Dimanche, 09 Juin 2013 02:04 |
![](/images/stories/site_30/tl2.jpg)
Văn Miếu Quốc Tá» Giám, trÆ°á»ng đại há»c đầu tiên được xây dá»±ng từ thá»i Lý Thánh Tông năm 1070.
Â
Việc nháºn diện loại hình văn há»c trong buổi đầu hình thà nh ná»n văn há»c viết Việt Nam, khi các nguồn văn liệu chÆ°a có sá»± tách biệt giữa văn, sá» và triết, là vấn đỠđòi há»i nhiá»u công phu tìm tòi khảo cứu vá» lý thuyết cÅ©ng nhÆ° thá»±c tiá»…n. Tiểu luáºn dÆ°á»›i đây rút từ cuốn Văn há»c Cổ cáºn đại Việt Nam từ góc nhìn văn hóa đến các mã nghệ thuáºt của GS Nguyá»…n Huệ Chi do NXB Giáo dục Việt Nam má»›i công bố, thá»±c ra được viết từ năm 1976, cÅ©ng chÃnh là quan Ä‘iểm chỉ đạo việc biên soạn bá»™ sách ThÆ¡ văn Lý – Trần của Viện Văn há»c trong nhiá»u tháºp ká»· mà ông là ngÆ°á»i chủ biên. BVN xin chá»n đăng tiếp theo bà i trÆ°á»›c để há»c giá»›i cÅ©ng nhÆ° những ai quan tâm đến văn hóa văn há»c cổ nÆ°á»›c nhà cùng tham khảo và bà n luáºn.
Bauxite Việt Nam
Mấy năm nay, trong khi tiến hà nh biên soạn bá»™ tổng táºp ThÆ¡ văn Lý – Trần , má»™t vấn Ä‘á» vẫn là m chúng tôi băn khoăn, má»™t vấn Ä‘á» tưởng không quan trá»ng gì mấy nhÆ°ng thá»±c ra lại có ảnh hưởng không kém phần quyết định đến ná»™i dung bá»™ sách; đó là : xác định nhÆ° thế nà o ranh giá»›i giữa bá»™ môn văn há»c vá»›i các bá»™ môn sá» há»c, triết há»c, chÃnh trị, vv trong kho văn liệu không kém phức tạp mà thá»i kỳ nà y còn để lại? Có nghÄ©a là , yêu cầu sÆ°u táºp thÆ¡ văn buá»™c chúng tôi phải nhìn lại những đặc trÆ°ng loại biệt của sáng tác văn há»c, để tiến tá»›i phân loại má»™t cách có quy tắc di sản thÆ° tịch của quá khứ, và qua đấy, chá»n đúng đối tượng cho bá»™ sách của mình.
Má»™t vấn Ä‘á» không dá»… dà ng giải quyết, bất kỳ vá» mặt lý luáºn cÅ©ng nhÆ° vá» mặt thá»±c hà nh. Vá» mặt lý luáºn, có ngÆ°á»i từng Ä‘Æ°a ra má»™t nguyên tắc chung, rằng chỉ có thể đặt và o phạm vi văn há»c những áng văn thuá»™c loại văn chÆ°Æ¡ng nghệ thuáºt (belles lettres). Má»™t nguyên tắc chung chung nhÆ° váºy thì không ai mà không nhất trÃ. NhÆ°ng nếu há»i thêm: Văn chÆ°Æ¡ng nghệ thuáºt là gì? Các bà i văn cáo, hịch, chiếu, biểu,… ngà y trÆ°á»›c có thể gá»i là văn chÆ°Æ¡ng nghệ thuáºt được không? thì láºp tức sá»± bất đồng sâu sắc sẽ nổ ra. Bởi vì, chá»— khó không phải là cách gá»i tên để phân biệt các loại văn, mà chÃnh là tìm cho ra những tiêu chà chÃnh xác, có khả năng khu biệt được từng Ä‘Æ¡n vị tác phẩm trong các loại văn đó. Và không có tiêu chà hay tiêu chà không xác đáng thì không giải quyết được gì cả. Huống chi có tiêu chà rồi, áp dụng và o thá»±c tế sáng tác của các thá»i đại quá khứ cÅ©ng còn là việc rất khó. Chỉ riêng trong lÄ©nh vá»±c văn há»c hiện đại thôi, thá» há»i rằng giữa má»™t bản Tuyên ngôn Ä‘á»™c láºp , má»™t bà i văn Kêu gá»i toà n dân chống Mỹ cứu nÆ°á»›c của Hồ Chà Minh vá»›i má»™t thiên ký sá»±, má»™t bà i thÆ¡,… bên nà o có ý vị “nghệ thuáºt†hÆ¡n bên nà o, chắc không thể cứ nhắm mắt váºn dụng những tiêu chà nà o đấy là đủ. Thế mà ở đây, chúng ta lại còn có ý muốn áp dụng tiêu chà và o má»™t thá»i kỳ văn há»c xa xôi trong lịch sá»: thá»i đại Lý – Trần. Thà nh ra, vấn Ä‘á» vốn đã không dá»…, khoảng cách lịch sá» lại cà ng là m khó khăn thêm.
Nhìn lại những ý kiến phát biểu lẻ tẻ đó đây cÅ©ng nhÆ° căn cứ và o tình hình biên soạn lịch sá» văn há»c trong ngót ná»a thế ká»· qua, chúng tôi nháºn thấy, đối vá»›i di sản thÆ° tịch Lý – Trần nói riêng và di sản thÆ° tịch quá khứ nói chung, các nhà nghiên cứu thÆ°á»ng có hai khuynh hÆ°á»›ng. Má»™t khuynh hÆ°á»›ng muốn giữ nguyên chữ “văn†nghÄ©a rá»™ng khi Ä‘i và o khai thác kho tà i liệu thÆ° tịch nhiá»u loại của cha ông. Theo khuynh hÆ°á»›ng nà y thì hiển nhiên phải Ä‘em và o bá»™ hợp tuyển thÆ¡ văn nói ở đây hầu hết văn bản Lý – Trần còn để lại. Và má»™t khuynh hÆ°á»›ng ngược lại, muốn Ä‘em những tiêu chà má»›i mẻ và hoà n thiện nhất của những tác phẩm văn há»c ngà y nay để quy định lại ranh giá»›i “xác thá»±c†của ná»n văn há»c xÆ°a. Theo khuynh hÆ°á»›ng nà y thì lại phải gạt ra ngoà i bá»™ hợp tuyển văn há»c Lý – Trần hầu hết những sáng tác có tÃnh chất thuyết giáo trá»±c tiếp của thá»i đại đó, mà há» gá»i là bá»™ pháºn văn há»c “phi văn há»câ€.
DÆ°á»›i đây, xin nêu lên má»™t đôi Ä‘iá»u gợi ý của mình thu hẹp trong phạm vi văn há»c sá» Lý – Trần, và trên cÆ¡ sở hai loại ý kiến mà chúng tôi vừa Ä‘á» cáºp.
1. NghÄ©a rá»™ng hoặc nghÄ©a hẹp của khái niệm “văn há»c†trong quá khứ phải chăng là tiêu chuẩn xác đáng để giá»›i thuyết văn há»c Lý – Trần?
TrÆ°á»›c hết, phải nói ngay rằng, má»—i má»™t bên trong hai loại ý kiến đối láºp trên đây Ä‘á»u có những cÆ¡ sở láºp luáºn đáng chú ý. Căn cứ và o hà m nghÄ©a của chữ “văn†từng tồn tại trong nhiá»u thá»i kỳ lịch sá», những ngÆ°á»i theo ý kiến thứ nhất cho rằng, và o thá»i Lý – Trần cÅ©ng nhÆ° nhiá»u thế ká»· vá» sau, sá»± phân hóa giữa các bá»™ môn văn, sá», triết,… chÆ°a há» xảy ra, hoặc nếu có xảy ra cÅ©ng chÆ°a tháºt triệt để. Do đó, phải quy định đối tượng của lịch sá» văn há»c tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i quan niệm văn há»c của thá»i đại thì má»›i bảo đảm được quan Ä‘iểm lịch sá».
Trên những nét cÆ¡ bản, má»™t ý kiến nhÆ° thế tháºt tình không có gì sai. Song vấn Ä‘á» mấu chốt lại là , thá» xét xem giữa quan niệm sáng tác và thá»±c tế sáng tác và thưởng thức văn há»c của công chúng, trong các thá»i đại đã qua, có phải bao giá» cÅ©ng ăn khá»›p vá»›i nhau? Chắc không khó khăn gì lắm chúng ta má»›i tìm thấy câu trả lá»i: không bao giá» hay đúng hÆ¡n là hầu nhÆ° không bao giỠăn khá»›p cả. Các báºc sÄ© phu đạo mạo ngà y xÆ°a, miệng luôn luôn nhẩm lá»i ông “thánhâ€, Ä‘i đứng, nói năng không ra khá»i những Ä‘iá»u “thánh dạyâ€, ai mà chẳng muốn coi mẫu má»±c văn chÆ°Æ¡ng chỉ là “thánh kinh hiá»n truyệnâ€? Ấy váºy mà hết Ä‘á»i nà y đến Ä‘á»i khác, các loại sách “tình sá»â€, “thoại bảnâ€, “truyá»n kỳâ€, “kim cổ kỳ quanâ€, “giai nhân tà i tá»â€,… vẫn kế nhau má»c ra nhan nhản, và được ngÆ°á»i Ä‘á»i say mê truyá»n tụng, đến Ä‘á»—i ngay chÃnh những vị quân tỠđạo mạo kia, không Ãt ngÆ°á»i cÅ©ng đã là tác giả, không Ãt ngÆ°á»i khác là những Ä‘á»™c giả “đá»c lénâ€, “đá»c thầmâ€. Các nhà nho Việt Nam cÅ©ng váºy. Vốn mang tÆ° tưởng chÃnh thống, trong hà ng trăm năm qua, ngÆ°á»i nà o mà chẳng có thà nh kiến “nôm na là cha mách quéâ€, cho truyện Nôm không phải là văn chÆ°Æ¡ng tao nhã, mà chỉ là “phong tình, hối dâmâ€? Ấy váºy mà cÅ©ng chÃnh các nhà nho ấy, hết thế hệ nà y sang thế hệ ná», đã hà o hứng tỉa gá»t nên những áng văn thÆ¡ Nôm tân kỳ, đến mức có những tác phẩm là m cho cả má»™t Triá»u đình phải “mê†nhÆ° Ä‘iếu đổ:
Mê gì? Mê đánh tổ tôm,
Mê ngá»±a háºu bổ, mê Nôm Thúy Kiá»u.
Những sáng tác bị xếp và o dòng “mách qué†nhÆ° Kiá»u , Hoa tiên chắc không thể nà o nói là “nhất quán†dù chỉ má»™t phần vá»›i “quan niệm sáng tác†mà thánh hiá»n đã dạy? Ngay trên giấy trắng má»±c Ä‘en, cÅ©ng chÆ°a má»™t bá»™ “Nghệ văn chÆhay “ThÆ° tịch chÆnà o thá»i trÆ°á»›c dám ghi tên các truyện Nôm và o danh mục sách truyện ký, sách văn há»c cả. NhÆ°ng ngà y nay, để giá»›i thuyết bá»™ mặt của văn há»c quá khứ, chúng ta có thể nà o vì tôn trá»ng “quan niệm sáng tác†vẫn lÆ°u hà nh trên sách vở để lại mà cÅ©ng gạt bá» chúng ra ngoà i địa hạt văn chÆ°Æ¡ng? Tưởng không cần nói cÅ©ng rõ, má»™t việc gạt bá» nhÆ° thế không phải chỉ đáng tiếc mà còn là sai lầm.
Váºy là quan niệm vá» hai chữ “văn há»c†trong quá khứ không phải là tiêu chuẩn thÃch hợp để phân ranh giá»›i giữa các bá»™ môn văn, triết và sá». Quan niệm nà y lúc nà o cÅ©ng cách biệt vá»›i hiện thá»±c má»™t khoảng rất lá»›n, là sá»± cách biệt dá»… hiểu giữa tồn tại và ý thức . Do đó, không nhất thiết phải bám chắc và o quan niệm đó má»›i là bảo đảm được quan Ä‘iểm lịch sá», trong khi sÆ°u táºp và phân loại văn há»c Lý – Trần.
NhÆ°ng không phải chỉ có váºy. Ngay cái gá»i là “quan niệm văn há»câ€, “quan niệm sáng tác†của quá khứ, theo chúng tôi trong ná»™i dung của chúng cÅ©ng đã có vấn Ä‘á». Hà ng nghìn năm dÆ°á»›i thá»i phong kiến, do tiếp thu lần lần những thuáºt ngữ có nguồn gốc khác nhau và có hà m nghÄ©a cÅ©ng rất rá»™ng rãi: “Há»c rá»™ng ở văn, Æ°á»›c thúc ở lễ†(åš å¸ äºŽ æ–‡ 。約 之 以 禮 / Bác há»c vu văn, Æ°á»›c chi dÄ© lá»… – Luáºn ngữ , Thiên “Ung dãâ€); “Cần mẫn mà ham há»c, không thẹn khi phải há»i kẻ dÆ°á»›i, gá»i là văn†(æ• è€Œ 好 å¸ ã€‚ä¸ è‡ ä¸‹ å• ã€‚æ˜¯ 以 謂 之 æ–‡ 也 / Mẫn nhi hiếu há»c, bất sỉ hạ vấn, thị dÄ© vị chi văn dã – Luáºn ngữ , Thiên “Công Dã Trà ngâ€); “Văn là trang sức bá» ngoà i của chất†(æ–‡ 為 質 飾 者 也 / Văn vi chất sức giả dã – Hà n Phi Tá» , ChÆ°Æ¡ng “Giải Lãoâ€); hoặc: “Năm sắc thà nh văn mà không rối†(五 色 æˆ æ–‡ 而 ä¸ äº‚ / NgÅ© sắc thà nh văn nhi bất loạn – Lá»… ký , ChÆ°Æ¡ng “Nhạc kýâ€); hoặc: “Váºt xen kẽ vá»›i nhau gá»i là văn†(物 相 雜 æ•… æ›° æ–‡ / Váºt tÆ°Æ¡ng tạp cố viết văn – Kinh Dịch , Thiên “Hệ từâ€), vv các thế hệ há»c giả Trung Quốc cÅ©ng nhÆ° Việt Nam Ä‘á»i nà y qua Ä‘á»i kia, đã Ä‘i tá»›i má»™t cách hiểu không chặt chẽ, không xác định vá» mấy chữ “văn chÆ°Æ¡ngâ€, “văn há»câ€. NgÆ°á»i ta vẫn biết “văn†là cái gì thuá»™c vá» hình thức, nhÆ°ng đó là hình thức không có nét đặc trÆ°ng; nó cho phép trình bà y bằng đủ má»i cách, tất cả má»i biểu hiện của tÆ° tưởng, của đạo đức nhà văn. Bởi vì, còn có cái gì không phải là “văn†nữa, nếu đó chÃnh là sá»± phản ánh, sá»± bá»™c lá»™ ra bên ngoà i những phẩm chất tinh thần cao quý của ngÆ°á»i “quân tá»â€? Tháºm chÃ, có lúc ngÆ°á»i ta đã bá» quên cả mặt hình thức và cả biểu hiện cụ thể của ná»™i dung chữ “văn†đi mà chỉ còn chú ý đến má»—i má»™t mục Ä‘Ãch đạo lý của nó. VÆ°Æ¡ng Sung, má»™t nhà nho thá»i Hán, nói: “Ngá»n bút của văn nhân là để khuyến thiện trừng ác†(æ–‡ 人 之 ç† ã€‚å‹¸ å–„ 懲 惡 / Văn nhân chi bút, khuyến thiện trừng ác – Luáºn hoà nh , ChÆ°Æ¡ng “Dáºt vănâ€). Chu Äôn Di, má»™t nhà nho thá»i Tống cÅ©ng nói: “Văn để chở đạo†(æ–‡ å·² 載 é“ / Văn dÄ© tải đạo – Thông thÆ° , ChÆ°Æ¡ng “Văn từâ€). NhÆ° thế, theo chiá»u hÆ°á»›ng váºn Ä‘á»™ng của hệ tÆ° tưởng Nho giáo, chữ “văn†trong chÃnh kiến nhà nho Trung Hoa ngà y cà ng bị đánh tráo khái niệm, bị tÆ°á»›c bá» ná»™i hà m Ä‘Ãch thá»±c má»™t cách thô thiển. Câu nói của Buffon “Văn là ngÆ°á»i†(Le style c'est l'homme) không gì đúng hÆ¡n theo nghÄ©a thá»±c dụng tệ hại xét ở trÆ°á»ng hợp nà y. Äể biết má»™t áng văn nà o đó là thế nà o, khá»i cần nhìn và o đặc Ä‘iểm của bản thân tác phẩm nữa. Chỉ cần xét đức hạnh của chÃnh ngÆ°á»i cầm bút cÅ©ng đủ: “Äức cà ng thịnh thì văn cà ng thắm, đức cà ng rõ thì văn cà ng sáng. Báºc đại nhân đức rá»™ng thì văn của há» rá»±c rỡ; ngÆ°á»i bình thÆ°á»ng đức tốt thì văn của há» nhiá»u vẻ. Chức lá»›n thì văn tốt tÆ°Æ¡i; đức cao thì văn súc tÃch†(å¾· 彌 ç›› 者 æ–‡ 彌 縟 。德 彌 å½° 者 æ–‡ 彌 明 。大 人 å¾· æ“´ 。其 æ–‡ 炳 ã€‚å° äºº å¾· 幟 å…¶ æ–‡ æ–‘ 。官 å°Š 而 æ–‡ ç¹ ã€‚å¾· 高 而 æ–‡ ç© / Äức di thịnh giả văn di nục. Äức di chÆ°Æ¡ng giả văn di minh. Äại nhân đức khuếch, kỳ văn bÃnh. Tiểu nhân đức xÃ, kỳ văn ban. Quan tôn nhi văn phồn. Äức cao nhi văn tÃch – Luáºn hoà nh , ChÆ°Æ¡ng “Siêu kỳâ€).
Äấy chÃnh là bấy nhiêu yếu tố đã góp phần hình thà nh nghÄ©a rá»™ng của chữ “vănâ€. Vá»›i tất cả những yếu tố kia, ta là m sao xác láºp được má»™t định nghÄ©a chữ “văn†cho sáng rõ, dù là má»™t định nghÄ©a rá»™ng? Hai thà nh phần cÆ¡ bản là m ná»n tảng cho khái niệm là cái đạo chứa Ä‘á»±ng bên trong và cái vá» văn tá»± diá»…n đạt bên ngoà i thì chung quy, cả hai cÅ©ng vẫn chÆ°a có gì là cụ thể. Nói rằng “đạo†là ná»™i dung của “văn†nhÆ°ng đạo vốn là đạo chung của “thánh nhânâ€, đã là sÄ© phu ai chẳng tắm trong cái đạo ấy và chẳng có trách nhiệm thấm nhuần nó, truyá»n bá nó? Váºy thì từ cái đạo chung đến cái đạo thể hiện thà nh văn há»c, tất phải có má»™t chuyển hóa hình thái nhÆ° thế nà o chứ. ChÆ°a má»™t nhà lý luáºn văn há»c quá khứ nà o giải thÃch rà nh rẽ bÆ°á»›c chuyển hóa hệ trá»ng mà chúng ta muốn hiểu. Thà nh thá» nói “văn tải đạo†vẫn là má»™t cách nói mÆ¡ hồ. Còn nói rằng “chữ†là hình thức của “văn†thì nhà nho nà o chẳng phải dùng đến chữ theo những quy tắc ngữ pháp và tu từ nhÆ° nhau, từ phép đặt câu đến cách mượn Ä‘iển cố? Và giữa cái “văn†nói chung, cái “văn†có tÃnh chất văn tá»±, vá»›i cái “văn†có tÃnh chất văn há»c cÅ©ng chÆ°a thấy có má»™t sá»± khu biệt nà o cả, Ãt ra là trong kiến giải của các vị danh nho nhiá»u triá»u đại. Bởi váºy, nếu cho rằng hai thà nh phần trên đây hợp thà nh má»™t định nghÄ©a thì đó tuyệt chÆ°a phải là định nghÄ©a thuáºt ngữ “văn†của lý luáºn văn há»c truyá»n thống, lý luáºn thá»±c sá»± là vá» văn há»c, mà chỉ là cách hiểu của lý trà thông thÆ°á»ng. Ãp dụng má»™t định nghÄ©a kiểu đó và o phân định văn há»c Lý – Trần thì trách nà o chẳng phải mở rá»™ng giá»›i hạn của khái niệm ra, Ä‘em nháºp và o đó hết thảy những bá»™ sá», những sách kinh tôn giáo, cả những công văn hà nh chÃnh của thá»i kỳ nà y. Quả tình, đó là công việc không còn có mấy ý nghÄ©a đối vá»›i lý tÃnh của chúng ta ngà y nay, khi mà trình Ä‘á»™ khoa há»c đã tiến má»™t bÆ°á»›c dà i, các ngà nh khoa há»c đã và đang phân hóa ngà y má»™t chi ly, và bá»™ môn văn há»c từ lâu cÅ©ng đã thu hẹp dần giá»›i hạn lại, tá»± ý thức sâu sắc hình thức tồn tại đặc thù của nó phân láºp vá»›i hình thức tồn tại của các bá»™ môn lịch sá», triết há»c, chÃnh trị,…
*
* *
Äó là đứng vá» nghÄ©a rá»™ng của hai chữ “văn há»c†trong quá khứ mà bà n. NhÆ°ng ngay trong các chặng Ä‘Æ°á»ng lịch sá» xa xÆ°a, khái niệm “văn há»c†không hỠđứng yên mà có biến đổi, nhiá»u khi cÅ©ng đã được văn giá»›i chấp nháºn theo những nghÄ©a hẹp hÆ¡n. Có đôi ngÆ°á»i không tán thà nh hiểu văn há»c Lý – Trần từ nghÄ©a rá»™ng, nhÆ°ng lại Ä‘inh ninh rằng giải pháp thá»a đáng nhất là sá» dụng nghÄ©a hẹp của hai chữ “văn há»c†ở thá»i đại Lý – Trần để xác láºp Ä‘Æ°á»ng biên giá»›i của ná»n văn há»c Lý – Trần.
Má»›i nghe qua tưởng chừng đây là má»™t chủ trÆ°Æ¡ng hợp lý. Tuy váºy, Ä‘i và o thá»±c tế, sẽ vấp phải không Ãt khó khăn. Khó khăn thứ nhất là tìm cho được má»™t định nghÄ©a cụ thể hai chữ “văn há»c†theo quan niệm hẹp ở thá»i Lý – Trần. CÅ©ng nhÆ° nhiá»u giai Ä‘oạn lịch sá» khác sau đó, và o thá»i nà y, bá»™ môn lý luáºn văn há»c của nÆ°á»›c ta chÆ°a phát triển. Thảng hoặc chúng ta có bắt gặp những chữ “vănâ€, “văn há»câ€, “văn chÆ°Æ¡ng†trong má»™t số câu thÆ¡, bà i văn Lý – Trần thì đó cÅ©ng chẳng phải là những định nghÄ©a hoà n chỉnh. Äể hiểu những từ ngữ xuất hiện ngẫu nhiên ấy, má»—i ngÆ°á»i Ä‘Ã nh phải suy luáºn theo chủ quan. Bởi suy luáºn nên khó nói là nắm được mÆ°á»i phần chắc chắn ná»™i hà m của thuáºt ngữ trong nguyên văn. Cho nên, Ä‘iá»u không lạ là vá»›i bất kỳ má»™t chữ “văn†nà o còn lÆ°u lại trong thÆ¡ văn Lý – Trần, có thể diá»…n giải là rá»™ng hay hẹp Ä‘á»u được cả. Chẳng hạn, chữ “văn†trong bà i Lý Hạ Trai lai phá»ng, phú thá» váºn dÄ© đáp của Phạm Nhữ Dá»±c:
Luáºn văn má»—i hÆ°á»›ng giao tình thượng,
Hứa dữ tương kỳ khà khái trung.
(Bà n văn thÆ°á»ng hÆ°á»›ng trên tình giao du;
Äồng lòng hẹn nhau trong khà khái)
“Văn†đây là văn chương? Hay là văn minh, văn hóa? Nói thế nà o cũng có cái lý của nó.
Còn và thá» có tìm được má»™t chữ “văn†có nghÄ©a hẹp mà ai cÅ©ng thừa nháºn chăng nữa thì đứng vá» phÆ°Æ¡ng pháp luáºn, việc sá» dụng nó để giá»›i thuyết bá»™ mặt văn há»c Lý – Trần chắc đâu đã thuyết phục Ä‘á»™c giả hÆ¡n so vá»›i má»™t chữ “văn†nghÄ©a rá»™ng. Sẽ nảy sinh ngay những câu há»i là m ta lúng túng. Tại sao lại có thể thừa nháºn dá»… dà ng nghÄ©a nà y là hợp và nghÄ©a kia là không hợp, trong khi ai cÅ©ng biết ở thá»i đại Lý – Trần vẫn có hai, tháºm chà đến mấy nghÄ©a của chữ “văn†cùng song song lÆ°u hà nh? Bảo rằng vá»›i nghÄ©a hẹp X, chữ “văn†má»›i thá»±c đồng nghÄ©a vá»›i hai chữ “văn há»c†ngà y nay ta thÆ°á»ng dùng thì ngoà i cảm giác chủ quan ra biết lấy gì để bảo chứng? Chẳng phải ngay trong cái gá»i bằng “hẹp†vốn cÅ©ng đã bao hà m rất nhiá»u mức, ngoà i mức X thì hẳn còn mức Y, mức Z,… váºy mức nà o má»›i đúng là tiêu chuẩn của cái “hẹp†vừa vặn nhất theo ý chúng ta? Biết đâu nghÄ©a hẹp trong chữ “văn†của má»™t Phạm SÆ° Mạnh lại chẳng còn rá»™ng hÆ¡n rất nhiá»u so vá»›i chữ “văn†của má»™t Hồ Nguyên Trừng? Mà nghÄ©a hẹp trong chữ “văn†của Hồ Nguyên Trừng thì lại có thể rá»™ng hÆ¡n rất nhiá»u so vá»›i chữ “văn†của má»™t Nguyá»…n Trung Ngạn? Rốt cuá»™c, dù đã cố gắng khoanh tròn lại trong nghÄ©a hẹp mà thôi thì ngÆ°á»i nghiên cứu vẫn cứ đứng trÆ°á»›c má»™t thá»±c tế nan giải: không biết chá»n lấy chữ “văn†nà o và gạt bá» chữ “văn†nà o.
HÆ¡n nữa, ngay cho dù có thống nhất được má»™t khái niệm hẹp của chữ “văn†thÃch nghi vá»›i nhiá»u nhà văn thuở bấy giá» thì đó quyết vẫn không thể là định nghÄ©a lý tưởng, bao quát hết được má»i dạng thức sáng tác ở thá»i Lý – Trần. NhÆ° đã nói ở phần trÆ°á»›c, giữa những ý kiến phát biểu có tÃnh chất quan niệm của má»™t thá»i đại đối vá»›i hai chữ “văn há»c†và đá»i sống văn há»c thá»±c của thá»i đại ấy, bao giá» cÅ©ng có má»™t khoảng cách. Trong khi Ä‘á»i sống văn há»c hết sức phong phú, là kết quả sáng tạo của hà ng chục, hà ng trăm cây bút chung đúc mà thà nh (trong đó có phần hoạt Ä‘á»™ng văn há»c tá»± giác và có cả phần không tá»± giác, có phần hoạt Ä‘á»™ng của nhà văn và cả phần hoạt Ä‘á»™ng của đám đông không tên tuổi) thì khái niệm “văn há»c†chỉ là nháºn thức trừu tượng của má»™t và i nhà lý thuyết; nó bị giá»›i hạn trong phạm vi hiểu biết Ãt á»i của những ngÆ°á»i khai sinh ra nó, và thông thÆ°á»ng còn bị cá»™t chặt và o tu tưởng chÃnh thống đến má»™t chừng má»±c nhất định. Nó không linh hoạt bằng cái thá»±c thể mà nó phản ánh và tất nhiên so vá»›i thá»±c thể thì biến đổi cháºm hÆ¡n nhiá»u: “Tất cả má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u biết đẹp là đẹp thì đã là xấu rồi†(天下皆 知 美 之 為 美 。斯 惡 å·² / Thiên hạ giai tri mỹ chi vi mỹ, tÆ° ác dÄ© – Lão Tá» , ChÆ°Æ¡ng II). CÅ©ng bởi váºy, có khi khái niệm “văn há»c†được má»i ngÆ°á»i quy định rất hẹp, nhÆ°ng đối chiếu vá»›i thá»±c tế, ta lại thấy có mở rá»™ng ra má»›i là thÃch hợp. Lại có khi, bản thân khái niệm thì rá»™ng rãi đấy, mà thá»±c tế sáng tác của giai Ä‘oạn vốn không rá»™ng cho bằng.
Hãy lấy má»™t và i và dụ trong văn há»c Trung Quốc. Từ Tiên Tần bÆ°á»›c qua Hán là cả má»™t chặng Ä‘Æ°á»ng biến đổi mạnh mẽ của khái niệm “vănâ€. Phải đến thá»i Hán, hai nghÄ©a rá»™ng và hẹp của mấy chữ “vănâ€, “văn há»câ€, “văn chÆ°Æ¡ng†má»›i tách bạch hẳn ra. Má»™t sá» gia bấy giá» là Ban Cố, khi biên soạn Thiên “Nghệ văn chÆtrong sách Hán thÆ° , đã biết gạt các tác phẩm tản văn triết há»c của Bách gia chÆ° tá», trong đó có cả Lục kinh của nho gia, ra khá»i phạm trù “văn†và xếp chúng và o phạm trù “nghệâ€. Quả là má»™t bÆ°á»›c tiến đáng kể. NhÆ°ng rồi sau Ban Cố, khái niệm “văn†còn bị thu hẹp nữa. Äến ná»—i vá» sau, má»™t nhà nghiên cứu thá»i Thanh là LÆ°u Thiên Huệ có nháºn xét: cả hai giai Ä‘oạn Tây Hán và Äông Hán, thuáºt ngữ “văn há»c†chỉ còn bao gồm thÆ¡ và phú(1).
Thu hẹp tá»›i giá»›i hạn ấy thì bắt đầu phát sinh vấn Ä‘á». Tháºt ra, theo nhà nghiên cứu hiện đại La Căn Trạch, ý kiến LÆ°u Thiên Huệ không chắc đã đúng hoà n toà n, vì không phải sách vở Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i Ä‘á»u khá»›p vá»›i lá»i ông. NhÆ°ng nếu nhÆ° không phải là má»™t quan niệm phổ biến của cả thá»i đại, chà Ãt quan niệm mà LÆ°u Thiên Huệ Ä‘á» cáºp cÅ©ng đã giữ địa vị chÃnh thống khá lâu, vì suốt mấy trăm năm nhà Hán thống trị, Triá»u đình phong kiến vẫn dà nh cho từ phú má»™t vị trà đặc biệt, má»™t vinh dá»± tinh thần hiếm thấy trên văn Ä‘Ã n. Chẳng thế mà thuở bấy giá», những ngÆ°á»i giá»i từ phú nhÆ° TÆ° Mã TÆ°Æ¡ng NhÆ°, Mai Cao, Äông PhÆ°Æ¡ng Sóc,… Ä‘á»u được tôn sùng, trá»ng vá»ng.
Tuy nhiên, hãy thá» bình tâm xét xem má»™t quan niệm định đóng khung má»i hoạt Ä‘á»™ng văn chÆ°Æ¡ng của thá»i Hán và o chỉ trong việc sáng tác thÆ¡ và phú thôi, có phải đã phản ánh đúng thá»±c tế văn há»c thá»i Hán? Nếu thá»±c là phản ánh đúng thì vì sao ngoà i thÆ¡ và phú ra, văn nhân Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i còn sáng tác nhiá»u thể loại khác nữa? Vì sao Thiên “Văn uyển truyện†sách Háºu Hán thÆ° , khi kể đến tác phẩm của 22 tên tuổi đã không dẫn má»™t mình phú, mà dẫn cả lá»—i, Ä‘iếu, thÆ°, tán,… của há»? Vì sao nhà lý luáºn thá»i Hán VÆ°Æ¡ng Sung, trong khi không ngá»›t lá»i công kÃch phú là “hoa mỹâ€, “phù phiếmâ€, “cắp nhặt mô phá»ngâ€, là “không có khả năng định rõ thị phi, biện bác thá»±c chất của cái sai cái đúngâ€(2), lại Ä‘Æ°a ra 5 loại văn khác để yêu cầu nhà văn lấy là m chuẩn má»±c: “Văn nhân nên tuân theo loại văn “ngÅ© kinh lục nghệ†để là m văn, loại văn “chÆ° tá» truyá»n ngôn†để là m văn, loại văn “thượng thÆ° tấu ký†để là m văn, loại văn “tiết tháo văn đức†để là m văn. Láºp nên năm loại văn đó ở Ä‘á»i Ä‘á»u đáng khen là giá»i†(æ–‡ 人 宜 éµ äº” 經 å… è— ç‚º æ–‡ 。 諸 å 傳 言 為 æ–‡ 。 é€ è«– è‘— 說 為 æ–‡ 。 上 書 å¥ è¨˜ 為 æ–‡ 。 æ–‡ å¾· 之 æ“ ç‚º æ–‡ 。 ç«‹ 五 æ–‡ 在 世 皆 當 è³¢ 者 / Văn nhân nghi tuân ngÅ© kinh lục nghệ vi văn, chÆ° tá» bác ngôn vi văn, tạo luáºn trÆ°á»›c thuyết vi văn, thượng thÆ° tấu ký vi văn, văn đức chi tháo vi văn. Láºp ngÅ© văn tại thế giai đáng hiá»n giả – Luáºn hoà nh , ChÆ°Æ¡ng “Dáºt vănâ€).
Mặc dầu nhà nho VÆ°Æ¡ng Sung trÆ°á»›c sau vẫn chỉ đứng trên quan Ä‘iểm “công dụngâ€, quan Ä‘iểm “pháp tiên vÆ°Æ¡ng†(noi theo Ä‘á»i trÆ°á»›c) mà chê bai hoặc dè dặt vá»›i từ phú, nhÆ°ng Ãt ra lá»i kêu gá»i của ông cÅ©ng báo hiệu má»™t đòi há»i, má»™t xu thế đấu tranh tá»± thân của chÃnh ná»n văn há»c thá»i Hán, nhằm chống lại cái địa vị Ä‘á»™c tôn của từ phú và nhằm là m cho ná»n văn há»c của giai Ä‘oạn thoát khá»i má»i sá»± Ä‘Æ¡n Ä‘iệu, nghèo nà n. Và ngà y nay, nếu chúng ta cÅ©ng chỉ sá» dụng quan Ä‘iểm thu hẹp trên kia để giá»›i thuyết bá»™ mặt văn há»c thá»i Hán, thì thá» há»i, bá»™ mặt thá»±c của ná»n văn há»c thá»i nà y còn lại được những gì?
Sau thá»i Hán, phải kể đến thá»i Lục triá»u. Chữ “văn†ở thá»i nà y lại được khoanh vùng cháºt thêm, dá»±a và o má»™t quan niệm má»›i. NgÆ°á»i ta chia tách má»i trÆ°á»›c tác ra thà nh hai loại: văn và bút (3). Sá»± phân biệt giữa văn và bút tuy ở ngÆ°á»i nà y ngÆ°á»i khác có xê xÃch, nhÆ°ng tá»±u trung là sá»± phân biệt giữa có vần và không vần. LÆ°u Hiệp nói: “ Äá»i nay thÆ°á»ng nói có văn có bút. Há» cho rằng không vần là bút, có vần là văn †(今 之 常 言 有 æ–‡ 有 ç†ã€‚以 為 ç„¡ 韻 者 ç† ã€‚æœ‰ 韻 者 æ–‡ 也 / Kim chi thÆ°á»ng ngôn hữu văn hữu bút, dÄ© vô váºn giả bút dã, hữu váºn giả văn dã – Văn tâm Ä‘iêu long , “Tổng thuáºtâ€). Từ cách hiểu cÆ¡ bản đó, rất nhiá»u thể loại văn xuôi thịnh hà nh từ trÆ°á»›c đã bị loại ra khá»i văn Ä‘Ã n. Căn cứ và o cuốn Văn tâm Ä‘iêu long , Quách Thiệu Ngu đã vẽ được má»™t biểu đồ bao quát các thể loại được gá»i là văn và các thể loại được gá»i là bút:
Văn : thÆ¡; nhạc phủ; phú; tụng, tán; chúc, minh (盟: văn thá» nguyá»n); minh (銘: má»™t loại văn vần, thÆ°á»ng 4 chữ), châm; lá»—i, bi; ai, Ä‘iếu; tạp văn; hà i, ẩn.
Bút : sá» truyện; chÆ° tá»; luáºn, thuyết; chiếu, sách; hịch, di; phong thiện; chÆ°Æ¡ng, biểu; tấu, khải; nghị, đối; thÆ°, ký(4).
Má»™t quan niệm phân loại nhÆ° trên đây nhìn chung cÅ©ng có những yếu tố tÃch cá»±c. Nó đánh dấu má»™t giai Ä‘oạn mạnh tay hÆ¡n trong việc nháºn thức đặc trÆ°ng văn há»c: “Äến thá»i kỳ nà y, khái niệm “văn há»c†và “văn chÆ°Æ¡ng†hợp lại là m má»™t, và việc xác định tÃnh chất của nó đã rất phân minh, tồn tại Ä‘á»™c láºp vá»›i kinh, sá», triết há»c. Nói đến văn há»c, không còn bao hà m cái nghÄ©a quá rá»™ng rãi của cả há»c thuáºt lục nghệ nữa†(到 這 時 候 。于 是 “文 å¸â€ã€‚ “文 ç« â€ åˆ è€Œ 為 一 。而 å…¶ 性 質 定 義 亦 極 分 明 。 與 經 å² å“² å¸ ç¨ ç«‹ å˜ åœ¨ 。“文 å¸â€ 一 語 ã€‚å† ä¸ åˆ æœ‰ å¸ è¡“ å… è— æ—³ 廣 æ³› æ„ ç¾© 了/ Äáo giá thá»i háºu, vu thị “văn há»câ€, “văn chÆ°Æ¡ng†hợp nhi vi nhất. Nhi kỳ tÃnh chất định nghÄ©a diệc cá»±c phân minh. Dữ kinh sá», triết há»c Ä‘á»™c láºp tồn tại. “Văn há»c†nhất ngữ, tái bất hợp hữu há»c thuáºt lục nghệ Ä‘Ãch quảng phiếm ý nghÄ©a liá»…u – LÆ°u Äại Kiệt)(5). Tuy váºy, xét đến tiêu chuẩn cÆ¡ bản của sá»± phân loại là có vần và không vần thì rõ là còn nhiá»u Ä‘iá»u không ổn. Sá»± phân loại hình thức kiểu đó chỉ ra Ä‘á»i trong má»™t Ä‘iá»u kiện lịch sá» mà thể văn biá»n ngẫu, tứ lục được sùng thượng. Chủ nghÄ©a hình thức, duy mỹ, đã chi phối bá»™ mặt văn há»c, khiến cho nhà văn thá»i nà y Ä‘ua nhau dốc sức tìm vần gá»t chữ, và lại là m má» nhạt hẳn cái mục tiêu “ngôn chÃâ€, “tải đạo†của văn chÆ°Æ¡ng.
NhÆ°ng không phải ngay Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i không má»™t ngÆ°á»i nà o nháºn ra. ChÃnh nhà lý luáºn xuất sắc của Lục triá»u là LÆ°u Hiệp cÅ©ng đã không tán thà nh phân biệt văn và bút . Thá»±c chất, ông không tán thà nh để cho văn Ä‘Ã n trà n ngáºp Ä‘á»™c má»™t loại văn “tám vế†lâm ly, réo rắt, trái lại, những hình thức tản văn chÃnh luáºn sắc sảo thì bị gạt ra ngoà i. Tuy thế, cÅ©ng phải đến táºn thá»i ÄÆ°á»ng, vá»›i cuá»™c váºn Ä‘á»™ng cổ văn do Hà n DÅ© khởi xÆ°á»›ng, má»›i dần dần đánh bạt được phong khà ủy mỵ của mấy trăm năm văn há»c, kể từ sau thá»i Hán. “Văn khởi bát đại chi suyâ€â€¦ và sá»± phân biệt văn và bút đến đây chấm dứt. Nháºn thức của ngÆ°á»i ta vá» hai chữ “văn há»c†lại mở rá»™ng hÆ¡n truá»›c. Mặc dầu thế, cái khái niệm gá»i là “rá»™ng†ở thá»i nà y xem chừng lại được chúng ta chấp nháºn dá»… dà ng hÆ¡n cái khái niệm “hẹp†chỉ bó hẹp trong có vần có đối của thá»i Lục triá»u.
2. “TÃnh hình tượng†phải chăng là đặc trÆ°ng bắt buá»™c của văn há»c?
NhÆ° váºy là má»i sá»± cố gắng váºn dụng lý luáºn quá khứ để phân định bá»™ mặt văn há»c quá khứ Ä‘á»u không Ä‘Æ°a đến má»™t kết quả gì. Hãy chốt lại mấy Ä‘iá»u rút ra sau khi đã hoà i công thá» nghiệm: không phải bất kỳ trÆ°á»ng hợp nà o cÅ©ng máy móc dá»±a và o lăng kÃnh ngÆ°á»i xÆ°a để quy chiếu ngÆ°á»i xÆ°a thì má»›i giữ được quan Ä‘iểm lịch sá». Trái lại, quan Ä‘iểm lịch sỠđòi há»i chúng ta phải trở vỠđứng vững trên miếng đất của thá»i đại chúng ta, dá»±a và o những nguyên lý đúng đắn của mỹ há»c hiện nay mà xây dá»±ng nên tiêu chuẩn tổng hợp vỠđặc trÆ°ng cÆ¡ bản của má»™t tác phẩm văn há»c, thì má»›i có hy vá»ng giá»›i thuyết được đầy đủ bá»™ mặt của ná»n văn há»c Lý – Trần, cÅ©ng nhÆ° bất luáºn ná»n văn há»c quá khứ nà o.
CÅ©ng dá»… hiểu thôi! Má»i quá trình phát triển của tá»± nhiên, xã há»™i và tÆ° duy Ä‘á»u cho thấy: bÆ°á»›c Ä‘i sau bao giá» cÅ©ng cao hÆ¡n và kết tinh trong nó những thà nh tá»±u của bÆ°á»›c trÆ°á»›c. Äúng nhÆ° ngÆ°á»i ta thÆ°á»ng nói: “kho chứa†của lịch sá» chÃnh là hiện tại. Thêm và o đấy, ở thá»i đại chúng ta, vá»›i Ä‘iá»u kiện của thế giá»›i quan rá»™ng mở hôm nay, lại được trang bị phép biện chứng từ Lão Tá», Hegel đến Marx, chúng ta có khả năng nhìn nháºn quá khứ sáng tá» hÆ¡n là chÃnh quá khứ tá»± nháºn thức mình.
Tuy nhiên, phải hình dung má»™t cách thiết thá»±c đặc trÆ°ng chủ yếu của văn há»c nghệ thuáºt theo chuẩn má»±c hiện đại nhÆ°ng cÅ©ng thÃch ứng được vá»›i việc quy nạp thÆ¡ văn Lý – Trần là nhÆ° thế nà o? Äây má»›i là trá»ng tâm cần Ä‘i sâu.
Nói đến “văn há»c†nhÆ° má»™t hình thái ý thức xã há»™i đặc thù, thÆ°á»ng trÆ°á»›c nay các nhà lý luáºn vẫn thừa nháºn vá»›i nhau, văn há»c là sá»± nháºn thức hiện thá»±c bằng tÆ° duy hình tượng. Äịnh nghÄ©a đó vốn đã trở thà nh cổ Ä‘iển của lý luáºn văn há»c mác-xÃt, nói rõ được chá»— khác nhau tÆ°Æ¡ng đối phổ biến giữa văn há»c và các hình thái ý thức xã há»™i khác: má»™t bên giải thÃch, thuyết phục, chứng minh bằng luáºn lý; má»™t bên dùng hình ảnh, dùng phÆ°Æ¡ng pháp tái hiện sá»± váºt, để tác Ä‘á»™ng đến cảm giác, tri giác, mỹ cảm, và qua đó mà đến má»i phÆ°Æ¡ng diện của Ä‘á»i sống ná»™i tâm con ngÆ°á»i.
NhÆ°ng đã bao nhiêu năm chúng ta chấp nháºn lý thuyết vừa dẫn mà có gì băn khoăn không? Nay nếu cần há»i thêm: tÃnh hình tượng trong từng tác phẩm thá»±c ra là gì? Thì nhiá»u ngÆ°á»i chắc sẽ cảm thấy, hình nhÆ° có những Ä‘iểm nà o đấy còn khiến ta lúng túng. Vá» ngữ nghÄ©a, thuáºt ngữ “hình tượng†trÆ°á»›c sau vẫn là m cho ngÆ°á»i ta nghÄ© nhiá»u đến má»™t cái gì gần nhÆ° là đối tượng chủ yếu của thị giác. Hình tượng là bức tranh của Ä‘á»i sống được mô phá»ng lại; tất nhiên là bức tranh phải Ä‘áºm đặc, kết tinh hÆ¡n bức tranh có thá»±c ngoà i Ä‘á»i, nhÆ°ng Ä‘iá»u chủ yếu là đó vẫn là bức tranh chứ không phải má»™t cái gì khác. Mà chÃnh cái gá»i là “bức tranh†má»›i là nÆ¡i gây nên những ý kiến xung Ä‘á»™t: xét kỹ các bá»™ môn của văn há»c nghệ thuáºt lâu nay vẫn thông dụng, thì không phải bá»™ môn nà o cÅ©ng có đầy đủ năng lá»±c tạo hình. Có bá»™ môn khắc há»a hình tượng trá»±c tiếp nhÆ° há»™i há»a, nhiếp ảnh. Có bá»™ môn tái tạo hình tượng gián tiếp, thông qua tÃn hiệu ngôn ngữ, nhÆ° thÆ¡ văn. Lại có bá»™ môn hầu nhÆ° chỉ biểu hiện hình tượng thấp thoáng, xa gần, vá»›i những sá»± gợi tả Æ°á»›c lệ, không phải bằng hình ảnh mà bằng mô hình, bằng âm thanh,… nhÆ° kiến trúc, âm nhạc. Ngay trong má»™t bá»™ môn nhÆ° văn há»c thôi, nói chung là có khả năng tạo hình thông qua ngôn ngữ, nhÆ°ng từng thể loại cÅ©ng đâu phải nhất loạt giống nhau. Xác định cái gì là hình tượng ở thể truyện chắc không mấy khó khăn, trái lại cÅ©ng câu há»i ấy áp dụng cho thÆ¡ trữ tình hay thÆ¡ tượng trÆ°ng thì lại không dá»… dà ng, áp dụng cho văn chÃnh luáºn, sá»›, tấu, thÆ°, biểu,… thá»i xÆ°a cà ng khó.
ChÃnh vì thế, nếu chúng ta không mở rá»™ng khái niệm “hình tượng†ra khá»i má»™t giá»›i hạn nà o đó, việc nháºn thức đặc trÆ°ng tÃnh hình tượng của văn há»c nghệ thuáºt sẽ gặp không Ãt trở ngại. Mà mở rá»™ng khái niệm “hình tượng†thì trÆ°á»›c sau thế nà o cÅ©ng Ä‘i đến cái đối láºp vá»›i nó: hình tượng cuối cùng sẽ không còn là hình tượng nữa. Khi há»™i há»a thế giá»›i bÆ°á»›c và o chặng Ä‘Æ°á»ng cách tân hiện đại, các trÆ°á»ng phái Äa Ä‘a, Siêu thá»±c, Láºp thể,… Ä‘ua nhau má»c lên thì cái gá»i là “hình tượng†bá»—ng trở nên khó nghÄ© bởi vì ngÆ°á»i ta có thể vẽ những cái ở trong ý tưởng mà không có ở ngoà i Ä‘á»i, hoặc đảo ngược vá»›i cái ở ngoà i Ä‘á»i. Và o năm 1917, Marcel Duchamp(6) lần đầu tiên trÆ°ng bà y tại phòng triển lãm tranh ở New York má»™t cái cháºu tiểu được ông gá»i là “Äà i phun nÆ°á»›c†(Fountain) đã là m cho Ban tổ chức triển lãm phải nhốn nháo không biết đối xá» thế nà o vá»›i ông, và kể từ đấy quan Ä‘iểm “hình tượng / phản hình tượng†sinh thà nh. Äó là cái khó đối vá»›i tình hình văn há»c nghệ thuáºt nói chung.
Theo Timofeev, ở phÆ°Æ¡ng Tây, khái niệm “hình tượng†hay “tÃnh hình tượng†chÆ°a bao giỠđược các há»c giả nêu lên nhÆ° má»™t khái niệm căn bản của lý luáºn văn há»c(7). Ngay má»™t bá»™ Mỹ há»c của Hegel bà n rất sâu nhiá»u phạm trù nghệ thuáºt, nhắc Ä‘i nhắc lại hai yếu tÃnh của nghệ thuáºt là gợi thức “tình cảm của chủ thể tá»± do†và “tình cảm của cái đẹpâ€, nhÆ°ng tác giả lại không đánh giá cao vai trò thúc đẩy cảm xúc của hình tượng, trái lại còn cho hình tượng là m giảm sức mạnh Ä‘Ãch thá»±c của nghệ thuáºt: “Chẳng hạn khi xây dá»±ng các tác phẩm thÆ¡, dÆ°á»ng nhÆ° ngay từ đầu, ta có thể thể hiện tÆ° tưởng dÆ°á»›i hình thức văn xuôi, Ä‘oạn cấp cho nó những hình ảnh thể hiện bằng ngôn ngữ có vần, vv kết quả là hình thức hình tượng chẳng qua chỉ là má»™t trang sức và má»™t y phục bên ngoà i khoác lên những y phục trừu tượng mà thôi. Song má»™t biện pháp nhÆ° váºy chỉ có thể tạo nên má»™t bà i thÆ¡ tồi, vì cái mà ở trong má»™t tác phẩm nghệ thuáºt thá»±c sá»± được thể hiện thà nh má»™t thể thống nhất gắn bó thì ở đây lại là m thà nh những hoạt Ä‘á»™ng tách rá»i nhauâ€(8).
Trong văn há»c thà nh văn cổ truyá»n của nhiá»u dân tá»™c, xác định má»™t cách thống nhất thế nà o là “tÃnh hình tượng†lại cà ng khó hÆ¡n. Do những truyá»n thống, thói quen riêng, vấn Ä‘á» tạo hình hình nhÆ° đã không đặt ra nhất loạt giống nhau, nhÆ° má»™t đòi há»i bắt buá»™c đối vá»›i sáng tác, ngay từ buổi má»›i hình thà nh má»™t cá»™ng đồng ngÆ°á»i bắt đầu ý thức được nhu cầu mỹ cảm. Có dân tá»™c rất sà nh thẩm sắc mà kém thẩm âm, nhÆ°ng cÅ©ng có dân tá»™c giá»i thẩm âm mà yếu thẩm sắc. Có dân tá»™c khởi sá»± ná»n văn há»c thà nh văn của mình bằng những hình thức tạp văn, tiểu phẩm, rồi lâu vá» sau má»›i có ký và truyện,… DÄ© nhiên, những đặc Ä‘iểm riêng biệt ấy Ãt nhiá»u Ä‘á»u do Ä‘iá»u kiện lịch sá», văn hóa, do sá»± chi phối của phÆ°Æ¡ng thức sản xuất, của hệ tÆ° tưởng đã thống trị lâu dà i toà n bá»™ xã há»™i, kìm hãm hay thúc đẩy sá»± phát triển của trà tuệ cá»™ng đồng. NhÆ°ng không thể vì bấy nhiêu lý do mà vá»™i kết luáºn rằng những dân tá»™c Ãt dùng đến thủ pháp hÆ° cấu hình tượng trong thÆ¡ văn là không có má»™t ná»n văn há»c. Thá»±c tế, văn há»c của há» dÆ°á»›i dạng thái nà o Ä‘i nữa vẫn sinh hoa kết quả, bởi ý thức thẩm mỹ không nhất thiết bắt buá»™c chiếm lÄ©nh khách thể thẩm mỹ bằng chỉ má»™t con Ä‘Æ°á»ng duy nhất là sá»± hình tượng hóa. Vả lại, xét cho cùng thì là m gì có sá»± đối láºp tuyệt đối giữa tÆ° duy hình tượng và tÆ° duy luáºn lý? Chẳng phải là ngay trong má»™t khái niệm thuần túy cÅ©ng đã chứa Ä‘á»±ng má»™t đôi phần tưởng tuợng? Sở dÄ© lý luáºn văn há»c mác-xÃt quá chú trá»ng đến tÃnh hình tượng của văn há»c nghệ thuáºt chỉ vì hệ lý thuyết nà y bắt nguồn từ quan Ä‘iểm “phản ánh hiện thá»±câ€, coi đó là má»™t quan Ä‘iểm then chốt. NhÆ°ng trên thá»±c tế, bám sát hiện thá»±c không phải bao giá» cÅ©ng là tiêu chà của sá»± sáng tạo văn há»c nghệ thuáºt. Ngược lại, thá»±c tiá»…n khoa há»c ngà y cà ng cho thấy, việc áp dụng phản ánh luáºn mác-xÃt và o văn nghệ má»™t cách giản Ä‘Æ¡n, máy móc, nhÆ° là má»™t Ä‘Æ°á»ng hÆ°á»›ng duy nhất của sáng tác, mà không tÃnh đến phÃa chủ quan của chủ thể tiếp nháºn có thể xây dá»±ng nên nhiá»u loại tÃn hiệu / ký hiệu khác nhau trong quá trình nháºn thức, thông qua đầu óc sáng tạo và tiếp biến của riêng mình – và nhiá»u khi cái được sáng tạo nên chẳng còn liên quan trá»±c tiếp đến hình ảnh vốn có của khách thể – là má»™t chủ thuyết không biện chứng của chủ nghÄ©a duy váºt vốn coi mình là biện chứng trong nhiá»u tháºp ká»· nay.
Bởi thế, nếu chúng ta chỉ căn cứ và o má»™t và i phÆ°Æ¡ng thức tạo hình nà o đấy, rồi xem nhÆ° là mẫu má»±c chung của má»i ná»n văn há»c để là m cÆ¡ sở cho việc phân loại văn há»c Lý – Trần, thì chắc chắn sẽ không khá»i có những kết luáºn chÆ°a tháºt hợp lý. Äó là thiếu sót của khuynh hÆ°á»›ng thứ hai. Do váºn dụng Ä‘Æ¡n giản hóa đặc trÆ°ng tÃnh hình tượng của văn há»c, những ngÆ°á»i theo khuynh hÆ°á»›ng nà y đã nhất thiết bá» ra ngoà i phạm vi văn há»c sá» Lý – Trần những bà i văn lịch sá», chÃnh trị, tôn giáo, vì cho rằng chúng không phải là văn há»c có tÃnh nghệ thuáºt. Tiếc thay, những cung báºc khác nhau trong tÃnh chất tạo hình của nghệ thuáºt xÆ°a nay lại chÆ°a hẳn đã nói lên sá»± hÆ¡n kém vá» tÃnh nghệ thuáºt của tác phẩm. Má»™t cách phân chia thứ báºc lối đó là chỉ để ý đến tÃnh chung mà không để ý đến tÃnh riêng, biết đồng đại mà không biết lịch đại; là vô hình trung tá»± đặt mình và o tình thế khó xá», chẳng hạn giữa há»™i hoạ – tạo hình – và kiến trúc – biểu hiện – hay giữa âm nhạc và thÆ¡ ca, giữa thÆ¡ trữ tình và thÆ¡ tá»± sá»±, giữa thÆ¡ tá»± sá»± và thÆ¡ tượng trÆ°ng… sẽ phà công vô Ãch để xếp má»™t loại nà o lên trên má»™t loại nà o.
NhÆ°ng trong tình trạng lằn ranh nháºp nhằng của văn há»c cổ, chúng ta không căn cứ và o phÆ°Æ¡ng thức tạo hình thì biết lấy gì để phân ranh giá»›i giữa các loại tà i liệu sá», triết và văn? Phải nói rằng tÃnh hình tượng chỉ má»›i là má»™t đặc trÆ°ng của văn há»c nghệ thuáºt chứ chÆ°a phải là tất cả. Äặc trÆ°ng đó tuy không kém quan trá»ng, vẫn không phải là đặc trÆ°ng không có không được, nhÆ° ta đã thấy. Bên cạnh “tÃnh hình tượng†và cốt thiết hÆ¡n cả tÃnh hình tượng, theo chúng tôi, văn há»c nghệ thuáºt còn phân biệt vá»›i các hình thái ý thức xã há»™i khác ở má»™t đặc trÆ°ng loại biệt khác: đó là cái năng lá»±c gợi cảm bén nhạy , là khả năng tác Ä‘á»™ng cùng má»™t lúc và o nhiá»u giác quan và qua các giác quan mà thâm nháºp Ä‘á»™t ngá»™t và o nÆ¡i sâu nhất của tình cảm con ngÆ°á»i(9). Äặc trÆ°ng nà y thì tuyệt không xa lạ vá»›i má»™t bá»™ môn nghệ thuáºt nà o; cÅ©ng không má»™t ngà nh khoa há»c nà o tranh già nh được vá»›i văn há»c nghệ thuáºt khả năng kỳ diệu ấy, trừ phi chúng mượn phÆ°Æ¡ng thức biểu hiện của văn há»c nghệ thuáºt. Äặc trÆ°ng nà y không đối láºp vá»›i đặc trÆ°ng “tÃnh hình tượngâ€, nhÆ°ng rá»™ng hÆ¡n, phổ biến hÆ¡n, tháºm chà nhiá»u khi bao gồm cả “tÃnh hình tượng†và o trong nó. L. Tolstoi trong tác phẩm Nghệ thuáºt là gì viết năm 1898 đã xác định hai phẩm chất thiết yếu của nghệ thuáºt: “Nghệ thuáºt là hoạt Ä‘á»™ng sáng tạo cái đẹpâ€, và nghệ thuáºt phân biệt vá»›i lá»i nói thông thÆ°á»ng ở chá»—, nó là phÆ°Æ¡ng tiện truyá»n dẫn tình cảm và sá»± xúc Ä‘á»™ng: “Má»i tác phẩm nghệ thuáºt Ä‘á»u nhằm hiệu quả, bằng cách nà o đó, kết nối giữa ngÆ°á»i nó gá»i thông Ä‘iệp tá»›i, cùng má»™t lúc, vá»›i ngÆ°á»i tạo ra nó và vá»›i tất cả những ngÆ°á»i đồng thá»i, trÆ°á»›c đó hoặc sau đó, tiếp nháºn ấn tượng của nó. Ngôn từ truyá»n đạt tÆ° tưởng con ngÆ°á»i là má»™t phÆ°Æ¡ng tiện liên kết há» vá»›i nhau; và cả nghệ thuáºt cÅ©ng váºy. Äiá»u phân biệt nó, vá»›i tÆ° cách là phÆ°Æ¡ng tiện giao lÆ°u, vá»›i ngôn từ, là ở chá»— con ngÆ°á»i dùng ngôn từ để truyá»n đạt tÆ° tưởng của mình vá»›i ngÆ°á»i khác, còn nghệ thuáºt thì dùng để truyá»n đạt tình cảm và cảm xúc. Và đấy, sá»± truyá»n đạt đó diá»…n ra nhÆ° váºy†(“L'art, diront-ils, est une activité qui produit de la beaut†(tr. 25); và : “Toute Å“uvre d'art a pour effet de mettre l'homme à qui elle s'adresse en relation, d'une certaine façon, à la fois avec celui qui l'a produite et avec tous ceux qui, simultanément, antérieurement, ou postérieurement, en reçoivent l'impression. La parole, transmettant les pensées des hommes, est un moyen d'union entre eux; et, l'art, lui aussi, en est un. Ce qui le distingue, comme moyen de communication, d'avec la parole, c'est que, par la parole, l'homme transmet à autrui ses pensées, tandis que par l'art il lui transmet ses sentiments et ses émotions. Et voici comment s'opère cette transmissionâ€)(10). TÆ°á»›c bá» yếu tố tình cảm và cảm xúc ra khá»i lÄ©nh vá»±c sáng tác, tình cảm vá»›i tÆ° cách sá»± truyá»n dẫn bén nhạy giữa cuá»™c sống – nhà văn – bạn Ä‘á»c, thì văn há»c sẽ không còn là văn há»c nữa. CÅ©ng má»™t ý gần nhÆ° L. Tolstoi, Tchernychevski đã phân biệt nghệ thuáºt vá»›i khoa há»c: “Các tác phẩm văn há»c tác Ä‘á»™ng đến trà tưởng tượng và đánh thức trong ngÆ°á»i Ä‘á»c những ý niệm và cảm xúc cao thượng†khác vá»›i “tác phẩm khoa há»c cung cấp những kiến thức chÃnh xác vá» má»™t ngà nh khoa há»c nà o đóâ€(11). Äủ thấy, vai trò của cảm xúc, cảm hứng, của cái quy luáºt “cấp số nhân†của tình cảm trong sáng tác văn há»c nghệ thuáºt, quan trá»ng đến thế nà o.
Äi sâu và o các loại hình nghệ thuáºt Ä‘a dạng sẽ thấy thêm rằng, những nhân tố tạo nên sức truyá»n cảm của văn há»c nghệ thuáºt tháºt ra không giống nhau. Vá»›i tác phẩm nà y là âm thanh, vá»›i tác phẩm kia là đưá»ng nét, mà u sắc, vá»›i tác phẩm thứ ba thì ngôn ngữ. NhÆ°ng âm thanh, mà u sắc, Ä‘Æ°á»ng nét, ngôn ngữ,… hay gì nữa cÅ©ng phải đạt đến chá»— là m cho sá»± biểu hiện tÆ° tưởng của tác phẩm có sức lôi cuốn tháºt mạnh mẽ. NghÄ©a là những yếu tố trên đây phải được sắp đặt lại, kết hợp lại thà nh má»™t hệ thống tÃn hiệu Ä‘á»™c đáo, dÆ°á»›i sá»± chỉ đạo của tÆ° tưởng, tình cảm và tà i năng tác giả, khiến cho tác phẩm được tạo nên không còn là mà u sắc, Ä‘Æ°á»ng nét, là lá»i hay chữ, mà chỉ còn lại duy nhất là thông Ä‘iệp của sá»± sống, sá»± sống tÆ°Æ¡i rói, nguyên vẹn, là m rung Ä‘á»™ng tình cảm muôn nghìn ngÆ°á»i. Cho nên, vấn Ä‘á» không phải hay chÆ°a phải là ở chá»—, có hình tượng hay không có hình tượng thì bà i văn má»›i già u hoặc nghèo chất “vănâ€. Trong truyá»n thống văn há»c của nÆ°á»›c ta, nhiá»u trÆ°á»ng hợp nhà văn không kể chuyện bằng hình ảnh mà chỉ thuần phân tÃch, lý giải. Nhiá»u trÆ°á»ng hợp khác, há» không tâm tình thủ thỉ mà lại lên tiếng dõng dạc, hùng hồn. NhÆ°ng phân tÃch, lý giải mà sao vẫn thấm đến đáy lòng nguá»i xem. Dõng dạc, hùng hồn mà nghe thiết tha, nóng bá»ng hÆ¡n nghìn lá»i tâm sá»±, nhÆ° cái dõng dạc của Bình Ngô đại cáo , cái hùng hồn của Hịch tÆ°á»›ng sÄ© ,… Những tác phẩm đó thá»±c đã thổi bùng lên ngá»n lá»a của má»™t cảm hứng nghệ thuáºt đầy sức sáng tạo. Äó chÃnh là nghệ thuáºt, là nghệ thuáºt Æ°u việt, mặc dù chÆ°a hẳn chúng đã xây dá»±ng được những hình tượng nghệ thuáºt tổng hợp.
Nói sá»± kết hợp Ä‘á»™c đáo của ngôn ngữ góp phần quyết định đặc trÆ°ng văn há»c của tác phẩm cÅ©ng tức là nói đến vai trò sáng tạo quan trá»ng của cá nhân nhà nghệ sÄ©. Äiá»u đó giải thÃch vì sao cùng má»™t chủ Ä‘á» tÆ° tưởng mà tác phẩm của ngÆ°á»i nà y gây xúc Ä‘á»™ng cho chúng ta sâu sắc hÆ¡n tác phẩm của ngÆ°á»i kia rất nhiá»u. “Chân lý phổ biến không phải là của riêng tôi mà là của tất cả, nó chi phối tôi, không phải tôi chi phối nó. Cái sở hữu của tôi, đó là hình thức, nó kết thà nh cá tÃnh của tôi: le style c'est l'homme†(K. Marx)(12). Hoặc nhÆ° lá»i Blaise Pascal trong TÆ° tưởng : “Äừng có bảo tôi đã không nói cái gì má»›i. Cách bố trà tà i liệu là cái má»›i đó. Khi ngÆ°á»i ta đánh cầu, hai ngÆ°á»i cùng chÆ¡i má»™t quả cầu, nhÆ°ng má»™t ngÆ°á»i đặt nó đúng chá»— hÆ¡n†(Qu'on ne dise pas que je n'ai rien dit de nouveau: la disposition des matières est nouvelle; quand on joue à la paume, c'est une même balle dont joue l'un et l'autre, mais l'un la place mieux – Pensées ; 022).
DÄ© nhiên, cái gá»i là sá»± sắp xếp ngôn ngữ ở đây không bao giá» lại là câu chuyện thuần túy hình thức. Äây là hình thức vá»›i tÆ° cách sá»± biểu hiện của ná»™i dung, hình thức không phải cái gì khác hÆ¡n là sá»± chuyển biến của ná»™i dung và o hình thức, là hình thức đã được lá»±a chá»n thông qua cảm quan của nhà văn. Phải có má»™t tầm vóc tÆ° tưởng vượt hẳn ngÆ°á»i khác, má»™t năng lá»±c cảm thụ mà ngÆ°á»i khác không có, nhà văn má»›i có thể biến những yếu tố ngôn ngữ rá»i rạc thà nh sá»± sống trong tác phẩm của mình, Ä‘em lại cho ngÆ°á»i ta những xúc Ä‘á»™ng dồn nén bất ngá».
Mặt khác, bản thân sá»± sắp xếp ngôn ngữ cÅ©ng không phải chỉ là việc của cá nhân mà thôi. Trong má»—i thá»i đại, do yêu cầu thẩm mỹ của thá»i đại mình, do những truyá»n thống sá» dụng ngôn ngữ vốn có của dân tá»™c, việc sáng tạo nà y tất nhiên cÅ©ng phải tuân theo những quy luáºt khách quan nhất định. Äó là những quy tắc chá»n và phối hợp từ ngữ, tìm vần, ngắt nhịp, thủ pháp xây dá»±ng cốt truyện, bố cục, âm hưởng,… nói tóm lại là toà n bá»™ hệ thống thể loại thông dụng trong má»™t giai Ä‘oạn mà nhà văn nà o cÅ©ng thừa nháºn và tuân theo. Nhà văn có thể có những tìm tòi riêng Ãt nhiá»u vượt ra ngoà i khuôn khổ các thể loại kia, nhÆ°ng tuyệt không thể bất chấp thể loại nó chÃnh là kinh nghiệm sáng tác của nhiá»u thế hệ đúc kết lại mà có; và nó cÅ©ng là khuôn mẫu đã được vạch sẵn, để giúp nhà văn nhà thÆ¡ biến ngôn ngữ thà nh nghệ thuáºt má»™t cách có hiệu quả.
CÅ©ng vì là khuôn mẫu có sẵn, thể loại có thể kìm hãm ngòi bút của nhà văn đến mức nà o đấy, nhất là những nhà văn chỉ lặp lại tÆ° tưởng ngÆ°á»i khác, những nhà văn bất tà i. NhÆ°ng nếu không có thể loại là m chuẩn má»±c để nhiá»u thế hệ nhà văn trau dồi bút pháp, thì việc viết văn sẽ trở nên tùy tiện, và giữa ngÆ°á»i viết và bạn Ä‘á»c sẽ mất hẳn nhịp cầu thuáºn lợi để thâm nháºp và o tình cảm của nhau. Lúc bấy giá», giống nhÆ° những trÆ°á»ng phái bà hiểm trong thÆ¡ và trong tiểu thuyết hiện đại, ngÆ°á»i viết cứ viết, ngÆ°á»i Ä‘á»c cứ Ä‘á»c, không cần biết ai nghÄ© gì, nói gì, và đó có còn là thÆ¡, là tiểu thuyết hay không.
3. Thể loại văn há»c Lý – Trần, căn cứ thÃch hợp nhất để phân định diện mạo ná»n văn há»c Lý – Trần
Việc xác định đúng đắn vai trò quan trá»ng của các thể loại văn há»c trong từng giai Ä‘oạn lịch sá» sẽ giúp cho chúng ta giá»›i thuyết bá»™ mặt văn há»c quá khứ má»™t cách dá»… dà ng hÆ¡n. Theo La Căn Trạch thì quan niệm rá»™ng hay hẹp vá» hai chữ “văn há»c†trong lịch sá» văn há»c Trung Quốc truá»›c nay cÅ©ng là tùy thuá»™c và o những quan niệm khác nhau vá» thể loại văn há»c. La Căn Trạch đã nêu lên ba quan niệm chÃnh. Thứ nhất hiểu văn há»c theo nghÄ©a rá»™ng, bao gồm tất cả những gì được viết lên lụa, giấy và tre. Thứ hai, theo nghÄ©a hẹp, chỉ gồm ba thể loại tiểu thuyết , hý kịch và mỹ văn . Và thứ ba, theo nghÄ©a trung dung, bao gồm thÆ¡ , tiểu thuyết , hý kịch , truyện ký , thÆ° trát , du ký , sá» truyện và các hình thức tản văn khác. Trong những ngÆ°á»i theo quan niệm trung dung có La Căn Trạch(13).
Chúng tôi nghÄ©, kinh nghiệm của La tiên sinh có thể soi sáng cho chúng ta trong việc nghiên cứu văn há»c Lý – Trần. Ta không hỠđồng nhất khái niệm văn há»c vá»›i khái niệm thể loại văn há»c, nhÆ°ng tháºt là rõ rà ng, nếu không dùng thể loại để táºp hợp và phân loại thÆ¡ văn Lý – Trần thì cÅ©ng khó có má»™t tiêu chuẩn nà o tốt hÆ¡n có khả năng tách bạch cái gá»i là văn chÆ°Æ¡ng Lý – Trần vá»›i các loại tà i liệu há»c thuáºt khác trong thá»i đại đó. Trong phạm vi các thể loại đã được quy định, văn há»c Lý – Trần rất có thể vẫn còn lẫn lá»™n má»™t phần vá»›i triết và sỠ– đó là điá»u khó mà tránh khá»i, cÅ©ng nhÆ° ngoà i phạm vi các thể loại đã được quy định vẫn có thể có những tác phẩm Ä‘á»™t xuất, không chịu sá»± rà ng buá»™c của má»™t thể loại nà o cả – đó cÅ©ng là điá»u cần tÃnh đến khi Ä‘i và o thá»±c tế thÆ¡ văn. NhÆ°ng nếu bá» ra ngoà i những ngoại lệ thì có thể nói, má»™t bảng sÆ¡ đồ vá» thể loại văn há»c Lý – Trần sẽ tóm thâu khá đầy đủ má»i tác phẩm văn há»c và o trong nó, và do đó, nó cÅ©ng sẽ vạch má»™t Ä‘Æ°á»ng biên giá»›i khá xác định để giúp chúng ta hình dung bá»™ mặt Ä‘Ãch thá»±c của văn há»c Lý – Trần.
Bảng sÆ¡ đồ vá» các thể loại văn há»c Lý – Trần sẽ có hình dạng nhÆ° thế nà o? Trên vấn Ä‘á» nà y cÅ©ng có thể nảy sinh những cách nhìn không thống nhất. Có ngÆ°á»i coi thể loại văn há»c là tất cả những thể thức viết văn, đã được thá»i đại quy Æ°á»›c bằng những cái tên thông dụng nhÆ° phú, chiếu, biểu, hịch,… Hiểu nhÆ° váºy e vẫn có phần nà o chÆ°a tháºt chÃnh xác. Vì có những thể thức viết văn, tên gá»i khác nhau mà kỳ thá»±c sá»± phân biệt vá» thể loại lại rất Ãt, hoặc hầu nhÆ° không phân biệt, do chá»— cùng phải sá» dụng thống nhất má»™t số biện pháp nghệ thuáºt. HÆ¡n nữa, nếu chỉ thuần nhìn và o hình thức nghệ thuáºt mà phân loại chứ không đếm xỉa gì đến phÆ°Æ¡ng thức phản ánh của thể loại cả thì cÅ©ng sẽ không hợp lý, vì truyá»n thống văn há»c phÆ°Æ¡ng Äông vẫn coi trá»ng ná»™i dung hÆ¡n là hình thức, và vẫn đặt tên cho má»™t số thể loại bằng chÃnh cái chức năng mà thể loại đó đảm nhiệm: ai, Ä‘iếu, tán, tụng, vv(14)
Chỉ có thống kê tỉ mỉ tất cả má»i đặc Ä‘iểm riêng và chung, vá» nghệ thuáºt cÅ©ng nhÆ° vá» phÆ°Æ¡ng thức phản ánh, phÆ°Æ¡ng thức biểu hiện, của má»i thể thức viết văn mà thá»i đại Lý – Trần đã thông dụng, thì má»›i phân định được tháºt hợp lý các thể loại văn há»c Lý – Trần. Những đặc Ä‘iểm chung nhất và bá»n vững nhất cho má»™t số hình thức văn chÆ°Æ¡ng sẽ có tác dụng táºp hợp các hình thức đó và o trong má»™t loại. Những đặc Ä‘iểm thấp hÆ¡n, riêng biệt hÆ¡n và cÅ©ng kém bá»n vững hÆ¡n sẽ là m cho má»—i loại phân thà nh nhiá»u thể. Và những đặc tÃnh trung gian giữa từng loại, thể, lại có tác dụng nối các loại, các thể lại trong má»™t chỉnh thể vá»›i nhau. Do xu thế phát triển của ngôn ngữ, do sá»± linh hoạt, uyển chuyển của ngÆ°á»i cầm bút, mối liên hệ chặt chẽ giữa các thể, các loại thÆ°á»ng tạo thà nh những quan hệ Ä‘an chéo phức tạp, những bÆ°á»›c chuyển hóa Ä‘Æ°a đến những thể loại có khả năng tổng hợp hÆ¡n. DÄ© nhiên, bÆ°á»›c chuyển hóa từ loại nà y sang loại kia bao giá» cÅ©ng phải là sá»± đổi thay vá» chất. Nó đòi há»i phải có biến đổi sâu sắc trong hình thức nghệ thuáºt. Còn giữa thể nà y và thể kia trong cùng má»™t loại thì nhiá»u khi sá»± chuyển hóa chỉ má»›i là thay đổi vá» lượng, hoặc vá» phÆ°Æ¡ng thức phản ánh của tác phẩm mà thôi (nhÆ° giữa thÆ¡ trữ tình và thÆ¡ tá»± sá»±, sá»± khác nhau là ở cách phản ánh và đối tượng phản ánh, còn hình thức thì có thể không khác gì nhau).
Váºn dụng cụ thể và o ná»n văn há»c Lý – Trần, bÆ°á»›c đầu, chúng tôi thấy có thể chia thà nh 5 loại: thÆ¡ ca – biá»n văn – tản văn – tạp văn – truyện kể .
Trong thÆ¡ ca có 4 thể chủ yếu: thÆ¡ sấm vÄ© , thÆ¡ suy lý , thÆ¡ trữ tình , thÆ¡ tá»± sá»± . Biá»n văn là loại hình nối thÆ¡ ca vá»›i tản văn, chuyên dùng hình thức câu văn sóng đối để tạo âm hưởng lên bổng xuống trầm, và dùng từ ngữ khoa trÆ°Æ¡ng, Æ°á»›c lệ để phô diá»…n những cảm xúc đã cách Ä‘iệu hóa. Có thể có nhiá»u thể: phú , hịch , chiếu , biểu . Từ biá»n văn đến tản văn là má»™t khoảng gián cách đáng kể. Dung lượng suy nghÄ© ở đây không còn dà n trải theo vần Ä‘iệu, mà đã súc tÃch lại, hÆ°á»›ng đến chá»— thiết thá»±c, chú ý tÃnh khúc chiết và tÃnh lô gÃch. Có 3 thể: văn bình luáºn , văn thÆ° tÃn và văn ngữ lục . Loại hình tạp văn (15) gồm chủ yếu là thể luáºn thuyết tôn giáo , tiếp thu cả thÆ¡, biá»n văn và tản văn, nhÆ°ng lại tạo nên những sắc thái riêng. Ở đây, vừa có tá»± sá»±, vừa có triết lý, vừa trình bà y lý giải, vừa cảm xúc trữ tình. Và thông thÆ°á»ng, cuối má»—i Ä‘oạn luáºn thuyết, tác giả lại đóng lại bằng mấy câu kệ nêu báºt những ý lá»›n, để ngÆ°á»i nghe dá»… thuá»™c lòng. Cuối cùng là loại hình truyện kể , có thể xem là hình thức vừa nhảy vá»t lại vừa kế thừa thủ pháp nghệ thuáºt của cả 4 loại hình nói trên. Chá»— đặc biệt ở loại hình nà y, là bắt đầu hình thà nh má»™t cốt truyện, tình tiết hoặc phong phú hoặc Ä‘Æ¡n giản. Và xoay quanh cốt truyện là những nhân váºt được khắc há»a nhiá»u khi rất linh hoạt. Có 3 thể: truyện (gồm các thần tÃch, truyá»n thuyết, truyện cổ dân gian được ghi thà nh văn bản), sá» (gồm tiểu sá» các vua chúa, liệt nữ, anh hùng chép trong các bá»™ sá») và bia , ký (gồm tiểu sá» những ngÆ°á»i có công lao vá»›i các tôn giáo, hoặc các bà i ký sá»± được khắc lên đá).
Mô hình phân loại của chúng tôi có thể còn chÆ°a hợp lý, do tìm hiểu các hình thức nghệ thuáºt thÆ¡ văn Lý – Trần chÆ°a đầy đủ. Và những thể loại đã vạch ra có thể còn phải thay đổi. Bên cạnh đó, cách trình bà y vá» mối liên hệ và tiến trình váºn Ä‘á»™ng, chuyển hóa giữa các thể, loại cÅ©ng có thể là m cho bạn Ä‘á»c hiểu lầm. Các loại hình văn há»c chữ Hán ra Ä‘á»i trong thá»i kỳ phong kiến tá»± chủ nói chung Ä‘á»u có nguồn gốc ở Trung Quốc, Ä‘á»u từ Trung Quốc mà chuyển sang Việt Nam. Và ngay từ khi bÆ°á»›c chân và o trÆ°á»ng ốc, ngÆ°á»i Việt Nam há»c thức nà o cÅ©ng đã bắt buá»™c phải là m quen vá»›i những thể loại đó; cho nên, không thể nói thể loại nà o có trÆ°á»›c, thể loại nà o có sau, thể loại nà o phát sinh từ thể loại nà o. NhÆ°ng đứng vá» khả năng và hình thức biểu hiện thì rõ rà ng chiá»u hÆ°á»›ng diá»…n tiến thÆ¡ ca – biá»n văn – tản văn – tạp văn – truyện kể là má»™t chiá»u hÆ°á»›ng hợp vá»›i quy luáºt. Ngay trong văn há»c Trung Quốc, tản văn vốn ra Ä‘á»i trÆ°á»›c biá»n văn nhÆ°ng phải sau giai Ä‘oạn thịnh trị của biá»n văn, nó má»›i lại phát triển lên má»™t bÆ°á»›c cao hÆ¡n, vá»›i má»™t khà sắc má»›i, má»™t năng lá»±c má»›i.
Trình bà y mối quan hệ và xu thế tiến triển của các loại hình văn há»c Lý – Trần còn nhằm nói rõ yêu cầu khách quan của xã há»™i Lý – Trần đối vá»›i các thể loại. Bởi vì việc sắp xếp ngôn ngữ theo những thói quen, những quy tắc và hệ thống nà o đấy cho hợp vá»›i tình cảm, tÆ° tưởng, trình Ä‘á»™ thẩm mỹ, óc tưởng tượng, là má»™t thá»±c tế hiển nhiên của ngôn ngữ văn há»c cổ kim, và là kết quả của má»™t quá trình lâu dà i tÆ° duy bằng ngôn ngữ của má»™t dân tá»™c ở những thá»i kỳ lịch sá» nhất định, không thể tùy tiện đảo lá»™n tráºt tá»± đó hoặc gạt bá» yếu tố nà y mà đem thêm yếu tố khác và o.
Thơ sấm vĩ
Thơ suy lý
Thơ ca Thơ trữ tình
Thơ tự sự
Phú
Hịch, cáo
Biá»n văn Chiếu, chế
Biểu, tấu
Văn bình luáºn
Tản văn Văn thÆ° tÃn
Văn ngữ lục
Tạp văn Luáºn thuyết tôn giáo
Truyện
Truyện kể Sá»
Bia, ký
Trong hoà n cảnh xã há»™i Lý – Trần, truyện thÆ¡ chÆ°a thể trở thà nh má»™t thể loại cá»±c thịnh mà chỉ má»›i manh nha ở giai Ä‘oạn cuối Trần. Vì váºy, không thể đặt truyện thÆ¡ thà nh má»™t thể loại Ä‘á»™c láºp, ngang vá»›i thÆ¡ ca . Nó chỉ có thể nằm trong thÆ¡ ca, là má»™t thể rất phụ của thÆ¡ ca. NhÆ°ng sá»± manh nha của nó cÅ©ng báo hiệu rằng, rồi đây, sang giai Ä‘oạn lịch sá» má»›i, nó sẽ dần dần trở thà nh má»™t thể loại riêng, được Việt hóa sâu sắc và chiếm má»™t vị trà đáng kể trong Ä‘á»i sống văn há»c. Bản thân thÆ¡ ca Lý – Trần cÅ©ng không phải là má»™t cái gì đứng im, bất Ä‘á»™ng. Trái lại, đó là má»™t thá»±c thể luôn luôn phát triển, gắn liá»n vá»›i quá trình phát triển tÆ° duy nghệ thuáºt của dân tá»™c Việt. Ban đầu là sá»± hình thà nh của thÆ¡ sấm vÄ© , của hình thức nháºn thức sÆ¡ khai pha mà u sắc tÃn ngưỡng dân gian. NhÆ°ng rồi hình thức nháºn thức có vẻ “tiên nghiệm†nhÆ° trên không đủ nữa. NgÆ°á»i ta đòi há»i phải hiểu biết sâu hÆ¡n vá» vÅ© trụ và vá» nhân sinh. Nháºn thức duy lý xuất hiện và thÆ¡ suy lý cÅ©ng thịnh hà nh. NhÆ°ng chỉ có thÆ¡ suy lý không thôi thì không thể thá»a mãn vá» mặt tình cảm. Sá»± kế tiếp của thÆ¡ suy lý chÃnh là thÆ¡ trữ tình . Và yêu cầu nghiá»n ngẫm và tinh kết hiện thá»±c đặt ra nhÆ° má»™t nhiệm vụ lá»›n cho thÆ¡ lại Ä‘Æ°a thÆ¡ trữ tình đến quyện chặt vá»›i thÆ¡ tá»± sá»± .
Bên cạnh thÆ¡, biá»n văn là má»™t thể loại quan trá»ng. Trong biá»n văn có cáo , hịch , và cáo, hịch thá»i Lý – Trần tuy không còn giữ được mấy, nhÆ°ng những tác phẩm còn lại Ä‘á»u là những tác phẩm già dặn, đặc sắc. Äiá»u đó chứng tá» khối lượng cáo, hịch ra Ä‘á»i trong giai Ä‘oạn nà y chắc không phải chỉ Ãt á»i nhÆ° hiện có. Äiá»u đó cÅ©ng chứng tá», đòi há»i của lịch sỠđối vá»›i cáo, hịch là trong má»™t thá»i gian ngắn, phải gấp rút hoà n thiện và trưởng thà nh: cáo, hịch phải có tÆ° cách lá»i tuyên ngôn của dân tá»™c, lá»i Ä‘á»™ng viên cả nÆ°á»›c đứng lên giữ vững ná»n Ä‘á»™c láºp, chiến thắng hà nh vi xâm lược của kẻ thù. Cáo, hịch giữ vị trà trung tâm trong bảng thể loại thá»i kỳ nà y là má»™t yêu cầu lịch sá», nhÆ°ng khi chuyển tiếp sang giai Ä‘oạn sau thì vị trà của nó lại có thể chuyển dịch, lùi lại phÃa sau, nhÆ°á»ng chá»— cho những thể loại đáp ứng sát sÆ°á»n nhu cầu má»›i của lịch sá» và thị hiếu đổi thay của công chúng bạn Ä‘á»c. Những phần còn trống của cáo, hịch trong bảng đồ biểu của chúng ta cÅ©ng sẽ gợi ý cho ta má»™t trách nhiệm, má»™t hÆ°á»›ng sÆ°u tầm tÃch cá»±c.
Äứng sau cáo, hịch là phú , nhÆ°ng ở ná»a đầu thá»i đại Lý – Trần, phú lại chÆ°a có mặt. Có thể lúc bấy giá» vốn đã có phú mà rồi mất mát Ä‘i chăng? Ta không loại trừ khả năng ấy. NhÆ°ng sá»± xuất hiện của phú từ khoảng giữa thá»i Trần theo chúng tôi phải được nháºn thức má»™t cách sâu sắc hÆ¡n thế. Phú là má»™t thể loại văn há»c đòi há»i sá»± khoa trÆ°Æ¡ng, cách Ä‘iệu. Cách thể hiện đó rất phù hợp vá»›i yêu cầu phô bà y lý tưởng của kẻ sÄ©, yêu cầu “dÄ© ý nghịnh chÆcủa nhà nho. Và o giữa thá»i Trần, tầng lá»›p nho sÄ© bắt đầu có địa vị rõ rệt trong triá»u. Và sá»± ra Ä‘á»i của thể phú Lý – Trần chÃnh là gắn liá»n vá»›i sá»± ra Ä‘á»i của cái nhân tố má»›i mẻ đó trong sinh hoạt xã há»™i, trong tÆ°Æ¡ng quan lá»±c lượng giữa các thà nh phần quy tụ thà nh đẳng cấp tinh hoa trong xã há»™i.
Nếu nhÆ° phú là sản phẩm chủ yếu của nho sÄ©, thì văn bia Lý – Trần lại là sản phẩm chủ yếu của tôn giáo, tÃn ngưỡng. Tác giả văn bia có thể là nhà nho, nhÆ°ng bản thân văn bia thì phần lá»›n Ä‘á»u xuất hiện vá»›i mục Ä‘Ãch tôn giáo, lÆ°u hà nh trong phạm vi thá» cúng và nhất là nhà chùa(16). Song cÅ©ng vì đạo Pháºt thá»i Lý – Trần giữ má»™t vai trò tÃch cá»±c, nên văn bia Lý – Trần nói chung đã thoát khá»i những công thức tÃn ngưỡng gò bó khô khan mà vượt lên, thà nh má»™t thể văn đầy sức sống của văn há»c Lý – Trần. Äặc biệt, văn bia Lý – Trần đã xây dá»±ng được những bức chân dung sinh sắc rất hiếm thấy ở các thá»i đại sau, mà những “ngÆ°á»i mẫu†để tạo tác nên các bức chân dung ấy lại không phải là những nhà tôn giáo, những vị sÆ°, mà trÆ°á»›c hết là những con ngÆ°á»i trần tục, những ngÆ°á»i phụ nữ tÃch cá»±c tham gia việc nÆ°á»›c nhÆ° Công chúa Phụng DÆ°Æ¡ng, những anh hùng nhân cách kỳ vÄ© nhÆ° Lý ThÆ°á»ng Kiệt(17). Ná»™i má»™t Ä‘iá»u đó cÅ©ng đủ thấy cái khả năng hòa đồng, cải tạo và dẫn truyá»n sức sống của thá»i đại Lý – Trần đối vá»›i các thứ giáo lý, biến văn há»c giáo lý thà nh văn há»c của sá»± sống.
Và o cuối thá»i Trần, vua quan hoà ng tá»™c dần dần Ä‘i và o sa Ä‘á»a. Những tiếng kêu thống thiết của quần chúng “manh lệ†tÃch lÅ©y từ bao nhiêu năm tháng đến đây bá»—ng có dịp cất lên. Yêu cầu tố cáo hiện thá»±c vang vá»ng và o thÆ¡ văn và để đáp ứng nó, má»™t loạt những hình thức tá»± sá»± xuất hiện. Bên cạnh các bà i thÆ¡ lụt lá»™i, hạn hán, thống trách quan lại tham nhÅ©ng,… của Trần Nguyên Äán, Nguyá»…n Phi Khanh,… là những truyện ký kÃn đáo kiểu truyện Huyá»n Quang , sá»— sà ng kiểu truyện Hà Ô Lôi ,… Ä‘á»u trá»±c tiếp hay xa gần xoáy và o việc mô tả Ä‘á»i sống xa hoa của kẻ cầm quyá»n, sá»± tha hóa của tầng lá»›p thống trị.
Tóm lại, các thể loại văn há»c Lý – Trần không phải hình thà nh má»™t cách tá»± phát, ngẫu nhiên, mà có mối quan hệ khăng khÃt vá»›i yêu cầu của Ä‘á»i sống, vá»›i từng bÆ°á»›c phát triển của nhu cầu văn hóa thẩm mỹ. Các thể loại đó vừa là kết quả của sá»± phát triển ná»™i tại của 500 năm văn há»c, lại vừa chịu sá»± tác Ä‘á»™ng của cái chu trình váºn Ä‘á»™ng phức tạp và phong phú của 500 năm lịch sá» Lý – Trần. Lịch sá» mở ra cho các thể loại văn há»c Lý – Trần những khả năng tốt đẹp để ra Ä‘á»i, biến đổi và kết tinh, nhÆ°ng cÅ©ng chÃnh nó sẽ đặt ra những giá»›i hạn nghiêm ngặt để đóng khung, để quy định váºn mệnh của các thể loại. Sá»± quy định chặt chẽ nà y được cụ thể hóa thà nh mối quan hệ giữa ná»™i dung và hình thức ngay trong từng tác phẩm. Và chÃnh nháºn thức đó sẽ giúp ta hoà n chỉnh thêm tiêu chuẩn chá»n lá»±a thÆ¡ văn Lý – Trần. Nói rằng phải căn cứ và o thể loại mà xác định tÃnh chất văn há»c của tác phẩm, nhÆ°ng lại cÅ©ng cần phải bổ sung thêm, là m sáng tá» vị trà của thể loại trÆ°á»›c hết chÃnh là ná»™i dung. Có những bà i chiếu, bà i biểu tuyệt không chứa Ä‘á»±ng má»™t dung lượng văn há»c nà o đáng kể (cái đẹp và cái xúc cảm), mà chỉ Ä‘Æ¡n thuần là công văn hà nh chÃnh khô khan, thì thể loại dù váºn dụng hoà n chỉnh đến đâu, cÅ©ng khó đặt và o phạm trù văn há»c.
*
* *
Má»™t phÆ°Æ¡ng pháp nhìn vấn Ä‘á» nhÆ° vừa trình bà y, theo chúng tôi sẽ giải quyết được thá»a đáng má»i trÆ°á»ng hợp nháºp nhằng, chÆ°a tách bạch giữa tà i liệu văn, triết và sá». Do chá»—, các thể loại văn há»c nói chung có khả năng là m cho những tÆ° tưởng siêu hình nhất trở nên rõ rà ng cụ thể, cho nên cÅ©ng là rất phổ biến khi có nhiá»u nhà khoa há»c trong quá khứ – không riêng gì thá»i đại Lý – Trần – cố gắng diá»…n đạt tÆ° tưởng của há» bằng những hình thức nghệ thuáºt Æ°u việt nhất Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i: “Má»™t số nhà bác há»c nà y đã từng khoác cho các công trình nghiên cứu của há» má»™t hình thức nên thÆ¡ hoặc má»™t hình thức đối thoại [...]. Má»™t số nhà bác há»c khác trong khi sáng tạo nên những tác phẩm nghệ thuáºt chân chÃnh, đã lồng rất nhiá»u tà i liệu khoa há»c và o cÆ¡ cấu hình tượng của tác phẩm đó†(18).
ChÃnh thá»±c tế đó đã khiến cho nhiá»u nhà khoa há»c, nhà chÃnh trị, triết gia, sá» gia trên thế giá»›i có cái vinh dá»± được đứng trong hà ng ngÅ© các nhà văn bất hủ: Demosthenes và Ciceron, hai nhà hùng biện của Hy Lạp và La Mã cổ đại, còn được chúng ta nhắc nhở không phải chỉ vì há» là những ngÆ°á»i có tà i hùng biện, mà còn vì sá»± hùng biện của hỠđã để lại những áng văn vẫn còn tiếp tục lay Ä‘á»™ng tâm trà bao nhiêu thế hệ loà i ngÆ°á»i. Văn hà o Pascal chỉ vá»›i những bức thÆ°, Ä‘oạn văn vỠđạo đức, thần há»c, triết há»c: ThÆ° của ngÆ°á»i tỉnh lẻ (Provinciales)(19) và TÆ° tưởng thôi, cÅ©ng đủ trở thà nh má»™t trong những ngá»n cá» lá»›n của văn há»c Pháp thế ká»· XVII. Trong lÄ©nh vá»±c sá» há»c Trung Quốc, TÆ° Mã Thiên là má»™t cây đại thụ. NhÆ°ng bá»™ Sá» ký của ông còn được Lá»— Tấn đánh giá là má»™t táºp Ly tao không vần. Và ngoà i TÆ° Mã Thiên ra thì những sá» gia tầm cỡ nhá» hÆ¡n nhÆ° Ban Cố, hay những táºp sách ngữ lục thuần túy triết luáºn của Bách gia chÆ° tá»,… trÆ°á»›c đến nay Ä‘á»u có những vị trà xứng đáng trên văn Ä‘Ã n.
Thì cÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° thế, trong kho văn liệu của thá»i đại Lý – Trần, ta có thể tìm thấy từ má»™t bá»™ Việt sá» lược , má»™t bá»™ Äại Việt sá» ký của Lê Văn HÆ°u, những lá»i bình luáºn, những tiểu truyện pha mà u sắc truyá»n kỳ vá» các nhân váºt lịch sá», những giai thoại, truyá»n thuyết được ghi chép trong sách sá» vá» lối sống, cách cÆ° xá», tình thÆ°Æ¡ng yêu,… giữa những con ngÆ°á»i trong thá»i đại đó, hoặc ngay cả những Ä‘oạn văn cô Ä‘á»ng, đúc lại những danh ngôn, những Ä‘oạn đối thoại lịch sá» rất già u ý nghÄ©a nhân sinh,… Tất cả, rõ rà ng Ä‘á»u phải được đặt và o hà ng những tác phẩm văn há»c của thá»i Lý – Trần. Cho đến cả má»™t lÄ©nh vá»±c tưởng chừng rất xa lạ vá»›i văn chÆ°Æ¡ng nhÆ° Thiá»n há»c, má»™t lÄ©nh vá»±c rất tiết kiệm tÆ° duy bằng ngôn ngữ mà lấy sá»± giác ngá»™ bằng phÆ°Æ¡ng pháp trá»±c quan – truyá»n tâm – là m “ngá»n Ä‘uốc lÆ°u chuyển†đá»i nà y qua Ä‘á»i khác, thì tháºt kỳ diệu thay, trong phạm vi Ãt á»i của những từ ngữ được phép dùng – phần lá»›n là những lá»i trối trăng và o lúc hấp hối – các nhà sÆ° đã từng trầm mặc trong suốt má»™t Ä‘á»i kia, trÆ°á»›c lúc từ giã thế giá»›i “sắc tÆ°á»›ng†mà sang bến bá» của “không tịchâ€, cÅ©ng đã phải nói lên tiếng nói của thế tục; đôi khi lại còn dùng tiếng nói thế tục để buá»™t thốt nên những vần Ä‘iệu xuất thần. Thì ra, lúc từ biệt cõi Ä‘á»i, bằng cách nà o Ä‘i nữa, ngÆ°á»i ta vẫn phải bà y tá» mối liên hệ giữa mình vá»›i trần tục.
Còn nhiá»u nữa. NhÆ°ng thiết tưởng, thế cÅ©ng đã chứng tá», trong thá»i đại Lý – Trần, cá»a ngõ của hai chữ thÆ¡ văn quả không cháºt hẹp gì đối vá»›i má»i ngà nh trÆ°á»›c thuáºt và đối vá»›i má»i tầng lá»›p xã há»™i, từ nhà viết sỠđến các thầy chùa, đến cả những bác… “thÆ° lạiâ€, miá»…n há» có má»™t tâm hồn Ä‘a cảm, và má»™t ngòi bút văn chÆ°Æ¡ng có tà i. Nói má»™t cách hình ảnh hÆ¡n nữa thì vá»›i sức sống mạnh mẽ của nó, dòng suối thÆ¡ văn Lý – Trần đã chảy trà n qua ranh giá»›i của nhiá»u dòng suối tÆ° tưởng khác trong cùng giai Ä‘oạn, và khó lòng định má»™t bá» vá»±c cho tháºt thá»a đáng nếu chúng ta cứ cứng nhắc căn cứ và o bá» vá»±c đã thu hẹp lại của con suối văn chÆ°Æ¡ng ngà y nay. Trong khi lá»±a chá»n tác phẩm cho bá»™ hợp tuyển ThÆ¡ văn Lý – Trần , chúng tôi thống nhất Ä‘em và o bá»™ sách không chỉ những bà i phú, bà i thÆ¡, truyện kể, mà còn cả má»™t số chiếu, biểu, má»™t số Ä‘oạn sá», Ä‘oạn luáºn thuyết tôn giáo, chÃnh trị,… Những mảng tà i liệu Ä‘a dạng đó sẽ cung cấp cho bạn Ä‘á»c má»™t cái nhìn tÆ°Æ¡ng đối rá»™ng mở. Bạn Ä‘á»c chắc sẽ phần nà o đỡ bi quan vá» tình trạng nghèo nà n không đáng có của má»™t thá»i kỳ văn hóa, văn há»c cầm chắc là phồn vinh. Và trên cÆ¡ sở tà i liệu chiếm lÄ©nh được, sẽ có thể dần dần Ä‘i tá»›i nháºn thức rõ hÆ¡n những đặc Ä‘iểm quan trá»ng: tÃnh sá» thi, tÃnh hùng tráng, tÃnh biểu cảm, và chủ nghÄ©a bình đẳng bác ái già u truyá»n thống nhân đạo, nét Ä‘iá»m đạm, lạc quan và vẻ đẹp hà i hòa giữa con ngÆ°á»i vá»›i cảnh váºt thiên nhiên,… của má»™t giai Ä‘oạn văn há»c đã mở đầu và là m vẻ vang cho lịch sá» văn há»c thà nh văn của dân tá»™c.
( Tạp chà văn há»c , số 5 – 1976; tr. 14 – 31. Có hiệu chỉnh)
Chú thÃch:
(1) Xem: Kiến há»c hải Ä‘Æ°á»ng見 å¸ æµ· å ‚, Táºp đầu, Quyển VII, Thiên “Văn bút khảoæ–‡ ç† è€ƒâ€ (dẫn theo La Căn Trạch ç¾… æ ¹ 澤, Trung Quốc văn há»c phê bình sá»ä¸ 國 æ–‡ å¸ æ‰¹ è©• å², Cổ Ä‘iển văn há»c xuất bản xã, Bắc Kinh, 1957, Táºp I; tr. 83).
(2) è¾ è—» è¯ ç¾Ž ( Từ tảo hoa mỹ ); ä¸ åˆ‡ 實 用 ( Bất thiết thá»±c dụng ); 摸 擬 å› è¥² ( Mô nghÄ© nhân táºp ); ä¸ èƒ½ 處 定 是 éž ã€‚è¾¯ 然 å¦ ä¹‹ 實 ( Bất năng xỠđịnh thị phi, biện nhiên phủ chi thá»±c ).
(3) Quan niệm phổ biến của giai Ä‘oạn Lục triá»u là đối láºp văn , thi , từ vá»›i bút . NhÆ°ng vì trong chữ văn đã bao hà m cả thi , từ nên ở đây chỉ nói đến văn và bút.
(4) Quách Thiệu Ngu éƒ ç´¹ 虞, Trung Quốc văn há»c phê bình sá»ä¸ 國 æ–‡ å¸ æ‰¹ è©• å². Ở đây chúng tôi tóm tắt theo biểu đồ phá»ng lại của La Căn Trạch, Trung Quốc văn há»c phê bình sá» , 1957, SÄ‘d ; tr. 219 – 220.
(5) LÆ°u Äại Kiệt 劉 大 æ°, Trung Quốc văn há»c phát triển sá»ä¸ 國 æ–‡ å¸ç™¼ 展 å², Q. thượng, Cổ Ä‘iển văn há»c xuất bản xã, Bắc Kinh, 1957; tr. 283.
(6) Marcel Duchamp (1887 – 1968): Há»a sÄ© Mỹ gốc Pháp, thuá»™c trÆ°á»ng phái Siêu thá»±c và là má»™t trong những há»a sÄ© sáng láºp trÆ°á»ng phái Äa Ä‘a.
(7) TÃnh đến thá»i Ä‘iểm Timofeev viết cuốn sách của mình là năm 1959. Xem Nguyên lý lý luáºn văn há»c , Táºp I, nhiá»u ngÆ°á»i dịch, NXB Văn hóa, H., 1962; tr. 30.
(8) Xem Mỹ há»c , Phan Ngá»c dịch, TÆ° liệu của Viện Văn há»c, 1968, chÆ°a xuất bản (Bổ sung: NXB Văn há»c, H., 2004 ; tr. 77).
(9) Má»™t số ý kiến trong phần nà y của chúng tôi khi Ä‘á» xuất có trao đổi vá»›i ông Nguyá»…n Phúc, Ban Lý luáºn, Viện Văn há»c. Nhân đây xin chân thà nh cảm Æ¡n ông.
(10) Nghệ thuáºt là gì , Qu'est-ce que l'art? Bản dịch tiếng Pháp của Teodor de Wyzewa, in tại Paris năm 1918; tr. 54.
(11) Dẫn theo Timofeev, Nguyên lý lý luáºn văn há»c , Táºp I, 1962, SÄ‘d; tr. 33.
(12) K. Marx, Bình luáºn vá» Nghị định kiểm duyệt má»›i nhất của Nhà nÆ°á»›c Phổ (Comments on The Latest Prussian Censorship Instruction), 1842, in lần đầu trên báo Anekdota zur neuesten deutschen Philosophie und Publicistik , Bd. I, 1843. Bản dịch tiếng Anh của Sally Ryan: “… Truth is general, it does not belong to me alone, it belongs to all, it owns me, I do not own it. My property is the form, which is my spiritual individuality. Le style c'est l'hommeâ€.
(13) La Căn Trạch, Trung Quốc văn há»c phê bình sá» , 1957, SÄ‘d; tr. 3.
(14) Trong lý luáºn văn há»c phÆ°Æ¡ng Tây, kể từ Aristote trở Ä‘i, ngÆ°á»i ta vẫn có thói quen phân chia các thể loại văn há»c theo ba phÆ°Æ¡ng thức: trữ tình, tá»± sá»±, kịch.
(15) Thuáºt ngữ tạp văn chúng tôi dùng ở đây không giống vá»›i thuáºt ngữ tạp văn trong văn há»c hiện đại Trung Quốc (nói theo Cù Thu Bạch đó là má»™t thể loại sáng tạo Ä‘á»™c đáo của Lá»— Tấn), cÅ©ng không giống khái niệm tạp văn trong văn há»c Trung Quốc thá»i cổ (chẳng hạn LÆ°u Hiệp cho tạp văn gồm: đối vấn , thất phát , liên
(16) Hiện nay, chúng tôi chÆ°a tìm được bà i bia Lý – Trần nà o nằm ngoà i phạm vi tÃn ngưỡng. Có thể có mà nay đã mất. Sau thá»i đại Lý – Trần thì có những bà i văn nói vá» việc là m cầu, dá»±ng chợ,…
(17) Xem các bà i Phụng DÆ°Æ¡ng công chúa thần đạo bi minh tÃnh tá»± và Ngưỡng SÆ¡n Linh Xứng tá»± bi minh , vv
(18) Viện Hà n lâm khoa há»c Liên Xô, Nguyên lý mỹ há»c Mác – Lênin , Táºp III, NXB Sá»± tháºt, H., 1963; tr. 8.
(19) Tác phẩm nà y gồm nhiá»u bức thÆ° kể chuyện sinh Ä‘á»™ng, nhÆ°ng cÅ©ng có bức thÆ° thuần túy triết luáºn.
Nguồn: bauxitvn.net
|
Dimanche, 26 Mai 2013 14:24 |
Lá»… xÆ°á»›ng danh trÆ°á»ng thi HÆ°Æ¡ng tại Nam Äịnh năm Máºu Tý (1888)
I – Từ má»™t và i phÆ°Æ¡ng thức nháºn thức của chuyên ngà nh lịch sá» lâu nay
Phải bắt đầu rút kinh nghiệm từ nháºn thức lịch sá» rồi má»›i có thể Ä‘i và o lịch sá» văn há»c, vì nếu các bá»™ môn khoa há»c xã há»™i Ä‘á»u là các bá»™ môn nằm trên trục dá»c của lịch sá», thì lịch sá» theo nghÄ©a hẹp lại chÃnh là bá»™ môn nòng cốt nhất; má»—i sá»± kiện diá»…n ra ở đây Ä‘á»u liên quan máºt thiết đến các bá»™ môn khác, vá»›i những ảnh hưởng gần xa, lá»›n nhá» khác nhau. 30 năm qua, giá»›i sá» há»c đã đạt được không Ãt thà nh tá»±u khả quan. Má»™t số công trình chuyên sá» có giá trị đã được công bố. Má»™t tiến trình váºn Ä‘á»™ng của lịch sá» dân tá»™c tÆ°Æ¡ng đối hợp lô gÃch cÅ©ng đã được phác há»a thá»a đáng. Tuy váºy, sá» há»c cÅ©ng còn để lá»™ nhiá»u lúng túng trong quan Ä‘iểm, nhiá»u lá»— hổng vá» phÆ°Æ¡ng pháp cần được đặt thà nh vấn Ä‘á» chung cho cả giá»›i cùng tìm hiểu, luáºn bà n.
Chỉ má»›i cách đây không lâu, khi há»c táºp Nghị quyết 7 (Äại há»™i VI) chúng ta đã từng đối diện vá»›i má»™t câu há»i không nan giải mấy trong lý thuyết, nhÆ°ng lại khá nan giải vá» mặt thá»±c tiá»…n. Äó là vấn Ä‘á»: có nên nhìn lại lịch sá» má»™t cách chÃnh xác, rạch ròi hay không? Lý thuyết cố nhiên đòi há»i chúng ta bao giá» cÅ©ng phải đối xá» vá»›i lịch sá» cho tháºt công minh, và muốn váºy thì Ä‘iá»u tiên quyết là phải nháºn thức đúng diện mạo và bản chất các quá trình của nó. NhÆ°ng trên thá»±c tế mà nói, nhiá»u quá trình lịch sá» diá»…n ra trong vòng má»™t trăm năm, tháºm chà 50 năm trở lại thôi, trong phạm vi má»™t nÆ°á»›c hay rá»™ng ra trên phạm vi cả phe xã há»™i chủ nghÄ©a, đã không được tái hiện đầy đủ, không được giải thÃch, phân tÃch cặn kẽ bằng tinh thần thá»±c sá»± cầu thị của chúng ta. Tìm hiểu lý do tại sao là cả má»™t vấn Ä‘á» còn phải mất nhiá»u tâm huyết. Tuy nhiên, chá»— rút ra được là hình nhÆ° trong phÆ°Æ¡ng pháp tÆ° tuởng, từ bao lâu nay sá»± thiếu sòng phẳng vá»›i lịch sá» vẫn là má»™t hà nh vi hữu thức được thừa nháºn ngấm ngầm. Ta quan niệm việc tìm hiểu lịch sá» có cả mặt lợi và mặt hại. Và má»™t quan Ä‘iểm tÆ°á»ng giải lịch sỠđược coi là chÃnh thống, là phải ra sức khắc phục mặt có hại bằng biện pháp giảm đẳng, hoặc lá» Ä‘i không nói tá»›i, đồng thá»i phải ra sức khai thác mặt có lợi của lịch sá», để hÆ°á»›ng dẫn nháºn thức của má»i nguá»i. Äó là vì lợi Ãch của cách mạng mà là m, là công lợi chứ không phải tÆ° lợi.
NhÆ°ng có thể có cái gá»i bằng chủ nghÄ©a công lợi trong sá» há»c được hay sao? Nếu có, thì chắc hẳn tiêu chà công lợi duy nhất ở đây là sá»± tháºt lịch sá». Mục Ä‘Ãch tối cao của sá» há»c, theo chúng tôi nghÄ©, là đạt đến sá»± tháºt khách quan nhÆ° nó có, là chiếm lÄ©nh thá»±c tại “váºt tá»± nóâ€, và cố gắng biến thà nh “cái cho taâ€. Sá»± tháºt lịch sá» và lợi Ãch của giai cấp Ä‘ang đóng vai trò mở Ä‘Æ°á»ng cho lịch sá» Ä‘i tá»›i, hoà n toà n không có gì mâu thuẫn vá»›i nhau. HÆ¡n thế nữa, ngay trong bản chất truyá»n thống của khoa lịch sá» xÆ°a kia cÅ©ng đã luôn luôn có nhu cầu tìm ra sá»± tháºt, phanh phui sá»± tháºt.
Từ thá»i phong kiến, má»™t quy định mà triá»u đại nà o cÅ©ng phải tuân thủ là nhà vua không được tá»± tiện và o Viện Quốc sá» và đòi xem quốc sá», bởi vì những gì nhà viết sá» ghi chép phải đúng nhÆ° trong thá»±c tế, Ä‘á»™c láºp vá»›i yêu cầu thêm bá»›t của ông vua. Việc vua Trần Minh Tông và vua Lê Thánh Tông đòi há»i các vị sá» quan phải trình cho mình xem những gì há» viết, đã được ghi và o sá» sách nhÆ° những bà i há»c phản diện mà vua chúa nà o cÅ©ng lấy là m răn. Còn sá» há»c phÆ°Æ¡ng Tây thì từ lâu cÅ©ng đã có quy định chặt chẽ vá» việc cho “khui†các hòm tÆ° liệu để công bố, 50 năm sau khi sá»± kiện lịch sỠđã diá»…n ra. Có thể gá»i những truyá»n thống nhÆ° váºy là gì, nếu chẳng phải là sá»± kết tinh tinh thần khao khát hÆ°á»›ng tá»›i chân lý của nhân loại? Giống nhÆ° câu chuyện ông vua Midas có tai lừa trong Nghìn lẻ má»™t đêm , sá»± tháºt, cho dù phải đánh đổi bằng tai há»a, thì vẫn là chuẩn má»±c của nhân cách, bản lÄ©nh, sá»± tiến thủ, và nhu cầu tiến thủ của con ngÆ°á»i.
Rất tiếc, giá»›i sá» há»c mác-xÃt từ lâu nay đã không tìm được má»™t hình thức thÃch hợp, má»™t nguyên tắc được thừa nháºn bằng pháp lý, để thá»±c thi quyá»n thiêng liêng đó trong nghá» sá» của mình. Chỉ trang bị cho mình má»™t “thế giá»›i quan tiến bộ†không thôi rõ rà ng chÆ°a đủ để phát hiện và trình bà y chân lý. Chẳng thế mà trong nhiá»u cuá»™c há»™i thảo gần đây, giá»›i sá» há»c Xô viết đã phải than thở rằng trình Ä‘á»™ của há» bị tụt háºu, tụt lại cái mốc những năm ba mÆ°Æ¡i. Chủ nghÄ©a công lợi trong sá» há»c chúng ta, theo tôi, nếu xem xét tÆ°á»ng táºn hẳn là má»™t hình thức biến tÆ°á»›ng của chức năng trang trÃ, là m đẹp thêm cho những định đỠ“đã có sẵn trong đầuâ€. DÆ°á»›i đây, thá» nêu má»™t và i biểu hiện.
1. Ai cÅ©ng biết rằng cái quan trá»ng nhất của sá» há»c là sá» liệu. Không có sá» liệu xác tÃn thì nhà sá» há»c giá»i đến mấy cÅ©ng bằng nhÆ° bó tay. Nói rằng mục Ä‘Ãch của sá» há»c là tìm ra sá»± tháºt, cÅ©ng tức là nói phong cách sá» bút của sá» gia có khác vá»›i văn gia ở sá»± chÃnh xác và tháºn trá»ng trong những gì mình phát hiện và trình bà y. “Nói có sách mách có chứng†là để nói vá» Ä‘iá»u ấy.
Ấy váºy mà trong tình trạng thiếu thốn sá» liệu đến mức nghèo nà n nhÆ° tình trạng của Việt Nam, do hoà n cảnh chiến tranh liên miên từ Ä‘á»i nà y qua Ä‘á»i khác, sách vở, hiện váºt, di tÃch,... bị mất mát, hủy hoại không biết bao nhiêu phen, không hiểu vì sao chúng ta vẫn chẳng gặp trở ngại gì trong khi tái liện lịch sá», trái lại, còn dá»… dà ng “vung bút†để có những pho sách dà y?
Có thể đặt ra hai giả định: Hoặc trong các bá»™ sá» của các nhà viết sá» gần đây, Ãt nhiá»u sá»± bình tán dá»… dãi đã thay thế cho các sá» kiện cần được tìm tòi khổ công và ghi chép tháºt súc tÃch? Hoặc bản thân sá» kiện ngÆ°á»i viết sá» Ä‘em và o nếu có cÅ©ng đã mở rá»™ng kÃch thÆ°á»›c, không còn nguyên tÃnh chuẩn xác đúng nhÆ° bản gốc mình tìm ra?
Dù nặng hay nhẹ, tá»± phát hay tá»± giác, cả hai khuynh hÆ°á»›ng nhìn đâu cÅ©ng không khó nháºn diện trong các pho sá» hiện hà nh. Do khuynh hÆ°á»›ng thứ nhất mà trong mấy chục năm qua, má»™t thói quen đã trở thà nh phổ biến là sá»± coi thÆ°á»ng tÆ° liệu và thÃch những lá»i bà n chay, “trữ tình ngoại Ä‘á»â€, vượt ra ngoà i má»±c thÆ°á»›c của sá» bút, song tai hại thay, ngÆ°á»i ta vẫn tưởng rằng đấy má»›i là “già u chất lý luáºnâ€. Khuynh hÆ°á»›ng nà y không dừng lại trong giá»›i sá» mà lan sang đến nhiá»u ngà nh khoa há»c xã há»™i khác. Và cÅ©ng do khuynh hÆ°á»›ng thứ hai mà ở má»™t số bá»™ sá» khá tiêu biểu, sá»± du nháºp các truyá»n thuyết dân gian không còn là má»™t biệt lệ, trái lại đã là chuyện bình thÆ°á»ng. Xin lấy má»™t và dụ rút ra ngẫu nhiên từ cuốn Lịch sá» Việt Nam , Táºp I của Ủy ban Khoa há»c xã há»™i, phần nói vá» Thánh Gióng:
“ Và Gióng lên Ä‘Æ°á»ng ra tráºn. Theo Gióng Ä‘i đánh giặc có ngÆ°á»i dân cà y Ä‘ang cầm vồ Ä‘áºp đất, có ngÆ°á»i câu cá, có ngÆ°á»i Ä‘i săn, có Ä‘oà n trẻ chăn trâu, có những chà ng trai nghèo Ä‘ang vỡ đất. Gióng cùng toà n dân đánh giặc. Gióng nhằm nÆ¡i giặc Ân đóng xông tá»›i, quất roi sắt và o thân giặc, vút tre ngà xuống đầu giặc:
Äứa thì sứt mÅ©i sứt tai
Äứa thì chết nhóc vì gai tre ngà .
TÆ°á»›ng giặc bị giết. Giặc thua thảm hại. Cả nÆ°á»›c mừng vui vá»›i chiến thắng thần kỳ â€(1).
Thánh Gióng đúng là má»™t truyá»n thuyết Ä‘á»™c đáo của dân tá»™c chúng ta, nhÆ°ng trình bà y truyá»n thuyết trong má»™t bá»™ sá» thì không nên là m cho ngÆ°á»i Ä‘á»c hiểu lầm truyá»n thuyết cÅ©ng là chÃnh sá». HÆ¡n nữa, truyện Thánh Gióng vá»›i tất cả tình tiết hÆ° cấu đầy đủ kiểu nà y chỉ má»›i xuất hiện trong công trình khảo cứu folklore của Cao Huy Äỉnh hÆ¡n chục năm lại đây(2). Phải chăng là hợp lý khi sá» dụng nguyên xi má»™t kết cấu truyện folklore vừa được sÆ°u tầm để dá»±ng lại lịch sá» xa xÆ°a mà không cần đôi ba lá»i giải thÃch?
Vá» phÆ°Æ¡ng diện nà y, e rằng giá»›i sá» há»c Ä‘Æ°Æ¡ng đại chÆ°a được tháºn trá»ng bằng giá»›i sá» gia phong kiến. Sá» gia phong kiến khi viết vá» thá»i tiá»n sá», bao giá» cÅ©ng đặt trong má»™t Ä‘á» mục gá»i là “ngoại ká»·â€, tức là cái gì nằm ngoà i “thá»±c lục†(ghi chép sá»± tháºt). Và khi bắt buá»™c phải sá» dụng truyá»n thuyết bổ sung cho tÃn sá», thì há» Ä‘á»u giá»›i thuyết cặn kẽ. Ngô SÄ© Liên nói ở những trang viết vá» thá»i Hùng VÆ°Æ¡ng: “Hãy xin thuáºt lại chuyện cÅ© để truyá»n lại sá»± nghi ngá» mà thôi†(3). Còn Hồ Tông Thốc thì nêu lên má»™t nguyên tắc vá» sá»± gạn lá»c tà i liệu: “ Những chuyện góp nhặt được ở đây Ä‘á»u là lượm lặt ở tiếng vang, lá»i đồn, trÃch lấy đầu Ä‘uôi, để ghi chép tiếp nối từng Ä‘á»i mà thôi; còn những sá»± tÃch kỳ quái, lá» má» khó xét hãy tạm giữ lại đó để chá» các báºc quân tá» sau nà y, dám đâu có những lá»i xuyên tạc báng bổ để dối Ä‘á»i lừa dân hay sao. Äá»™c giả nên lÆ°u tâm nháºn kỹ, gắng sức nghiệm suy, thì vẻ rá»±c rỡ giữa ngá»c và đá sẽ phân rõ. Những hình bóng tiếng vang [của má»i chuyện quái đản] không đợi phá cÅ©ng vỡ â€(4).
Dầu sao, nếu chỉ dùng truyá»n thuyết là m sá» liệu cho thá»i tiá»n sá» thôi thì vẫn còn khả dÄ©. Äằng nà y, ngÆ°á»i viết sá» hiện đại lại công nhiên dẫn dụng truyá»n thuyết cả cho khu vá»±c “lịch sá» thà nh vănâ€. CÅ©ng trong bá»™ sá» vừa trÃch dẫn, khi viết vá» cuá»™c khởi nghÄ©a Lam SÆ¡n, các tác giả đã tiếp thu luôn những gì có lẽ chỉ má»›i được giá»›i văn nghệ dân gian góp nhặt chÆ°a lâu: “ Bà hà ng nuá»›c há» LÆ°Æ¡ng ở gần thà nh Cổ Lá»™ng (Nam Hà ) đã dùng mÆ°u giết chết nhiá»u toán giặc và o trỠở nhà hà ng của bà . Do hà nh Ä‘á»™ng yêu nÆ°á»›c đó bà được Lê Lợi phong là m Kiến quốc phu nhân và sau khi chết được láºp Ä‘á»n thỠở là ng [...]. Má»™t cô hát ả Ä‘Ã o ở Tiên Lữ (Hải HÆ°ng) tên là Huệ cÅ©ng đã dùng lá»i ca tiếng hát và mÆ°u trà của mình để tiêu diệt từng toán giặc, khi chúng kéo vỠđóng đồn ở quê hÆ°Æ¡ng cô. Nhá»› công Æ¡n của nguá»i nghệ sÄ© dân gian đó, dân là ng đặt tên cho là ng cô là thôn Ả Äà o và vá» sau láºp Ä‘á»n thá» cô. NgÆ°á»i phụ nữ là m nghá» chà i lÆ°á»›i ở sông Äáy không ngại gian lao nguy hiểm chở đò cho nghÄ©a quân qua sông đánh giặc. Dân là ng Nhân Huệ (Thanh Oai, Hà Tây [nay thuá»™c Hà Ná»™i – NHC]) cÅ©ng thá» ngÆ°á»i dân yêu nÆ°á»›c bình thÆ°á»ng đó là m thà nh hoà ng. Do đó, nghÄ©a quân Ä‘i đến đâu cÅ©ng “cháºt đất ngÆ°á»i theo, đầy Ä‘Æ°á»ng ruợu bà y†và “cà ng đánh cà ng thắng, Ä‘i đến đâu đánh tan đến đấy nhÆ° phá váºt nát, nhu bẻ cà nh khô†(Nguyá»…n Trãi)â€(5).
Có vẻ nhÆ° táºp thể tác giả Ä‘á»u thừa hiểu truyá»n thuyết thì chẳng có gì là m bằng cứ nên cả ba dẫn liệu Ä‘Æ°a ra đã không há» kèm theo má»™t ký chú xuất xứ nà o cả mà chỉ là giai thoại trống không, ai thuáºt lại, thuáºt lại từ bao giá», Ä‘á»u không biết?! Äà nh rằng chiến thắng chống xâm lược Minh lừng lẫy là niá»m tá»± hà o chÃnh đáng của má»i ngÆ°á»i dân Việt Nam, không má»™t ai có thể quên, nhÆ°ng liệu vá»›i những huyá»n thoại lắp và o chÃnh sá» nhÆ° kia thì niá»m tá»± hà o có được nhân lên hay không, hay lại là m cho nguá»i Ä‘á»c bá»—ng đâm nghi ngá» vá» Ä‘á»™ xác thá»±c của phần sá» liệu chÃnh văn mà các sá» gia xÆ°a đã từng viết vá» cuá»™c chiến tranh gian khổ và oanh liệt thá»i đó? Xin tạm gá»i đây là khuynh hÆ°á»›ng huyá»n thoại hóa lịch sá» , má»™t khuynh hÆ°á»›ng hình nhÆ° Ä‘ang mặc nhiên được xem là “đóng góp Æ°u việt†của phong cách sá» bút Ä‘Æ°Æ¡ng đại của giá»›i sá» há»c chúng ta?
2. Nếu huyá»n thoại hóa là tô Ä‘iểm lịch sá» theo phÆ°Æ¡ng thức tÆ° duy huyá»n thoại thì lại có má»™t thói quen khác là uốn nắn lịch sá» theo vóc dáng con ngÆ°á»i ngà y nay. Äiá»u nà y thÆ°á»ng gặp nhiá»u hÆ¡n, bởi vì chá»n khuôn mẫu từ thá»±c tế trÆ°á»›c mắt để hình dung lịch sá» là việc dá»… là m, cÅ©ng dá»… thá»a mãn má»i hiểu biết thông tục, khá»i phải mất nhiá»u công sức Ä‘Ã o sâu nghiên cứu. Vì thế, Ä‘iá»u không khó nháºn ra là nhiá»u nhân váºt lịch sỠđược giá»›i thiệu, đánh giá, ca tụng trong mấy tháºp ká»· qua, những Nguyá»…n Trãi, Nguyá»…n Huệ, Trần HÆ°ng Äạo, Lê Lợi, Ngô Thì Nháºm,... không Ãt thì nhiá»u, Ä‘á»u có mặt nà y mặt kia được phóng chiếu theo mô hình “ngÆ°á»i anh hùng má»›i†của thá»i đại ngà y nay.
Äây là má»™t Ä‘oạn trong má»™t cuốn sách ca ngợi tầm vóc quân sá»± của Quang Trung Nguyá»…n Huệ: “Nguyá»…n Huệ, ngÆ°á»i lãnh tụ phong trà o Tây SÆ¡n vÄ© đại ấy, đã vừa là má»™t lãnh tụ kiệt xuất của nông dân, vừa là má»™t anh hùng vÄ© đại của dân tá»™c, vừa là má»™t tÆ°á»›ng lÄ©nh tà i giá»i báºc nhất của thá»i đại. Ông đã Ä‘Æ°a phong trà o tiến tá»›i hoà n thà nh má»i nhiệm vụ cách mạng mà lịch sỠđã trao cho . Ông đã lãnh đạo nông dân lần lượt đánh đổ má»i táºp Ä‘oà n phong kiến ở trong nÆ°á»›c , láºp lại ná»n thống nhất của nÆ°á»›c nhà . Ông đã đánh tan má»i cuá»™c xâm lăng và can thiệp vÅ© trang của nÆ°á»›c ngoà i, giữ vững ná»n Ä‘á»™c láºp của Tổ quốc. [...] Vá»›i quyết tâm chiến đấu vì lợi Ãch của quần chúng, vì lợi Ãch của Tổ quốc , Nguyá»…n Huệ lúc nà o cÅ©ng được đông đảo quần chúng ủng há»™, lúc nà o cÅ©ng được nhân dân cả nÆ°á»›c đồng tình . Cho nên trong má»i tráºn chiến đấu, đứng trÆ°á»›c má»i quân thù của giai cấp , của dân tá»™c, Nguyá»…n Huệ đã đánh là thắng , quân thù nà o cÅ©ng phải ngã gục truá»›c ý chà quyết chiến quyết thắng vô cùng mãnh liệt của ông . Những chiến công rá»±c rỡ của ông đã vang dá»™i khắp non sông, lẫy lừng khắp trong nÆ°á»›c, ngoà i nÆ°á»›c. Trong chiến đấu, quần chúng ủng há»™ ông, dân tá»™c ủng há»™ ông, thá»i đại ủng há»™ ông . Nguyá»…n Huệ đã trở thà nh má»™t danh tÆ°á»›ng bách chiến bách thắng, má»™t danh tuá»›ng báºc nhất của quần chúng , của thá»i đại†(6).
Và đây là má»™t Ä‘oạn khác trong má»™t cuốn sách nói vá» thiên tà i đánh giặc của Nguyá»…n Trãi: “GiÆ¡ gáºy là m cá» bốn phÆ°Æ¡ng dân cà y táºp hợp mà Nguyá»…n Trãi nhấn mạnh nhÆ° má»™t nguyên tắc để phát Ä‘á»™ng chiến tranh cứu nÆ°á»›c, xây dá»±ng lá»±c lượng vÅ© trang, chÃnh là má»™t Ä‘Æ°á»ng lối tiến hà nh chiến tranh rất tà i giá»i, tạo cho phong trà o Lam SÆ¡n má»™t sức mạnh cả nÆ°á»›c để đánh thắng giặc , vừa xây dá»±ng quân Ä‘á»™i khởi nghÄ©a đông mạnh bằng cách “bốn phÆ°Æ¡ng dân cà y táºp hợpâ€, vừa vÅ© trang dân chúng rá»™ng rãi bằng má»i thứ vÅ© khà sẵn có trong tay: gáºy tà y, đòn gánh, dao, rá»±a... Ä‘á»u trở thà nh khà giá»›i để đánh giặc ; Ä‘Ã n ông, Ä‘Ã n bà , già , trẻ, Ä‘á»u đánh giặc . Äó là những chủ trÆ°Æ¡ng rất sáng suốt, đáp ứng yêu cầu cầu và khả năng của má»™t cuá»™c chiến tranh nhân dân . Thá»±c tế chiến đấu dÆ°á»›i sá»± lãnh đạo của Lê Lợi – Nguyá»…n Trãi và kinh nghiệm lâu Ä‘á»i của dân tá»™c ta đã chứng minh rằng để đánh thắng xâm lược, chiến tranh nhân dân là vô địch â€(7) (trong cả hai Ä‘oạn trÃch, những chá»— in Ä‘áºm là do ngÆ°á»i viết bà i nhấn mạnh – NHC).
Äá»c hai Ä‘oạn văn trên, tưởng đâu nhÆ° cuá»™c chiến tranh cứu nÆ°á»›c ở các thế ká»· XV, XVIII và cuá»™c chiến tranh chống xâm lược Pháp, Mỹ mấy chục năm gần đây – được vÅ© trang bởi tÆ° tưởng duy váºt biện chứng và duy váºt lịch sỠ– vá» mặt tÃnh chất không còn cách biệt nhau mấy tÃ. Tháºm chà nếu có thay những cái tên Nguyá»…n Huệ hay Nguyá»…n Trãi bằng tên má»™t Võ Nguyên Giáp thì dá»… cÅ©ng không ai có gì thắc mắc. CÅ©ng có thể thông cảm, nhiá»u khi ngòi bút ngÆ°á»i bình luáºn lịch sá» vô tình bị chÃnh trị hóa bởi áp lá»±c của thói quen: hà ng loạt khái niệm “lợi Ãch quần chúngâ€, “nhiệm vụ cách mạngâ€, “chiến tranh nhân dânâ€... đã ghim sâu và o trà nhá»› trong các bà i giảng chÃnh trị suốt bao nhiêu năm nên ta không thể rứt khá»i chúng khi buá»™c phải nháºp thân và o má»™t quá khứ khác xa thá»i đại mình Ä‘ang sống, phải phục dá»±ng diện mạo và khà háºu thá»±c của những thá»i kỳ vốn chÆ°a há» biết đến các “khái niệm tân tiến†loại nà y. Song cÅ©ng vì thế, hÆ¡n lúc nà o hết, yêu cầu tỉnh táo đối vá»›i má»™t sá» gia có trách nhiệm trÆ°á»›c bạn Ä‘á»c cà ng phải đặt ra má»™t cách nghiêm túc. Khá»i phải nói, háºu quả của những kiểu viết phóng bút nhÆ° trên là dẫn tá»›i tình trạng là m nghèo nà n bức tranh lịch sá». Lịch sá» nhÆ° không còn có bá» dà y mà được dà n bà y trên má»™t mặt cắt đồng đại. Lịch sá» cÅ©ng mất Ä‘i tất cả má»i thứ hà ng rà o ngăn cách, những hệ hình tÆ° duy khác biệt, cách nghÄ© trung đại và hiện đại, thể chế xã há»™i, cách biệt đẳng cấp, phong tục, lá»… nghi, tÃn ngưỡng,... nói chung là tất cả những gì để có thể hình dung bÆ°á»›c Ä‘i của lịch sá» má»™t cách chầy cháºt, khó khăn, nhÆ°ng cÅ©ng tháºt hÆ¡n là cái ta vẽ ra chỉ bằng và i biện pháp tu từ.
3. Là m cho lịch sá» mang những nét tÆ°Æ¡ng đồng vá»›i hiện tại thì dẫu có Ä‘á» cao, nà o có khác gì “tân trang†lịch sá». Mà đã tân trang là che giấu cái lịch sá» không phù hợp vá»›i chúng ta. Cho nên, giữa tân trang và cắt xén lịch sá» , cÅ©ng chỉ khác nhau vá» cấp Ä‘á»™ mà thôi. Cắt xén là gá»t chân lịch sá» cho vừa vá»›i đôi già y đóng theo kiểu con ngÆ°á»i Ä‘ang “là m nên lịch sá»â€ mà ta “ấp ủ†hà ng ngà y. Cắt xén đối vá»›i nhân váºt và thá»i đại mà mình cảm thấy không có gì chung giữa mình vá»›i há».
Chẳng hạn, đây là cách trình bà y toà n bá»™ Ä‘á» mục chÃnh viết vá» triá»u Nguyá»…n trong bá»™ Lịch sá» Việt Nam mà cá»±c chẳng đã chúng tôi vẫn phải viện dẫn – cÅ©ng chỉ vì Ä‘ang có nó trong tay: “1. Nhà Nguyá»…n khôi phục chế Ä‘á»™ phong kiến phản Ä‘á»™ng ; 2. Chế Ä‘á»™ quân chủ chuyên chế cá»±c kỳ phản Ä‘á»™ng ; 3. Chế Ä‘á»™ áp bức bóc lá»™t nặng ná» ; 4. ChÃnh sách kinh tế lạc háºu và phản Ä‘á»™ng ; 5. ChÃnh sách đối ngoại mù quáng ; 6. Ngá»n lá»a chiến tranh nông dân rá»±c cháy â€(8). Má»›i soát qua Ä‘á» mục đã nặng ná» nhÆ° thế, nếu Ä‘i và o ná»™i dung bạn Ä‘á»c hẳn còn “choáng†vì không trang nà o không dà y đặc những lá»i lên án đến... khó tin. Äịa hạt lịch sá» tưởng chừng đã trở thà nh nÆ¡i “đấu tố†khi tác giả luôn dùng đại từ “hắn†để gá»i Gia Long.
Chẳng lẽ trong má»™t thế ká»· của nhà Nguyá»…n, những việc mở mang bá» cõi vá» phÆ°Æ¡ng Nam, việc khẩn hoang dinh Ä‘iá»n, xây dá»±ng văn hóa, giáo dục,... không có chút gì chứng tá» lịch sá» cÅ©ng đã có những bÆ°á»›c váºn Ä‘á»™ng nà o đấy đúng theo quy luáºt, mà chỉ đứng im hoặc thụt lùi thôi sao?! Thái Ä‘á»™ bất công của các nhà sá» há»c đối vá»›i triá»u Mạc hay Nguyá»…n xét cho cùng, chỉ là biểu hiện của má»™t phÆ°Æ¡ng thức coi các tiêu chà của thá»i đại “thắng Mỹ†cÅ©ng đồng thá»i là tiêu chà chung cho má»i thá»i. NhÆ°ng đâu có thế được! Äâu phải là lá»—i của triá»u Nguyá»…n khi nhà Nguyá»…n đánh bại và kế chân Tây SÆ¡n và o thá»i Ä‘iểm Triá»u đình Quang Toản đã xuống dốc thê thảm và cáºn ká» sá»± sụp đổ! CÅ©ng đâu phải là lá»—i của triá»u Nguyá»…n khi nhà Nguyá»…n tổ chức má»™t cuá»™c chiến tranh tá»± vệ quy mô mà cuối cùng Ä‘Ã nh thất bại truá»›c chủ nghÄ©a thá»±c dân Pháp vá»›i quân Ä‘á»™i nhà nghá» và súng ống tối tân lúc bấy giá»! Nếu tôi nhá»› không nhầm thì ở Nháºt Bản, và o năm 1853, Mạc phủ Tokugawa đã đầu hà ng và mở cá»a thông thÆ°Æ¡ng ngay sau ba phát đại bác của “hạm Ä‘á»™i Ä‘en†nÆ°á»›c Mỹ. NhÆ°ng Nháºt Bản ngà y nay là má»™t đất nÆ°á»›c không xoà ng. Thiết nghÄ©, tiêu chuẩn chủ nghÄ©a yêu nÆ°á»›c phải được nhìn thấu lý đạt tình, phải uyển chuyển, sinh Ä‘á»™ng khi xem xét các quá trình của nó, đánh giá cái được, cái mất trong cuá»™c váºn Ä‘á»™ng sinh tồn của dân tá»™c Việt Nam, nếu không, sẽ không có Ãch mấy cho yêu cầu “nháºn diện chân xác cái đã qua là m phong phú cái Ä‘ang tá»›iâ€. Lịch sá» cần phải là sá»± sống chứ không phải là má»™t manequin, mà sá»± sống thì lắm dạng vẻ, nhiá»u tầng báºc, có mặt nà y và mặt khác, lịch sá» là muôn mà u.
Tóm lại, những khuynh hÆ°á»›ng huyá»n thoại hóa, hiện đại hóa và cắt xén hay là đánh giá má»™t chiá»u, muốn hay không cÅ©ng góp phần đẩy bá»™ môn lịch sỠđến nguy cÆ¡ đối diện vá»›i sá»± tụt háºu vá» phÆ°Æ¡ng pháp. Cái “tất yếu lịch sá»â€ trÆ°á»›c sau đã bị nhìn nháºn má»™t cách Ä‘Æ¡n giản hóa. Lịch sá» chỉ còn nhÆ° những tấm gÆ°Æ¡ng phóng đại nhiá»u kÃch cỡ, mà nhìn và o khoảng cách nà o cÅ©ng thấy hiện ra bóng dáng “ngÆ°á»i chủ nhân ông hiện tại†đang đấu tranh và dá»±ng xây đất nÆ°á»›c. Tuy không hẳn là chủ ý nhÆ°ng trong má»™t chừng má»±c nhất định, phép biện chứng đã bị thay thế bằng “duy ngã luáºnâ€.
II – Trở vá» vá»›i má»™t và i phÆ°Æ¡ng thức nháºn thức lịch sá» văn há»c
Những vấn đỠđặt ra cho chuyên ngà nh sá» há»c, thá»±c tế cÅ©ng là những vấn Ä‘á» mà ngà nh nghiên cứu văn há»c đã thể nghiệm, vấp váp và thấm thÃa từ nhiá»u năm nay. Chỉ xin giá»›i hạn trong hai vấn Ä‘á» có tÃnh chất cÆ¡ bản:
1. Phân kỳ lịch sá» văn há»c
Nói đến phân kỳ lịch sá» văn há»c là nói đến phÆ°Æ¡ng pháp khu biệt đặc trÆ°ng của má»—i má»™t thá»i kỳ, sao cho các yếu tố được táºp hợp lại trong thá»i kỳ nà y, quả có sá»± khác biệt vá» chất so vá»›i thá»i kỳ khác. Trên cÆ¡ sở đó, việc cắm mốc phân kỳ má»›i không gây má»™t lẫn lá»™n nà o đáng tiếc. Äà nh rằng, các mốc phân kỳ cÅ©ng chỉ là quy Æ°á»›c, nhÆ°ng là quy Æ°á»›c không thiếu được của má»™t sá»± nháºn thức khoa há»c vá» lịch sá». Phân kỳ văn há»c sá», do váºy, có vị trà then chốt trong quan Ä‘iểm cấu trúc lịch sá» văn há»c.
Vấn đỠđã từng là dấu há»i của nhiá»u thế hệ nghiên cứu: giữa phân kỳ lịch sá» và phân kỳ lịch sá» văn há»c có gì giống và có gì khác nhau? Trả lá»i theo lý thuyết thì chẳng mấy khó khăn. Ai cÅ©ng thấy rằng lịch sá» và lịch sá» văn há»c là hai đối tượng riêng biệt, có quan hệ hữu cÆ¡, nhÆ°ng không phải là má»™t. Không thể Ä‘em hệ thống nà y áp đặt và o hệ thống kia. Äúng nhÆ° Marx nói: “ Äối vá»›i nghệ thuáºt thì có những thá»i kỳ phồn vinh nhất định tuyệt nhiên không có quan hệ gì vá»›i sá»± phát triển chung của xã há»™i cả, và do đó cÅ©ng tuyệt nhiên không có quan hệ gì vá»›i cÆ¡ sở váºt chất, vá»›i cốt cách xã há»™i, nếu có thể nói nhÆ° thế được â€(9).
Song trên thá»±c tế, má»i sá»± lại không song suốt đến váºy. Má»™t mặt, do cách nháºn thức của má»™t thá»i vá» vai trò chi phối tuyệt đối của chÃnh trị đối vá»›i văn há»c (chÃnh trị là thống soái), mặt nữa cÅ©ng do không tìm thấy sá»± kiện văn há»c nà o có tÃnh chất bÆ°á»›c ngoặt rõ nét (vì văn há»c vẫn thÆ°á»ng phát triển tiệm tiến), trong khi đó lại dá»… dà ng tìm được những cái mốc chÃnh trị nổi báºt, đánh dấu những chặng Ä‘Æ°á»ng lịch sá» khác nhau, nên phần lá»›n các bá»™ văn há»c sá» trÆ°á»›c đây, từ Lược thảo lịch sá» văn há»c Việt Nam (nhóm Lê Quý Äôn), SÆ¡ thảo lịch sá» văn há»c Việt Nam (nhóm Văn sỠđịa), SÆ¡ thảo lịch sá» văn há»c Việt Nam ná»a cuối thế ká»· XIX , SÆ¡ thảo lịch sá» văn há»c Việt Nam 1930 - 1945 (Viện Văn há»c) và Lịch sá» văn há»c Việt Nam , Táºp I (Ủy ban Khoa há»c xã há»™i),... Ä‘á»u đã mượn mốc chÃnh trị để là m mốc phân kỳ lịch sá» văn há»c.
Nói cho đúng cÅ©ng có những ngÆ°á»i đã nhiệt tình chủ trÆ°Æ¡ng “bảo vệ bằng được luáºn Ä‘iểm của Marxâ€. Chẳng hạn nhà sá» há»c Văn Tân. Là má»™t trong năm tác giả bá»™ SÆ¡ thảo lịch sá» văn há»c Việt Nam , ông Văn Tân khẳng định dứt khoát giữa văn há»c và chÃnh trị không bao giá» có quan hệ phát triển đồng nhất. Trong lá»i tuyên ngôn của bá»™ SÆ¡ thảo , cÅ©ng nhÆ° trong bà i phê bình bá»™ Lược thảo , viết gần nhÆ° cùng má»™t lúc, ông Văn Tân đã Ä‘Æ°a ra hai và dụ có tÃnh chất Ä‘iển hình, để bênh vá»±c chủ thuyết của nhóm ông. Ông nói: “ Việc vua Quang Trung cả phá hai mÆ°Æ¡i vạn quân Thanh là má»™t sá»± kiện quân sá»± và chÃnh trị hết sức vÄ© đại của nÆ°á»›c Việt Nam hồi ná»a sau thế ká»· XVIII, nhÆ°ng sá»± kiện nà y không thấy có má»™t phản ánh tÆ°Æ¡ng xứng ở văn há»c Việt Nam. Năm 1930, Äảng Cá»™ng sản Äông DÆ°Æ¡ng nhảy ra vÅ© Ä‘Ã i chÃnh trị ở Việt Nam, nắm lấy quyá»n lãnh đạo cách mạng Việt Nam, Ä‘Æ°a phong trà o cách mạng ở Việt Nam sang má»™t giai Ä‘oạn má»›i, nhÆ°ng cho đến Cách mạng tháng Tám, cái văn há»c giữ địa vị chi phối ở Việt Nam chÆ°a phải là văn há»c do giai cấp công nhân lãnh đạo â€( 10).
Xem ra, trong ý kiến của vị há»c giả không phải không có nhiá»u nhân tố hợp lý, mặc dầu từ dẫn chứng nâng lên khái quát, ông đã rÆ¡i và o tuyệt đối hóa. NhÆ°ng Ä‘iá»u đáng ngạc nhiên là chỉ mấy năm sau, ông Văn Tân lại từ bá» không thÆ°Æ¡ng tiếc “chá»— đứng†tưởng là cứng cá»i mà cả nhóm cố trụ vững, để Ä‘Æ°a ra những nháºn định trái ngược, cÅ©ng... cá»±c Ä‘oan không kém gì trÆ°á»›c đây. Trong “Lá»i nói đầu†cuốn Lịch sá» văn há»c Việt Nam sÆ¡ giản , má»™t bá»™ sách tóm tắt bá»™ SÆ¡ thảo , ông đã có dịp Ä‘Ãnh chÃnh trÆ°á»›c bạn Ä‘á»c những ý kiến “nóng vá»™i†đã qua, và quả quyết ngược lại rằng: “ Thá»±c tế của văn há»c đã chứng minh rõ rà ng các giai Ä‘oạn của lịch sá» văn há»c hoà n toà n phù hợp vá»›i các giai Ä‘oạn của lịch sá» chÃnh trị â€(11); và “ thá»±c tế của văn há»c nÆ°á»›c ta hoà n toà n chứng minh nhÆ° váºy â€(12).
Tuy nhiên, dầu đã hÆ¡n má»™t lần quả quyết, khi bắt tay và o công việc thá»±c tế, nhà sá» há»c Văn Tân vẫn không khá»i lúng túng. Vì đã coi cái mốc 1788 – năm Quang Trung đại phá quân Thanh – là má»™t mốc lá»›n của lịch sá» văn há»c, tá»± nhiên ông Văn Tân cÅ©ng phải coi cái mốc 1802 – năm Gia Long đánh bại Tây SÆ¡n – là má»™t mốc thụt lùi của lịch sá» văn há»c. NhÆ°ng tìm tòi mãi trong giai Ä‘oạn 1788 - 1802, ông vẫn chẳng kiếm ra được má»™t tác phẩm văn thÆ¡ nà o gá»i là có tầm cỡ, xứng vá»›i sá»± kiện đại thắng của Quang Trung. Trái lại, lùi ra sau 1802, ông lại thấy có kiệt tác Truyện Kiá»u . Thế là nháºn định vá» sá»± ăn khá»›p giữa chÃnh trị và văn há»c ngó nhÆ° bất ổn rồi. Xoay mãi hết cách nà y cách kia, cuối cùng ông Văn Tân Ä‘Ã nh phải láºp luáºn suy diá»…n: “Truyện Kiá»u , tuy xuất hiện dÆ°á»›i thá»i Gia Long, nhÆ°ng thá»±c ra, đó là tác phẩm đã được thai nghén từ cuối thế ká»· XVIII. Những năm đầu thế ká»· XIX, Nguyá»…n Du chỉ Ä‘em Truyện Kiá»u đã được nung nấu ở trong lòng ghi lên mặt giấy â€(13); “ gác Truyện Kiá»u ra, văn há»c hồi ná»a đầu thế ká»· XIX so vá»›i văn há»c hồi thế ká»· XVIII là má»™t bÆ°á»›c lùi vá» ná»™i dung tÆ° tưởng và vá» hình thức nghệ thuáºt â€(14).
Chẳng cần biện giải gì thêm thì sá»± loay hoay tìm kiếm của ngÆ°á»i Ä‘i trÆ°á»›c cÅ©ng tố cáo vá»›i chúng ta má»™t thá»±c tế: cách là m của há» có gì nhÆ° chÆ°a ổn. Tại sao lại cứ phải gò ép văn chÆ°Æ¡ng cho phù hợp vá»›i cá»™t mốc chÃnh trị mà không để văn chÆ°Æ¡ng tá»± tìm lấy mốc của mình? Tại sao nỡ là m mất Ä‘i nét hồn nhiên của sá»± váºn Ä‘á»™ng sáng tạo ở má»™t lÄ©nh vá»±c nghệ thuáºt tinh tế báºc nhất, thông qua phÆ°Æ¡ng tiện đặc thù là ngôn ngữ của con ngÆ°á»i, bằng cách dùng má»™t yếu tố bên ngoà i để cưỡng chế nó? Hãy cứ để cho các hiện tượng văn, thÆ¡ diá»…n ra nhÆ° nó có, và đặt nó đúng và o chá»— của nó, tá»± khắc cái dở, cái hay, bÆ°á»›c lùi, bÆ°á»›c tiến của các tiến trình văn há»c sẽ hiện rõ, có cần gì giấu giếm hay tô vẽ thêm. Nếu cái mốc 1930 không phản ánh má»™t bÆ°á»›c chuyển biến có thá»±c của văn há»c Cáºn đại Việt Nam thì sao cứ phải gò văn há»c Cáºn đại và o đấy mà không tìm má»™t cái mốc thÃch hợp hÆ¡n? DÄ© nhiên, công việc tìm kiếm nà y dù chỉ là quy Æ°á»›c cÅ©ng không thể là má»™t việc cảm tÃnh, mà cần cân nhắc hết má»i lẽ, cốt sao nắm bắt đúng con Ä‘Æ°á»ng văn há»c đã trải qua.
Ta thá» trở lại tìm kiếm và o những mốc của chÃnh văn há»c. Và o năm 1932 - 1933 có mấy sá»± kiện quan trá»ng sau đây cùng xuất hiện má»™t lúc: việc thà nh láºp Tá»± lá»±c văn Ä‘oà n, phong trà o “ThÆ¡ má»›i†bùng nổ, tạp chà Nam phong chuẩn bị đình bản nhÆ° má»™t chuyển giao ngầm giữa hai thế hệ,... Váºy sao không dùng các mốc nà y để đánh dấu chặng Ä‘Æ°á»ng má»›i của văn há»c, mà phải Ä‘i mượn ở đâu những cái mốc tuy có thể quan trá»ng nhÆ°ng chÆ°a thấu thị đến văn há»c ngay lúc bấy giá»?
CÅ©ng có ngÆ°á»i đặt vấn Ä‘á»: đứng vá» tác giả thì má»™t đại biểu nổi báºt là Nguyá»…n Ãi Quốc đã cầm bút từ đầu những năm 20. Hoà n toà n đúng. Ảnh hưởng sâu rá»™ng của Nguyá»…n Ãi Quốc trong phong trà o cách mạng Việt Nam những năm 20 - 30 thế ká»· XX là điá»u không cần bà n cãi. Tuy váºy, phạm vi Ä‘ang khoanh lại để bà n là sá»± chuyển biến giai Ä‘oạn trong ná»n văn há»c tiếng Việt công khai ná»a đầu thế ká»· XX. Chắc chắn hoà n cảnh bịt bùng của chế Ä‘á»™ thuá»™c địa Pháp ở Äông DÆ°Æ¡ng thuở bấy giá» chÆ°a cho phép các bà i báo, bà i văn của Nguyá»…n Ãi Quốc bằng tiếng Pháp trên đất Pháp trá»±c tiếp vang vá»ng đến má»i trà o lÆ°u sáng tác cÅ©ng nhÆ° công chúng bạn Ä‘á»c thuá»™c ná»n văn há»c hợp pháp tại xứ nà y. Vì thế, theo lý thuyết của mỹ há»c tiếp nháºn, chủ thể sáng tạo và công chúng bạn Ä‘á»c là hai khâu liên hoà n của má»™t quá trình sáng tạo nghệ thuáºt, quyết định bÆ°á»›c chuyển của Ä‘á»i sống văn há»c má»™t giai Ä‘oạn nà o đấy, cả hai khâu Ä‘á»u váºn Ä‘á»™ng trong những luồng ảnh hưởng của tÆ° tuởng tá»± do dân chủ phÆ°Æ¡ng Tây lúc đó chứ chÆ°a há» bắt gặp tÆ° tưởng của Nguyá»…n Ãi Quốc, tÃnh cho đến 1945.
2. Phân loại văn há»c
Sau vấn Ä‘á» phân kỳ, đến các tiêu chà phân loại. Äây là cách táºp hợp các hiện tượng văn há»c theo dòng, theo nhóm, để dá»… nắm bắt cặn kẽ lịch sá» văn há»c trong từng thá»i kỳ nhất định. Nếu phân kỳ là tạo những nhát cắt bổ ngang để lịch sá» văn há»c được chia thà nh nhiá»u khoảng thá»i gian, thì phân loại là tạo những nhát cắt bổ dá»c để lịch sá» văn há»c được xem xét má»™t bÆ°á»›c sâu hÆ¡n, trên những loại hình mang đặc trÆ°ng loại biệt.
NhÆ°ng văn há»c Việt Nam vốn là má»™t ná»n văn há»c phÆ°Æ¡ng Äông quanh quẩn lâu dà i trong má»™t nghìn năm Cổ trung đại. Nó Ãt có những biến thái rõ nét giữa các thá»i kỳ cÅ©ng nhÆ° các dòng phái. Nói nhÆ° Likhachov thì hầu nhÆ° không có những cuá»™c đấu tranh là m xuất hiện các khuynh hÆ°á»›ng, trÆ°á»ng phái nghệ thuáºt trong văn há»c Trung thế ká»· ở Nga. Việt Nam hẳn cÅ©ng váºy thôi.
Váºy lấy gì để phân loại các dòng phái trong văn há»c Việt Nam quá khứ? Các nhà văn há»c sá» những năm 50 cho đến gần đây đã tìm ra được má»™t chuẩn mốc phân loại quan trá»ng, đó là chủ nghÄ©a yêu nÆ°á»›c. Chủ nghÄ©a yêu nÆ°á»›c vốn là má»™t chuẩn mốc nằm ngoà i văn chÆ°Æ¡ng, song quả tháºt gắn bó máºt thiết vá»›i dòng chảy chÃnh của văn chÆ°Æ¡ng Việt Nam trong hà ng nghìn năm. Lịch sá» dân tá»™c Việt đã phát triển trong dạng thức đặc thù luôn luôn Ä‘i liá»n vá»›i đấu tranh chống ngoại xâm, và hệ tÆ° tưởng chống xâm lược đã trở thà nh hệ quy chiếu nhiá»u mặt cho sá»± phát triển của cả xã há»™i. Văn há»c kết tinh tinh thần yêu nÆ°á»›c nhÆ° má»™t nguyên tắc đạo đức thẩm mỹ, được dÆ° luáºn xã há»™i thừa nháºn và có truyá»n thống rất lâu Ä‘á»i. Lấy chủ nghÄ©a yêu nÆ°á»›c là m chuẩn mốc phân loại văn há»c, phải coi là má»™t phát kiến đáng kể, sáng giá của giá»›i nghiên cứu những năm 50. Nhá» chuẩn mốc nà y, các bá»™ môn văn há»c sá» những năm 50 đã đạt được má»™t bÆ°á»›c tiến so vá»›i các bá»™ sách cùng loại trÆ°á»›c năm 1945.
NhÆ°ng bÆ°á»›c tiến nà o cÅ©ng Ä‘i kèm vá»›i má»™t bÆ°á»›c lùi tÆ°Æ¡ng đối. Phân loại theo chủ nghÄ©a yêu nÆ°á»›c là cách táºp hợp văn há»c theo chuẩn má»±c thá»i chiến. Mà cuá»™c sống thì muôn mặt, còn rất nhiá»u phÆ°Æ¡ng diện cÅ©ng cần văn há»c phản ánh, đâu phải chỉ có chiến đấu cho váºn mệnh sống còn của đất nÆ°á»›c là mục tiêu duy nhất. Khi đã có má»™t Ä‘á»™ lùi vá» thá»i gian, ta sẽ nháºn ra khái niệm chủ nghÄ©a yêu nÆ°á»›c hiểu trong giá»›i hạn hẹp bao gồm những tác phẩm cổ vÅ© cuá»™c chiến đấu chống ngoại xâm không thể nà o bao quát hết má»i loại tác phẩm khác trong cùng má»™t thá»i Ä‘iểm. Äể quy định ranh giá»›i giữa văn há»c yêu nÆ°á»›c vá»›i các bá»™ pháºn văn há»c khác, trÆ°á»›c nay ngÆ°á»i ta vẫn xem xét ở hai tiêu chÃ: cá nhân nhà văn có tham gia hay không và o phong trà o cứu nÆ°á»›c và đỠtà i nhà văn lá»±a chá»n có thuá»™c hệ Ä‘á» tà i trung quân ái quốc, Ä‘á» cáºp đến nghÄ©a vụ của kẻ là m trai đối vá»›i giang sÆ¡n xã tắc hay không. Phân biệt nhÆ° thế ngỡ không còn vấn Ä‘á» gì phải phân vân, nhÆ°ng trên thá»±c tế vẫn phát sinh những Ä‘iá»u nhầm lẫn. Cái chÃnh là có nhiá»u cấp Ä‘á»™ nháºn thức vá» cả hai tiêu chà đã nói, và sá»± đánh giá không thá»a đáng lại bắt nguồn từ cách hiểu há»i hợt, thô thiển, những cấp Ä‘á»™ vốn rất phức tạp kia, do thÆ°á»ng khi chúng Ä‘an xen, chồng lấn và o nhau.
Trên cấp Ä‘á»™ con ngÆ°á»i xã há»™i , nhà văn cÅ©ng thế mà tầng lá»›p trà thức nói chung cÅ©ng thế, vẫn được phân chia đại khái là m ba hạng: ngÆ°á»i dấn thân nháºp cuá»™c, ngÆ°á»i ở ẩn và ngÆ°á»i đầu hà ng. NhÆ°ng nà o phải trÆ°á»ng hợp nà o xếp và o má»™t trong ba hạng cÅ©ng ổn. Bởi đây là vấn Ä‘á» con ngÆ°á»i – con ngÆ°á»i cụ thể lịch sỠ– mà ba hạng ngÆ°á»i được phân loại theo cách ta quan niệm lại chỉ má»›i là má»™t sá»± định lượng. Trong giai Ä‘oạn ná»a cuối thế ká»· XIX chẳng hạn, hãy cứ loại trừ má»™t Ãt nhân váºt kiểu Hoà ng Cao Khải, Tôn Thá» TÆ°á»ng, Nguyá»…n Thân,... ra, thá» há»i trong số những nguá»i còn lại, giữa má»™t Hoà ng Diệu, Nguyá»…n Tri PhÆ°Æ¡ng, Nguyá»…n Cao tuẫn tiết, má»™t Thủ Khoa Huân, Nguyá»…n Trung Trá»±c, Nguyá»…n Duy Hiệu, VÅ© Hữu Lợi,... bị chém đầu, má»™t Nguyá»…n Äình Chiểu, má»™t Phan Văn Trị sống giữa dân chúng Lục tỉnh, má»™t Nguyá»…n Thông ná»a Ä‘Æ°á»ng bá» miá»n Nam ra Trung tỵ địa, má»™t Phan Thanh Giản quyên sinh và má»™t Nguyá»…n Quang BÃch toan tÃnh quyên sinh, và còn nhiá»u nữa, những ngÆ°á»i đã chạy theo vua Hà m Nghi lên căn cứ Tân Sở, sau lại phải bá» vá» vì ốm Ä‘au, dạn dà y gió sÆ°Æ¡ng không nổi, những ngÆ°á»i phải ra đầu thú bởi mẹ già con dại,... biết ai hÆ¡n ai trong Ä‘á»™ng cÆ¡ trung vua, báo quốc? Từ đó, xếp đặt há» theo tráºt tá»± nà o cho đúng vá»›i thá»±c chất con ngÆ°á»i há», ngẫm cho kỹ tháºt là cả má»™t bà i toán “vạn nanâ€. Trên cấp Ä‘á»™ con ngÆ°á»i nhà văn mà nói, sá»± phân biệt cÅ©ng chẳng Ä‘em lại bao nhiêu ý nghÄ©a nếu không căn cứ và o sáng tác cụ thể của má»—i ngÆ°á»i. Có khi ngÆ°á»i trá»±c tiếp tham gia chống giặc cứu nÆ°á»›c vẫn viết nên những áng văn đạo lý sáo cÅ©, chÆ°a chắc đã gây được nhiá»u xúc cảm, còn ngÆ°á»i ở ẩn lại có thể có được những vần thÆ¡ lay Ä‘á»™ng tâm trà đông đảo ngÆ°á»i Ä‘á»c, ngÆ°á»i nghe. Chẳng phải xÆ°a nay, văn và ngÆ°á»i tuy là hai đại lượng thống nhất nhÆ°ng có bao giỠđồng nhất hẳn vá»›i nhau? HÆ¡n nữa, văn chÆ°Æ¡ng dẫu sao vẫn là câu chuyện của thiên bẩm, nó đòi há»i không phải chỉ có má»™t chÃnh kiến vững mà còn có trái tim rung cảm và má»™t tà i năng báºc thầy.
Trên cấp Ä‘á»™ lá»±a chá»n Ä‘á» tà i, vấn Ä‘á» cÅ©ng không phải dá»… dà ng định Ä‘oạt. Kể cÅ©ng khó lòng phân biệt sá»± hÆ¡n kém giữa má»™t Ä‘á» tà i phò vua giúp nÆ°á»›c và má»™t Ä‘á» tà i loại khác, Ä‘á» tà i “thế sá»±â€. Chẳng lẽ má»™t ngÆ°á»i cầm bút ca ngợi vẻ đẹp của xứ sở, quê hÆ°Æ¡ng, biết phát hiện ra trong Ä‘á»i sống hà ng ngà y những dáng nét đặc trÆ°ng cho cốt cách, tâm hồn Việt Nam, lại không phải là văn há»c yêu nÆ°á»›c hay sao? Cho nên, nếu đẩy tá»›i má»™t cấp Ä‘á»™ cao hÆ¡n, cấp Ä‘á»™ tÃnh nhân bản của văn há»c, thì má»i sá»± phân biệt ở Ä‘á» tà i dÆ°á»ng nhÆ° biến mất. Sẽ không còn chá»— cho thứ láºp luáºn bám và o những lợi Ãch gần gÅ©i trÆ°á»›c mắt để biện minh rằng loại Ä‘á» tà i nà y là sáng giá hÆ¡n loại Ä‘á» tà i ná», vì cái Ä‘Ãch vÆ°Æ¡n tá»›i xa nhất của văn há»c giỠđây là con ngÆ°á»i vá»›i vẻ đẹp trần tục của nó, vá»›i niá»m tin, khát vá»ng, cái cao quý cÅ©ng nhÆ° cái tầm thÆ°á»ng hèn má»n của con ngÆ°á»i. Văn chÆ°Æ¡ng yêu nÆ°á»›c hay văn chÆ°Æ¡ng Ä‘á»i thÆ°á»ng Ä‘á»u không thể lảng tránh mục Ä‘Ãch cao sâu nà y.
NhÆ° váºy, bổ sung cho tiêu chà chủ nghÄ©a yêu nÆ°á»›c bằng tiêu chà chủ nghÄ©a nhân bản theo tôi đã trở thà nh má»™t nguyên tắc khoa há»c trong phân loại văn há»c sá» Việt Nam. Má»™t ná»n văn há»c Ä‘áºm nét nhân bản sẽ nổi báºt lên, xóa Ä‘i được những sá»± ngăn cách tạm thá»i, những mặc cảm không cần thiết giữa những nhà văn “hạng nhấtâ€, “hạng haiâ€, “chiếu nhấtâ€, “chiếu nhìâ€,... Diện mạo văn há»c dân tá»™c cÅ©ng sẽ hiện ra phong phú, Ä‘a dạng và sống Ä‘á»™ng hÆ¡n nhiá»u. NgÆ°á»i ta sẽ không còn đối xá» vá»›i văn há»c, má»™t môi trÆ°á»ng đặc thù, theo cái cách đối xá» của những con ngÆ°á»i phải đối mặt vá»›i nhau trong chiến tráºn, có ngÆ°á»i nà y thì không có nguá»i kia. NgÆ°á»i ta sẽ không vứt bá» Ä‘i thÆ¡ của Nguyá»…n Húc, của Äặng Minh BÃch chỉ vì các ông “trót†có những bà i thÆ¡ tình rất hay ở thế ká»· XV, nhÆ° trong má»™t công trình nghiên cứu nhiá»u năm trÆ°á»›c đây từng kết án. NgÆ°á»i ta cÅ©ng sẽ không Ä‘em văn táºp Phạm Quỳnh ra để mà truy kÃch, truy kÃch cho đến cái câu nói không có gì xác đáng hÆ¡n của ông: “ Truyện Kiá»u còn tiếng ta còn, tiếng ta còn, nÆ°á»›c ta cònâ€. Má»™t bá»™ văn há»c sá» Cáºn đại trong đổi má»›i hôm nay hẳn có đủ cÆ¡ sở lý luáºn để đặt Phạm Quỳnh và o lá»›p nhà văn khởi đầu, ngÆ°á»i Ä‘Æ°a văn hóa châu Âu soi và o văn hóa dân tá»™c, má»™t nhà văn nháºn ra đặc trÆ°ng cốt yếu của văn chÆ°Æ¡ng là nghệ thuáºt ngôn từ.
Äể kiểm Ä‘iểm lại các quan Ä‘iểm sá» há»c và văn há»c sá» của ba bốn mÆ°Æ¡i năm qua có lẽ còn phải là m nhiá»u. Còn cần phải phân tÃch tỉ mỉ những cuốn sách cụ thể nhÆ° cuốn Lịch sá» văn há»c Việt Nam , Táºp I của Ủy ban Khoa há»c xã há»™i, mặc dù có trân trá»ng đến đâu ta cÅ©ng không thể không trăn trở trÆ°á»›c hiện trạng lạ lùng của nó: sách là sách văn há»c sỠ– văn há»c thà nh văn là chÃnh – mà hình thức kết cấu lại mang tÃnh chất má»™t sá»± góp mặt tiếng nói của đại gia đình các dân tá»™c Việt Nam; sách viết vá» văn há»c sá» Việt Nam mà phần tinh hoa nhất là văn há»c viết lại bị cắt xén, đẽo gá»t, phản ánh má»™t thái Ä‘á»™ coi thÆ°á»ng. Cái “tôi†của nhà văn bị coi là điá»u cấm kỵ, trái lại quan Ä‘iểm dung tục vỠ“tÃnh quần chúng†thì hầu nhÆ° được trình bà y công khai trong các chÆ°Æ¡ng viết vá» văn há»c dân gian, vá» văn há»c dân gian các dân tá»™c thiểu số,... Các phẩm chất Æ°u việt của loại văn há»c nà y, bởi thế, cÅ©ng không Ä‘uợc chú tâm là m nổi báºt lên má»™t cách tháºt Ä‘Ãch đáng.
Cuá»™c đổi má»›i trong quan Ä‘iểm phÆ°Æ¡ng pháp luáºn lịch sá» văn há»c phải bắt đầu từ việc đối thoại vá»›i những luáºn Ä‘iểm có tÃnh chất ná»n tảng nhÆ° thế. Nói đến văn há»c là nói đến lãnh vá»±c của cái cá thể, của cá tÃnh; nói đến nhà văn trÆ°á»›c hết là nói đến những tâm hồn lá»›n, những tÆ° tưởng nghệ thuáºt Ä‘á»™t xuất, những phong cách Æ°u mỹ, những báºc thầy vá» nghệ thuáºt ngôn ngữ, những nhà thẩm mỹ tối cao trong truyá»n dẫn xúc cảm bằng hình ảnh. Sá»± có mặt của há», chỉ có há» thôi, má»›i là m cho diện mạo Ä‘á»i sống tinh thần của má»™t thá»i đại có thêm những nét má»›i mà thá»i đại khác không có.
( Tạp chà văn há»c , số 6 - 1990; tr. 1 - 9 và 21. Có hiệu chỉnh)
Chú thÃch
([1]) Lịch sá» Việt Nam , Táºp I, NXB Khoa há»c xã há»™i, H., 1973; tr. 61.
(2) Truyện anh hùng là ng Gióng , NXB Khoa há»c xã há»™i, H., 1969; tr. 27.
(3) Äại Việt sá» ký toà n thÆ° , Táºp I, Cao Huy Giu dịch, NXB Khoa há»c xã há»™i, H., 1970; tr. 63.
(4) “Tá»±a†Việt Nam thế chÃè¶Šå— ä¸– å¿—. In trong ChÆ°Æ¡ng “Văn tịch chÃâ€, Lịch triá»u hiến chÆ°Æ¡ng loại chà . Nguyá»…n Huệ Chi dịch. Nguyên văn: “是 æ•… 拾 éº é¤˜ 響 。 å¾— 之 傳言 。採 æ‘ å…¶ é¡ž 。以 ç´¹ 世 記 耳 。其 奇 怪 之 è·¡ 。廖 然 難 嵇 。姑 å˜ ä¹‹ 。以 ä¿Ÿ 後 ä¹‹å› å 。豈 æ„Ÿ 有 ç©¿ é‘¿ 毀 言 以 誣世 惑 æ°‘ 者 乎 。讀 者 é ˆ ç•™ 心 以 ç´° èª ã€‚åˆ» 抑 推 é©— 。 則 玉 石 å½° 然 è‘— 明。其 å½¢ è² å½± 響 ã€‚ä¸ æ”» 自 æ½° 矣†(Thị cố, tháºp di dÆ° hưởng, đắc chi truyá»n ngôn, thái chÃch kỳ loại, dÄ© thiệu thế ký nhÄ©. Kỳ kỳ quái chi tÃch, liêu nhiên nan kê, cô tồn chi, dÄ© sÄ© háºu chi quân tá». Khởi cảm hữu xuyên tạc hủy ngôn dÄ© vu thế hoặc dân giả hồ. Äá»™c giả tu lÆ°u tâm dÄ© tế nháºn, khắc ức suy nghiệm, tắc ngá»c thạch chÆ°Æ¡ng nhiên trứ minh, kỳ hình thanh ảnh hưởng, bất công tá»± há»™i hỹ).
(5) Lịch sá» Việt Nam , Táºp I, 1971, SÄ‘d; tr. 246 - 247.
(6) Nguyá»…n LÆ°Æ¡ng BÃch – Phạm Ngá»c Phụng, Tìm hiểu thiên tà i quân sá»± của Nguyá»…n Huệ , NXB Quân Ä‘á»™i nhân dân, H., 1966; tr. 410 - 411.
(7) Nguyá»…n LÆ°Æ¡ng BÃch, Nguyá»…n Trãi đánh giặc cứu nÆ°á»›c , NXB Quân Ä‘á»™i nhân dân, H., 1973; tr. 607 - 608, 609.
(8) Lịch sá» Việt Nam , Táºp I, 1973, SÄ‘d; tr. 368 - 408.
(9) K. Marx và Engels, Vá» văn há»c và nghệ thuáºt . Jean Fréville tuyển chá»n, NXB Sá»± tháºt, H., 1956 ; tr. 99.
([1]0) Mấy nháºn xét vá» quyển “Lược thảo lịch sá» văn há»c Việt Nam†của nhóm Lê Quý Äôn . Táºp san Văn sỠđịa , số 30 (7 - 1957) ; tr. 10 - 11.
([1]1),( [1]2) “Lá»i nói đầu†Lịch sá» văn há»c Việt Nam sÆ¡ giản , NXB Sá» há»c, H., 1961; tr. 4.
([1]3),([1]4) Lịch sá» văn há»c Việt Nam sÆ¡ giản , 1961, SÄ‘d; tr. 216.
Nguồn: Văn há»c Cổ cáºn đại việt Nam từ góc nhìn văn hóa đến các mã nghệ thuáºt . Phần IV: “TÆ° duy phÆ°Æ¡ng Äông và má»™t và i đặc trÆ°ng văn há»c sá»â€; tr. 1080 – 1096.
Bản điện tỠdo tác giả gởi trực tiếp cho khoanguvan.hcmup.edu.vn
|
|
Samedi, 18 Mai 2013 23:19 |
Â
Tối 18, 05, 2013, tại giảng Ä‘Æ°á»ng D, trÆ°á»ng Äại há»c SÆ° phạm Tp HCM, đã diá»…n ra đêm chung kết cuá»™c thi Sân khấu hóa tác phẩm văn há»c lần thứ I và giao lÆ°u vá»›i nghệ sÄ© Æ°u tú Công Ninh. Sinh viên của các lá»›p SÆ° phạm, Cá» nhân ngữ văn, Việt Nam há»c đã cống hiến cho khán thÃnh giả những tiết mục đặc sắc, được chuyển thể từ các tác phẩm văn há»c Việt Nam và nÆ°á»›c ngoà i. Sau đây là má»™t số hình ảnh:
Â
![](/images/stories/site_30/431844_612066828811631_1076864644_n.jpg)
Â
Tiết mục múa khai mạc đêm chung kết.
Â
![](/images/stories/site_30/970649_612067172144930_1158641524_n.jpg)
Â
Ban giám khảo, các vị khách má»i, và các giảng viên trẻ khoa Ngữ văn.
Â
Â
![](/images/stories/site_30/947168_612068152144832_412002429_n.jpg)
Phần giao lÆ°u vá»›i nghệ sÄ© Æ°u tú Công Ninh. Nghệ sÄ© đã chia sẻ những kinh nghiệm quý báu trên hà nh trình nghệ thuáºt của mình vá»›i các sinh viên khoa Ngữ văn.
Â
![](/images/stories/site_30/310288_612069382144709_2046396398_n.jpg)
Â
Vở Mị Châu - Trá»ng Thủy.
Tiết mục đầu tiên cũng là tiết mục đoạt hai giải cao nhất của cuộc thi: giải nhất (đồng hạng), giải diễn viên xuất sắc cho vai An Dương Vương.
Â
![](/images/stories/site_30/401958_612069738811340_46621580_n.jpg)
Vở Tum Tiêu.
Tiết mục đoạt giải nhất (đồng hạng) của cuộc thi.
Â
![](/images/stories/site_30/944474_612069205478060_337522126_n.jpg)
Cổ Ä‘á»™ng viên và cÅ©ng là khán thÃnh giả nhiệt tình của các lá»›p.
Â
![](/images/stories/site_30/941584_612070132144634_519058630_n.jpg)
Khán giả nhà cũng chăm chú và say mê. |
Lundi, 29 Avril 2013 05:15 |
Â
![](/images/stories/site_30/08-0002.jpg)
Â
Colour Studies, Wassily Kandinsky, 1913.
Â
Â
1. Trong bà i “Lược đồ†văn há»c quốc ngữ Việt Nam nhìn từ quá trình hình thà nh và tÆ°Æ¡ng tác thể loại[1], sau khi Ä‘Æ°a ra má»™t cách hiểu vá» thể loại và tÆ°Æ¡ng tác thể loại, chúng tôi đã táºp trung mô tả má»™t số biểu hiện cụ thể của quá trình hình thà nh và tÆ°Æ¡ng tác thể loại trong văn há»c quốc ngữ Việt Nam. Quá trình hình thà nh và tÆ°Æ¡ng tác thể loại ấy thÆ°á»ng xuyên được đặt trong bối cảnh cụ thể lịch sá», văn hóa xã há»™i Việt Nam (từ cuối thế kỉ XIX đến đầu thế kỉ XXI).
Phần tiếp theo của bà i viết nà y, sẽ táºp trung mô tả những Ä‘á»™t phá kÄ© thuáºt và thà nh tá»±u quan trá»ng của văn há»c quốc ngữ Việt Nam từ góc nhìn tÆ°Æ¡ng tác thể loại, trên cÆ¡ sở đó Ä‘á» xuất thêm má»™t cách Ä‘á»c lịch sá» văn há»c nÆ°á»›c nhà .
|
Lire la suite...
|
|