Giáo dục Việt Nam hoà n toà n có thể Ä‘Ã o tạo được những há»c sinh thông minh, xuất sắc, trà tuệ. NhÆ°ng có lẽ phải thẳng thắn vá»›i nhau, môi trÆ°á»ng giáo dục hiện giá» của ta đã có thể Ä‘em đến cho những há»c sinh bình thÆ°á»ng cảm giác hạnh phúc trong sá»± há»c, dà nh cho các em má»™t không gian để tá»± do khám phá, nháºn thức, trải nghiệm hay chÆ°a?
. DÆ° luáºn lại vừa có dịp xôn xao nhân câu chuyện vá» những bà i táºp mà má»™t thầy giáo ngÆ°á»i Ã, Cesare Catà , giao cho há»c trò của mình trong kỳ nghỉ hè. 15 bà i táºp ấy có lẽ gây ngạc nhiên cho há»c trò, cho giáo viên và phụ huynh ở Việt Nam bởi thay vì Ä‘Æ°a ra những yêu cầu ôn táºp kiến thức cÅ©, chuẩn bị cho há»c kỳ tá»›i, thay vì được biểu đạt dÆ°á»›i hình thức những mệnh lệnh, chúng giống nhÆ° những lá»i nhắn gá»i, khuyên nhủ của ngÆ°á»i thầy. Những bà i táºp nà y hÆ°á»›ng đến việc khuyến khÃch há»c trò tá»± do trải nghiệm khám phá giá trị của Ä‘á»i sống và bản thân, để từ đó biết trân quý bản thân, từ thân thể đến những cảm xúc của mình, và xa hÆ¡n thế, biết nâng niu những ý nghÄ©a của thế giá»›i qua những hà nh Ä‘á»™ng nhÆ° ngắm bình minh, Ä‘i dạo dá»c bá» biển hay cảm nháºn được vẻ đẹp của ngà y hè.
CÅ©ng giống nhÆ° cÆ¡n sốt của dÆ° luáºn vá» Ä‘á» thi tú tà i ở Pháp trÆ°á»›c đó, má»™t lần nữa, ta má»›i nháºn ra khoảng cách thá»±c sá»± giữa giáo dục nÆ°á»›c nhà vá»›i giáo dục thế giá»›i, không phải qua các cuá»™c thi há»c sinh giá»i khu vá»±c và quốc tế, nÆ¡i mà chúng ta liên tục nằm trong “top†những quốc gia có thà nh tÃch tốt nhất mà qua sá»± khác biệt trong triết lý giáo dục. Giáo dục Việt Nam hoà n toà n có thể Ä‘Ã o tạo được những há»c sinh thông minh, xuất sắc, trà tuệ. NhÆ°ng có lẽ phải thẳng thắn vá»›i nhau, môi trÆ°á»ng giáo dục hiện giá» của ta đã có thể Ä‘em đến cho những há»c sinh bình thÆ°á»ng cảm giác hạnh phúc trong sá»± há»c, dà nh cho các em má»™t không gian để tá»± do khám phá, nháºn thức, trải nghiệm hay chÆ°a? 2. Thầy Cesare Catà dạy môn gì, cho há»c trò ở cấp há»c nà o? Thú tháºt, tôi chÆ°a tìm hiểu thông tin nà y, nhÆ°ng vá»›i tôi, Ä‘iá»u đó không quan trá»ng bằng việc nháºn ra tinh thần nhân văn đằng sau những bà i táºp của ông - khuyến khÃch ngÆ°á»i há»c nghÄ© khác, biết chất vấn, băn khoăn, tìm kiếm.
Tinh thần nhân văn ấy, trong thá»±c tế của giáo dục Việt Nam, theo quan sát của cá nhân tôi, nhÆ° má»™t ngÆ°á»i trong cuá»™c, lại chÆ°a được nháºn thức thấu đáo trong việc dạy, há»c và nghiên cứu các ngà nh nhân văn. Những ngÆ°á»i giảng dạy lịch sá» từ nhiá»u năm nay không ngừng than vãn vá» tình trạng há»c sinh thá» Æ¡ vá»›i môn há»c nà y và gần đây nhất là ná»—i hoảng hốt khi đỠán đổi má»›i giáo dục quyết định biến môn sá» thà nh môn tÃch hợp vá»›i các bá»™ môn khác, thay vì má»™t môn há»c Ä‘á»™c láºp. Äã có nhiá»u phân tÃch xác đáng vá» nguyên nhân dẫn đến hiện trạng nà y, nhÆ°ng thá»±c sá»± có lẽ đã đến lúc những ngÆ°á»i biên soạn sách giáo khoa và giảng dạy lịch sá» nên nghÄ© nhiá»u hÆ¡n vá» bản chất nhân văn của việc há»c lịch sá». Chỉ con ngÆ°á»i má»›i có lịch sá» và con ngÆ°á»i cần có quyá»n tá»± do nháºn thức vá» lịch sá»: há»c lịch sá» chỉ hấp dẫn khi ngÆ°á»i há»c được quyá»n chất vấn những gì được xem là sá»± tháºt của lịch sá», được quyá»n khai quáºt nhiá»u lịch sá» khác, được quyá»n nhìn thấy nhiá»u góc, nhiá»u khÃa cạnh phức tạp của quá khứ, chứ không phải chỉ chấp nháºn lịch sá» nhÆ° má»™t tá»± sá»± mang tÃnh áp đặt.
Tôi sẽ nói cụ thể hÆ¡n vá» lÄ©nh vá»±c văn há»c, bá»™ môn mà tôi chịu trách nhiệm nhÆ° má»™t ngÆ°á»i giảng dạy và phải thừa nháºn đó Ä‘ang là má»™t môn há»c gây nhiá»u áp lá»±c cho há»c trò hÆ¡n là được yêu thÃch. NhÆ° má»™t nghịch lý, giáo viên vẫn luôn luôn tổng kết, khẳng định những giá trị nhân văn trong tác phẩm văn há»c, nhÆ°ng ngay cả khi đó, bà i giảng của giáo viên vẫn khó chạm được và o nháºn thức và tình cảm của há»c trò.
Ta hãy thá» xem bà i táºp Ä‘á»c sách mà thầy Cesare muốn há»c sinh của mình thá»±c hà nh: “Hãy Ä‘á»c, bởi vì đó là hình thức nổi loạn tốt nhất.†Văn chÆ°Æ¡ng, tá»± nó, luôn là sá»± nổi loạn: nó luôn là thế giá»›i nÆ¡i sá»± phản tất yếu nhiá»u khi là má»™t hình thức của đạo đức, bởi phản tất yếu cÅ©ng đồng nghÄ©a vá»›i tá»± do; nó là thế giá»›i của cái khả nhiên, cái luôn có thể thoát ra khá»i những ranh giá»›i tất định, và do đó, luôn thách thức tÆ° duy của con ngÆ°á»i; nó là thế giá»›i của những mẫu cá tÃnh, nhân cách chÆ°a có tiá»n lệ, lệch khá»i những chuẩn má»±c. Dạy và há»c văn ở Việt Nam có lẽ vẫn luôn dè chừng trÆ°á»›c phẩm chất nổi loạn của văn chÆ°Æ¡ng, cho dù nếu để ý kỹ, ngay vá»›i sách giáo khoa hiện thá»i, ngÆ°á»i dạy và ngÆ°á»i há»c Ä‘á»u đã có cÆ¡ há»™i là m quen vá»›i những sá»± nổi loạn ấy: những kẻ Ä‘iên khùng, những ngÆ°á»i phản kháng, những kẻ ngông cuồng kể cả khi biết phÃa trÆ°á»›c là thất bại, tháºm chà cái chết. Chúng ta gặp há», những kẻ nổi loạn ấy, nhÆ°ng chúng ta lại ngại khÆ¡i dáºy sá»± chú ý, sá»± quan tâm của há»c trò đến chiá»u kÃch nổi loạn ấy ở các nhân váºt văn há»c. Chúng ta thÆ°á»ng quy những nhân váºt ấy vá» những phạm trù, những phán xét đạo đức sẵn có: VÅ© NhÆ° Tô thất bại vì ảo tưởng, vì theo Ä‘uổi má»™t thứ nghệ thuáºt không phục vụ nhân dân; Don Quixote Ä‘iên rồ vì đã lầm lẫn truyện kiếm hiệp vá»›i Ä‘á»i thá»±c, do đó, thiếu tỉnh táo... Chúng ta không nháºn ra sá»± nổi loạn của văn chÆ°Æ¡ng mang ý nghÄ©a khai phóng, Ä‘á» nghị má»™t sá»± cởi mở trong tÆ° duy, sá»± ná»›i rá»™ng nháºn thức và lòng cảm thông. ChÃnh khÃa cạnh nổi loạn nà y má»›i khiến há»c sinh không nhìn tác phẩm chỉ là dấu tÃch của má»™t thá»i đại đã qua, nhân váºt chỉ là những tượng Ä‘Ã i.
Chúng ta nói nhiá»u vá» khả năng cảm thông mà văn chÆ°Æ¡ng có thể khÆ¡i dáºy nÆ¡i ngÆ°á»i Ä‘á»c. NhÆ°ng có má»™t diá»…n ngôn phổ biến vá» chủ nghÄ©a nhân đạo trong giảng dạy văn chÆ°Æ¡ng ở nhà trÆ°á»ng Việt Nam là nhìn con ngÆ°á»i nhÆ° má»™t nạn nhân, chủ yếu là nạn nhân của xã há»™i. Äiá»u đó không sai, nhÆ°ng nó là má»™t quan niệm hẹp vá» nhân đạo. Nó thiếu bình diện của sá»± khoan dung, Ä‘á»™ lượng, từ chối phán xét kẻ khác, chấp nháºn sá»± khác biệt và phức tạp của kẻ khác. Nó thiếu sá»± chú ý đến những tình cảm nhân tÃnh khác nÆ¡i con ngÆ°á»i. Khi dạy truyện “Chà Phèoâ€, chúng ta chăm chăm phân tÃch bi kịch bị cá»± tuyệt quyá»n là m ngÆ°á»i của Chà Phèo, từ đó chỉ ra xã há»™i nhÆ° là thủ phạm tạo nên tấn bi kịch ấy mà Ãt dừng lại ở những trạng thái cảm xúc lạ kỳ, nghịch lý của nhân váºt: cảm giác ngạc nhiên của Chà Phèo khi thấy bóng mình nhá»… nhại dÆ°á»›i trăng, cảm giác sợ hãi mÆ¡ hồ vá» hÆ° vô, cảm giác muốn được là m nÅ©ng vá»›i Thị Nở nhÆ° vá»›i mẹ... Chúng ta chăm chăm bình luáºn vá» khát vá»ng lÆ°Æ¡ng thiện của Chà Phèo qua câu “Ai cho tao lÆ°Æ¡ng thiện†mà lại Ãt chú ý đến câu kế tiếp “Là m thế nà o để xóa hết những vết mảnh chai trên mặt nà y†để nghe ra được cảm giác tá»± ghê tởm chÃnh mình của Chà Phèo, sá»± tá»± ý thức nghiệt ngã của nhân váºt khi phải tá»± mình là m Ä‘au chÃnh mình, tá»± mình là m biến dạng hình hà i của mình để có thể tồn tại được? Chỉ khi Ä‘i sâu và o những nghịch lý, những mâu thuẫn, những hoang mang vô táºn của con ngÆ°á»i mà văn chÆ°Æ¡ng mở ra, ta má»›i có thể nghÄ© đến má»™t sá»± tÃch hợp hợp lý giữa văn chÆ°Æ¡ng vá»›i các lÄ©nh vá»±c khác: qua văn chÆ°Æ¡ng, ta chất vấn đạo đức; qua văn chÆ°Æ¡ng, ta suy tÆ° vá» nhân quyá»n, vá» những khả năng “có được là ngÆ°á»i†của con ngÆ°á»i; qua văn chÆ°Æ¡ng, ta Ä‘á»c ra được sá»± bất công của lịch sá»...
Chúng ta tin và o sá»± thiết thá»±c của việc giảng dạy văn chÆ°Æ¡ng ở chá»— đó là môn há»c trau dồi khả năng ngôn ngữ. NhÆ°ng chúng ta Ãt lÆ°u ý rằng, văn chÆ°Æ¡ng không phải chỉ giúp chúng ta diá»…n đạt trôi chảy, lÆ°u loát nhÆ° má»™t nhà hùng biện, ngôn ngữ văn chÆ°Æ¡ng gợi mở chúng ta hình dung, mÆ°á»ng tượng đến những gì còn chÆ°a được đặt tên, những gì trong im lặng sâu thẳm của ná»™i giá»›i. Ngôn ngữ của văn chÆ°Æ¡ng còn giúp chúng ta ngáºp ngừng và tháºn trá»ng để không là m tổn thÆ°Æ¡ng thế giá»›i và con ngÆ°á»i. NgÆ°á»i dạy và ngÆ°á»i há»c, trÆ°á»›c ngôn ngữ của văn chÆ°Æ¡ng, đôi khi cần ngây thÆ¡ hÆ¡n là tin rằng các quy tắc ngôn ngữ há»c có thể phân tÃch rạch ròi má»i cấu trúc. Äá»i sống duy lý muốn má»i thứ phải rõ rà ng, văn chÆ°Æ¡ng nghệ thuáºt cân bằng lại cho con ngÆ°á»i bằng cách nó nâng niu sá»± mÆ¡ hồ, nó là m má»i Ä‘Æ°á»ng biên, ranh giá»›i, khái niệm Ä‘á»u không trở nên rắn chắc nhÆ° má»™t tất định.
3. Ngà nh nhân văn ở Việt Nam cÅ©ng đối mặt vá»›i những khó khăn mà ná»n giáo dục của nhiá»u nÆ°á»›c, ngay cả các cÆ°á»ng quốc vá» giáo dục, cÅ©ng Ä‘ang trải qua. NhÆ°ng có lẽ câu chuyện vá» sá»± khủng hoảng - nếu ta muốn dùng từ nà y, dù tôi thấy nó không tháºt sá»± tÆ°Æ¡ng thÃch vá»›i thá»±c trạng của Việt Nam - lại nằm ở chá»— khác. TrÆ°á»›c hết và hÆ¡n hết, để tháºt sá»± hấp dẫn được ngÆ°á»i há»c, ngà nh nhân văn cần phải nhân văn hóa chÃnh bản thân mình, Ãt nhất trong các diá»…n ngôn của hoạt Ä‘á»™ng giảng dạy và nghiên cứu. Nó cần phải lÆ°u tâm đến con ngÆ°á»i, cần phải tạo không gian rá»™ng cho những trải nghiệm cá nhân và tá»± do tÆ° tưởng, cảm nháºn, tá»± do biểu đạt. Nó phải tháºt sá»± vì con ngÆ°á»i, chứ không phải chỉ là má»™t lÄ©nh vá»±c được định hÆ°á»›ng bởi những mệnh Ä‘á» trừu tượng vá» con ngÆ°á»i. Và thá»±c ra Ä‘iá»u nà y không cần phải chỠđợi những chỉ thị, pháp lệnh từ bên trên nà o. Nó có thể bắt đầu ngay từ việc suy ngẫm tháºt sâu sắc và dám Ä‘i đến cùng má»™t nháºn thức cá nhân vá» má»™t bà i văn mình phải giảng hay phải viết vá» nó. NhÆ° thể việc Ä‘i đến cùng má»™t nháºn thức cá nhân ấy chÃnh là biểu hiện cho má»™t ý thức tá»± do.
- Nguồn Tia Sáng -
 |