Huỳnh Như Phương

Trong thời hiện đại, đồng thời với sự phát triển của các thể loại, giữa văn xuôi hư cấu (Fiction) và văn xuôi phi hư cấu (Non-fiction) có sự giao thoa và ranh giới chỉ là tương đối. Sự thâm nhập yếu tố phi hư cấu vào truyện ngắn hay tiểu thuyết có thể xuất hiện trên những bình diện khác nhau.

Trước hết là bình diện thủ pháp nghệ thuật. Trong truyện ngắn và tiểu thuyết, nhà văn có thể đưa vào những yếu tố phi hư cấu bằng cách “cắt dán” thông tin từ báo chí, biên bản vụ án… Như vậy, nhân vật và câu chuyện là hư cấu, nhưng đặt trên bối cảnh của những sự kiện có thực: một vụ án, một cuộc đảo chính quân sự, một biến cố chính trị…

Thứ hai là hình thức cấu trúc. Cấu trúc truyện ngắn và tiểu thuyết có thể sử dụng những hình thức phỏng vấn, nhật ký, thư tín, sổ tay ghi chép… của nhân vật hay người kể chuyện. Có tác phẩm là một chuỗi những lá thư trao đổi giữa các nhân vật. Cũng có tác phẩm gồm các chương được kết nối bằng những trang nhật ký mà nhân vật tự kể chuyện mình.

Thứ ba là bình diện thể loại hiểu như là bình diện tổ chức của chất liệu, nơi cho thấy rõ nhất sự giao thoa giữa hư cấu và phi hư cấu. Ở đây có sự thống nhất giữa chất liệu và thủ pháp, giữa nội dung và hình thức, giữa các yếu tố và cấu trúc. Sự chuyển dịch từ giai đoạn tiền thẩm mỹ với việc tiếp nhận và khai thác những sự kiện từ cuộc sống, những quy ước xã hội, những quan niệm... sang giai đoạn thẩm mỹ với việc cải biến chất liệu và sáng tạo hình thức, đó là một quá trình lao động tinh vi. Sự kết nối ở đây có thể dẫn đến những thể loại có tính chất lai ghép như tiểu thuyết tư liệu, tiểu thuyết chân dung, tiểu thuyết phóng sự, tiểu thuyết du ký, tiểu thuyết triết học…

BÙI VIỆT THẮNG

I. DẪN NHẬP

1. Ý nghĩa của việc nghiên cứu thể loại trong nghiên cứu tiến trình văn học

Như chúng ta biết, mỗi thể loại, nhất là những thể loại lớn thường được gọi là “gạo cội” của văn học đều thể hiện một thái độ thẩm mĩ đối với hiện thực đời sống. Mỗi thời đại văn học đều có riêng hệ thống thể loại của mình. Thời hiện đại (thế kỉ XX) hệ thống thể loại văn học Việt Nam rõ ràng là ảnh hưởng phương Tây khi nền văn học dân tộc trong trạng thái chuyển đổi hệ hình (từ phạm trù  “trung đại” sang phạm trù “hiện đại”, từ phạm trù “dân tộc” sang phạm trù ‘thế giới”). Có thể nói, trong cuộc chuyển mình tất yếu ấy, thể loại như là thước đo bầu khí quyển văn học nước nhà. M. Bakhtin trong công trình nổi tiếng của mình Lý luận và thi pháp tiểu thuyết (1) đã khẳng định: “Đằng sau cái mặt ngoài sặc sỡ và đầy tạp âm ồn ào của tiến trình văn học, người ta không nhìn thấy vận mệnh to lớn và cơ bản của văn học và ngôn ngữ, mà những nhân vật chính nơi đây trước hết là các thể loại, còn trào lưu, trường phái chỉ là những nhân vật hạng nhì và hạng ba”. Nhà khoa học Nga đồng thời cũng đề cao và khẳng định vai trò của tiểu thuyết trong hệ thống thể loại văn học thời hiện đại: “Tiểu thuyết là thể loại văn chương duy nhất luôn luôn biến đổi, do đó nó phản ánh sâu sắc hơn sự biến chuyển của bản thân hiện thực. Chỉ kẻ biến đổi mới hiểu được sự biến đổi. Tiểu thuyết sở dĩ đã trở thành nhân vật chính trong tấn kịch phát triển văn học thời đại mới, bởi vì nó là thể loại duy nhất do thế giới mới ấy sản sinh ra và đồng chất với thế giới ấy về mọi mặt. Tiểu  thuyết về nhiều phương diện đã và đang báo trước sự phát triển tương lai của toàn bộ nền văn học. Vì thế một khi đã có được vị trí thống ngự, nó xúc tác làm đổi mới tất cả các thể loại khác, nó làm chúng lây nhiễm tính biến đổi và và tính không hoàn thành. Nó lôi cuốn chúng một cách đầy quyền lực vào quỹ đạo của mình, chính bởi vì quỹ đạo ấy trùng hợp với phương hướng phát triển cơ bản của toàn bộ nền văn học”. Có thể coi ý kiến của nhà khoa học Nga như là “kim chỉ nam” cho các thao tác nghiên cứu thể loại tiểu thuyết nói chung và hình thức tiểu thuyết phóng sự của Vũ Trọng Phụng nói riêng trong bối cảnh tiểu thuyết hiện đại Việt Nam giai đoạn 1932- 1945.