá»± kiện thứ hai (lá»i kiến tạo văn bản của má»™t hình thức kết cấu nà o đó) tá»± chúng – nếu không nhá» và o hà nh Ä‘á»™ng trần thuáºt[15] – hoà n toà n không đủ Ä‘iá»u kiện để trở thà nh sá»± kiện nghệ thuáºt hay sá»± kiện tôn giáo…
Vá»›i tÆ° cách nhÆ° thế, trần thuáºt không tạo thà nh đặc thù của thể loại văn há»c nà o đó, và do đó, không thể quy trần thuáºt há»c thà nh má»™t bình diện của thi pháp há»c, nÆ¡i trần thuáºt chỉ được phân tÃch nhÆ° là má»™t trong số các hình thức kết cấu của văn bản nghệ thuáºt. Äối tượng nghiên cứu của trần thuáºt há»c có thể bao gồm má»i tổ hợp kà hiệu – không chỉ kà hiệu nghệ thuáºt, tháºm chÃ, không chỉ kà hiệu bằng lá»i – thể hiện tÃnh chất không thể trá»™n lẫn và không thể chia tách của hai sá»± kiện: sá»± kiện được tham chiếu (má»™t câu chuyện, hay má»™t tình tiết nà o đó) và sá»± kiện giao tiếp (diá»…n ngôn vá» câu chuyện ấy). Vá»›i ý nghÄ©a nhÆ° thế, không chỉ tiểu thuyết (vá»›i hệ thống sá»± kiện nhân quả được hÆ° cấu, “bịa đặtâ€), mà cả tác phẩm của nhà lịch sá» há»c, nÆ¡i có hà ng loạt sá»± kiện xác thá»±c được biểu đạt, cÅ©ng mang tÃnh trần thuáºt. Äiêu khắc (Laokoon là trÆ°á»ng hợp tiêu biểu), tháºm chà cả âm nhạc (opera, hoặc múa ballet) cÅ©ng có thể trần thuáºt, vì bản thân trần thuáºt không phải là tác phẩm trần thuáºt (tức là hình thức kết cấu của tác phẩm khác vá»›i sá»± miêu tả, nghị luáºn, hoặc những lá»i đối đáp há»™i thoại), nó là cấu hình tạo sinh văn bản của hai chuá»—i sá»± kiện: sá»± kiện được tham chiếu và sá»± kiện giao tiếp.
TÃnh trần thuáºt là má»™t trong những phÆ°Æ¡ng thức tu từ phổ quát, muốn minh định bản chất của nó, cần chỉ ra các hiện tượng giáp ranh vá»›i nó, tức là những phÆ°Æ¡ng thức phát ngôn khác (phÆ°Æ¡ng thức kiến tạo văn bản). Má»™t mặt, cần phân biệt diá»…n ngôn trần thuáºt sá»± kiện lưỡng diện vá»›i những phát ngôn mà ở đó tÃnh sá»± kiện ở đối tượng được tham chiếu bị giảm thiểu. Mặt khác, các văn bản mà ná»™i dung đối tượng được tham chiếu của chúng không có được vị thế của sá»± kiện trong hà nh vi của ý đồ diá»…n ngôn cÅ©ng không nằm trong phạm vi đối tượng của trần thuáºt há»c.
Nhược hoá tÃnh sá»± kiện của đối tượng được tham chiếu là đặc Ä‘iểm của các phát ngôn diá»…n xÆ°á»›ng[16]. Là hà nh Ä‘á»™ng trá»±c tiếp bằng lá»i nói, những phát ngôn nà y không thông tin vá» hà nh Ä‘á»™ng, mà là các diá»…n ngôn tá»± biểu đạt. Äó là khu vá»±c rá»™ng lá»›n của các thể loại lá»i nói trần thuáºt, từ niệm chú, tuyên thệ, đặt tên, khoác lác, mắng nhiếc, sỉ nhục hay khen tụng, cho tá»›i ngâm khúc, hiệu triệu và cầu khấn.
à đồ trần thuáºt trái ngược là “nắm bắt†theo kiểu ghi nháºn ná»™i dung của đối tượng được biểu đạt bằng cách mô tả, bình luáºn, hoặc đồng nhất. Chúng ta thÆ°á»ng xuyên bắt gặp sá»± tồn tại của mô tả, bình luáºn bên cạnh trần tháºt trong các văn bản trần thuáºt[17]. NhÆ°ng ở đây, chúng chỉ là những bá»™ pháºn phụ trợ khiến má»™t diá»…n ngôn nà o đó trở nên phức tạp hÆ¡n, Ä‘a dạng hÆ¡n, chỉ là những ốc đảo được bao bá»c trong giòng trần thuáºt. Nhân tố kiến tạo văn bản giữ vai trò chủ đạo trong việc ghi nháºn thuá»™c vá» những phát ngôntrình bà y[18], nÆ¡i tÃnh sá»± kiện ở ná»™i dung của cái được tham chiếu trong lá»i nói bị xoá bá», nhÆ°ng thay và o đó là tÃnh ổn định và tÃnh quy luáºt của các trạng thái và tiến trình tá»± nhiên (thiên nhiên) hoặc Ä‘iển chế (văn hoá). Chức năng của cái được tham chiếu ở diá»…n ngôn trình bà y mang tÃnh ngoại sá», đó là “đá»i sống được quy vá» các hà nh vi nguyên mẫu Ä‘iệp Ä‘i Ä‘iệp lai, tức là các phạm trù, chứ không phải là các sá»± kiệnâ€[19].
Theo phÆ°Æ¡ng thức tu từ, những diá»…n ngôn nhÆ° thế là diá»…n ngôn “là thuyếtâ€, vì đó là sá»± phổ quát hoá các tiến trình, hoặc các trạng thái, vá» phÆ°Æ¡ng diện ý đồ, chúng thá»±c chất là những diá»…n ngôn tá»± giao tiếp. Chúng chỉ ngoại quan hoá các tiến trình hoạt Ä‘á»™ng tÆ° duy ở bên trong của má»™t chủ thể nà o đó. Vì vấn đỠở đây là chuyện diá»…n ngôn, nên tất phải nói vá» sá»± định hÆ°á»›ng nhắm tá»›i ngÆ°á»i tiếp nháºn tiá»m năng, nhÆ°ng chỉ ở mức Ä‘á»™ tối thiểu. Nếu trần thuáºt nhằm tá»›i mục Ä‘Ãch là m thế nà o để biến ngÆ°á»i tiếp nháºn thà nh ngÆ°á»i chứng kiến má»™t sá»± kiện trung gian nà o đó, còn diá»…n xÆ°á»›ng lại nhắm và o mục Ä‘Ãch biến ngÆ°á»i tiếp nháºn thà nh ngÆ°á»i tham gia giao tiếp má»™t cách trá»±c tiếp, thì sẽ không cần phải có sá»± ghi nháºn theo kiểu trình bà y. Hà nh vi giao tiếp thông tin cho ai đó những khái quát hợp quy luáºt là hà nh vi tuỳ thÃch trong tÆ°Æ¡ng quan vá»›i ná»™i dung tham chiếu của chúng, trong khà đó, các bình diện tham chiếu và giao tiếp của trần thuáºt lại bổ sung qua lại cho nhau.
Loại phát ngôn trình bà y không chỉ thuá»™c vá» các lÄ©nh vá»±c văn hoá, và nhÆ° khoa há»c, hay triết há»c, hoặc tôn giáo. “Hình thức tiá»n trần thuáºt†của huyá»n thoại cổ xÆ°a – huyá»n thoại mà theo O.M. Freidenberg “là tất táºt: là tÆ° tưởng, sá»± váºt, là hà nh Ä‘á»™ng, bản thể, là lá»i nói - chÃnh là hình thức đồng nhất, thế mà trần thuáºt giữ lại “toà n bá»™ tà i sản xÆ°a kia của huyá»n thoạiâ€, biến nó thà nh “nhân váºt, kịch bản, truyện kể, nhÆ°ng không biến thà nh má»™t bản chất “váºt thể†(quảng tÃnh) và “hữu hình†bất tá» cùng con ngÆ°á»iâ€. Là hình thức trá»±c tiếp của tồn tại nhân sinh, bản chất huyá»n thoại cần được đốn ngá»™, chứ không cần kể chuyện vá» nó. Cho nên, chÆ°a bao giá» từng có và chÆ°a bao giá» có thể có các huyá»n thoại – trần thuáºtâ€[20]. Huyá»n thoại ra Ä‘á»i là nhỠở sá»± kết tinh của kinh nghiệm cá nhân (trong đó có sá»± tác Ä‘á»™ng qua lại vá»›i tá»± nhiên) nhÆ° má»™t hiện tượng văn hoá.
Rốt cuá»™c, phÆ°Æ¡ng thức tu từ mà chúng ta quan tâm có ba ná»™i dung diá»…n ngôn nổi báºt: hà nh Ä‘á»™ng (phÆ°Æ¡ng thức diá»…n xÆ°á»›ng), tÆ° duy khái quát (phÆ°Æ¡ng thức trình bà y) hay là tÃch luỹ kinh nghiệm, kà ức sá»± kiện (phÆ°Æ¡ng thức trần thuáºt). Tất nhiên, các ná»™i dung ấy xuyên thấm và o nhau. Vì thế bản thân các phÆ°Æ¡ng thức tu từ chung của việc sản sinh văn bản không có Ä‘Æ°á»ng ranh giá»›i tuyệt đối. Bên cạnh loại trần thuáºt sá»± kiện “đơn nhất †thuần tuý, diá»…n ngôn trần thuáºt có thể dung nạp cả trần thuáºt “trình bà y â€[21], lẫn các hình thức diá»…n xÆ°á»›ng của siêu trần thuáºt tá»± tham chiếu. TÃnh chất trình bà y của phát ngôn khoa há»c tuyệt nhiên không cản trở việc sá» dụng hai phÆ°Æ¡ng thức tu từ khác (nhất là phÆ°Æ¡ng thức trần thuáºt) v.v…
Cái quyết định đặc trÆ°ng của diá»…n ngôn nghệ thuáºt (phát ngôn nghệ thuáºt trong má»™t thể loại văn há»c nà o đó) không phải là những phÆ°Æ¡ng thức tu từ mà phÆ°Æ¡ng thức nà o trong đó cÅ©ng có thể phát huy tÃnh nghệ thuáºt. Äặc trÆ°ng ấy do thuáºt cấu hình của sá»± kiện được tham chiếu quyết định. Theo Bakhtin, hình thức thuáºt cấu hình[22] của tÃnh nghệ thuáºt là sá»± “nén chắc giá trị†nhằm hiện thá»±c hoá tÃnh hoà n kết chỉnh thể của má»™t thế giá»›i tưởng tượng xung quanh cái “tôi†nhân váºt (vá»›i tác giả, đó là ngÆ°á»i khác của mình) nhÆ° là trung tâm giá trị của thế giá»›i ấy[23]. Hình thức thuáºt cấu hình của sá»± kiện linh thiêng (trong văn bản tôn giáo) hay văn bản lịch sá» (trong công trình nghiên cứu lịch sá»), hoặc chÃnh trị (trên các phÆ°Æ¡ng tiện truyá»n thông đại chúng) hoà n toà n không giống nhÆ° thế, nhÆ°ng ngay ở đó vẫn có sá»± hiện diện của chúng, tạo thà nh cÆ¡ sở là m nên tÃnh Ä‘á»™c đáo của các “cÆ°Æ¡ng lÄ©nh giao tiếp†khác nhau của văn hoá. Äặc biệt, bản thân “phẩm chất lịch sá» của lịch sá» há»câ€, nói nhÆ° Ricoeur, được tạo ra bởi “xu hÆ°á»›ng đạo đức má»›i†hết sức đặc biệt (“tÃnh chủ ý của nháºn thức lịch sá»â€), xu hÆ°á»›ng nà y thá»±c hiện bÆ°á»›c chuyển dịch từ “các cấu trúc tiá»n trần thuáºt của hà nh Ä‘á»™ng thá»±c tế†sang cấu trúc lưỡng cá»±c của thao tác cấu hình truyện kểâ€[24]. Trong khi đó, “kinh nghiệm tưởng tượng vá» tồn tại trong thế giá»›i†bao giá» cÅ©ng xuất hiện trÆ°á»›c diá»…n ngôn nghệ thuáºtâ€[25].
Theo quan niệm của M. Bakhtin, má»i thể loại lá»i nói Ä‘á»u là “hình thức Ä‘iển hình của phát ngônâ€, hình thức ấy tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i các tình huống Ä‘iển hình của giao tiếp lá»i nói†– “vá» chủ Ä‘á», vá» kết cấu, vá» phong cách†(5, 191). Trong khuôn khổ thống nhất vá» mặt thể loại ấy ở các phÆ°Æ¡ng diện diá»…n ngôn, hình thức thuáºt cấu hình của ná»™i dung được ham chiếu (chủ Ä‘á») của trần thuáºt chẳng những không đồng nhất, mà còn không thể chia tách vá»›i các đặc Ä‘iểm kết cấu – phong cách của sá»± triển khai hệ chủ Ä‘á» của các phát ngôn. Chẳng hạn, theo sá»± khẳng định của Ricoeur, “câu chuyện có tÃnh sá»± kiện chỉ có thể là câu chuyện – truyện kểâ€; “nếu không đánh mất thuá»™c tÃnh của câu chuyện, thì câu chuyện không thể cắt đứt bất kì mối liện hệ nà o vá»›i truyện kểâ€[26].
Vì váºy, cả việc tách trần thuáºt há»c ra khá»i thi pháp há»c truyện kể, hay thi pháp há»c trần thuáºt, lẫn việc quy trần thuáºt há»c vá» thi pháp há»c truyện kể, hay thi pháp há»c trần thuáºt Ä‘á»u không phải là việc là m hiệu quả.Khách thể (objet) của trần thuáºt há»c là không gian văn hoá do các văn bản thuá»™c vá» má»™t phÆ°Æ¡ng thức tu từ nà o đó tạo thà nh, còn đối tượng (sujet) chiếm lÄ©nh của nó là chiến lược giao tiếp và thá»±c tiá»…n diá»…n ngôn của ý đồ trần thuáºt. Tuy nhiên, trở thà nh bá»™ pháºn cấu thà nh của trần thuáºt há»c, cả là thuyết truyện kể văn há»c, lẫn là thuyết trần thuáºt văn há»c Ä‘á»u không mất Ä‘i đặc trÆ°ng và ý nghÄ©a cấp thiết của mình. Ngược lại, kinh nghiệm nghiên cứu thi pháp thể loại, thi pháp truyện kể, trần thuáºt vô cùng phong phú của khoa há»c văn há»c, khi được mở rá»™ng sang các văn bản trần thuáºt phi nghệ thuáºt sẽ mở ra trÆ°á»›c các nhà nghiên cứu (và trÆ°á»›c tu từ há»c hiện đại nói chung) những khả năng phát hiện má»›i
(Còn nữa)
NgÆ°á»i dịch: Lã Nguyên
Nguồn: В.И. Тюпа.- ÐÐ°Ñ€Ñ€Ð°Ñ‚Ð¾Ð»Ð¾Ð³Ð¸Ñ ÐºÐ°Ðº аналитика  повеÑтвовательного диÑкурÑа// Ð¡ÐµÑ€Ð¸Ñ â€Ð›ÐµÐºÑ†Ð¸Ð¸ в Твериâ€. ТверÑкой гоÑударÑтвенный универÑитет. Тверь – 2001.
Â
[1] Xin xem: trong công trình quan trá»ng của W. Smid Tá»± sá»± há»c văn há»c Nga, đối tượng của tá»± sá»± há»c được xem là “tất cả các văn bản trình bà y má»™t câu chuyện và có cấp Ä‘á»™ trung gian của ngÆ°á»i kể chuyệnâ€(tr. 13, bản thảo)
[2] Tiếng Nga: “интрига†(tiếng Pháp: “intrigueâ€.- ND.
[3]Â H. White.- Metahistory: The Historical Imagination in Nineteenth-Century. Baltimore; London. 1973. P. 7, 8.
[4]Â A.J. Greimas., J. Courtes.-Â Semiotique: Dictionnaire raisonne de la theorie du langage. Paris, 1979. P. 249.
[5] M.M. Bakhtin.- Những vấn Ä‘á» văn há»c và mÄ© há»c. M., 1975, tr. 403-404.
[6] G. Genette.- Tác phẩm thi pháp. M., 1998, T.2, tr. 66.
[7] A.C. Danto.-Â Analytical Philosophy of History. Cambridge, 1965. P. 132.
[8]Â K.Friedemann.- Die Rolle des Erzahlers in der Epik. Berlin, 1910. S. 26.
[9]Â I.A. Richards.- The philosophy of rhetoric. London, 1936. P. 3.
[10] T.A. van Dijk.- Ngôn ngữ. Nháºn thức. Giao tiếp. M., 1989, tr. 95.
[11] Xin xem công trình mẫu mực của Ch. Perelman: Ch. Perelman, L. Olbrechts-Tytecal.- Traite de l’argumentation. La nouvelle rhetorique. Paris, 1958
[12] M.M. Bakhtin.- Tuyển táºp: Bá»™ 7 táºp. M., 1996. T. 5, tr. 159. TrÃch dẫn tiếp theo từ nguồn nà y sẽ chỉ số trang và để trong ngoặc Ä‘Æ¡n.
[13] G. Genette.- Tà i liệu đã dẫn, tr. 63 -64.
[14] E. Husserl.- Tuyển táºp tác phẩm, T.1, tr. 20.
[15] Chức năng “trung gian†(Mittelbarkeit) nhÆ° là đặc Ä‘iểm quan trá»ng của tÃnh trần thuáºt từng được nêu ra trong các công trình của F.K. Shtantsel.
[16] Tiếng Nga: “перформатив†(“performativeâ€, “performatoryâ€), là loại lá»i nói tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i má»™t hà nh Ä‘á»™ng.- ND.
[17] Vá» sá»± khác nhau giữa các hình thức kết cấu nói trên, xin xem: N.D. Tamarchenko.- Trần thuáºt//Dấn luáºn nghiên cứu văn há»c. Tác phẩm văn há»c: các khái niệm và thuáºt ngữ cÆ¡ bản. M., 1999.
[18] Tiếng Nga “итератив†(“iterativeâ€), nghÄ©a là “lặp Ä‘i lặp lạiâ€.- ND.
[19] M. Eliade.- Huyá»n thoại vá» sá»± hồi hà n của cái vÄ©nh hằng. Spb., 1998, tr. 133.
[20] O.M. Freidenberg.- Huyá»n thoại và văn há»c thá»i thượng cổ. M., 1978, tr. 227-228.
[21] G. Genette.- Tà i liệu đã dẫn. Tr. 140 – 152.
[22] Hình thức tháºut cấu hình được Bakhtin xem là hình thức “ná»™i dung hoạt Ä‘á»™ng hÆ°á»›ng tá»›i tác phẩm†(M.M. Bakhtin.- Những vấn Ä‘á» văn há»c và mÄ© há»c. Tr. 17).
[23] M.M. Bakhtin.- MÄ© há»c sáng tạo ngôn từ. M., 1979, tr. 163.
[24] P. Ricoeur.- Thá»i gian và truyện kể. M., SPb., 2000. T. 1, tr. 208, 209.
[25] Như trên, tr. 108.
[26] Như trên, tr. 120, 206.
Â
Nguồn: http://languyensp.wordpress.com
|