Â
Vi Thùy Linh
1. Äể được đón đợi
Tôi vẫn cho rằng má»—i nghệ sÄ© Ä‘Ãch thá»±c phải là hiện thân của má»™t giá trị sống, giá trị ngÆ°á»i nà o đó. Bằng tiá»m hÆ°á»›ng nhân bản, bằng văn hóa và trải nghiệm trÆ°á»ng Ä‘á»i, ngÆ°á»i ấy đã bừng ngá»™ vá» giá trị sống, giá trị ngÆ°á»i kia. Rồi cứ thế suốt Ä‘á»i dồn toà n bá»™ tâm huyết và nghệ thuáºt của mình để là m sáng danh cho giá trị ấy, dù không phải lúc nà o cÅ©ng ý thức kÄ© vá» nó. Äấy là gốc rá»… của má»i cái má»›i chân chÃnh trong nghệ thuáºt. Thiếu Ä‘iá»u nà y, cách tân chỉ còn là những loay hoay vụn vặt vá» hình thức. Tuy nhiên, cái má»›i lại thÆ°á»ng gây hấn, gây sốc đối vá»›i táºp quán. Nó không dá»… được chia sẻ ngay, tiếp nháºn liá»n. Có khi còn bị ngá» vá»±c, dằn hắt nữa. NhÆ°ng, đã là m nghệ thuáºt thì không thể khác! Chỉ có những kẻ dám dấn thân má»›i chịu nổi tai ách nà y. Khuôn mặt nghệ thuáºt của nghệ sÄ©, nghiệt thay, lại được định dạng bởi chÃnh những Ä‘iá»u ấy. Sáng tạo và đà y ải, lấy khổ là m sÆ°á»›ng, nuốt buồn nhả vui, khó chịu thì chịu khó… chÃnh là nghệ thuáºt váºy.
Â
Cuá»™c dấn thân của Vi Thùy Linh (còn gá»i là ViLi), váºy là , đã mÆ°á»i lăm năm. Äể được chấp nháºn, tháºt lắm truân chuyên. Nhá»› hồi má»›i trồi lên, mầm thÆ¡ Linh chÆ°a được nâng niu đã phải Ä‘Æ°Æ¡ng đầu. MÆ°a đá của hoà i nghi tá»›i tấp trút xuống. Nếu non bấy, hẳn chồi mầm kia đã tiêu rồi. May nhá» ná»™i lá»±c, nó đã thách thức những bà i bác cay nghiệt để gắng vượt lên. Má»—i táºp má»›i là má»™t vụ nổ chữ má»›i. MÆ°á»i lăm năm, dẹp sang bên những băng rôn khua chiêng, hà ng tÃt gõ trống, Linh vẫn là hiện tượng trẻ khuấy được dÆ° luáºn nhất trong Ä‘á»i sống thÆ¡ Việt. Äến nay, má»—i xuất hiện má»›i của Linh xem chừng Ä‘á»u muốn là m báºn rá»™n cả ngÆ°á»i Ä‘á»c lẫn giá»›i truyá»n thông. MÆ°á»i lăm năm là cái giá để được đón đợi chăng?
Dù sao, đến táºp thÆ¡ thứ năm Phim đôi – Tình tá»± cháºm nà y [1], có thể xem Vi Thùy Linh đã cắm xong cái mốc cho má»™t chặng thÆ¡ mình. Ngoái lại, ngÆ°á»i Ä‘á»c đã có thể “tÃnh sổ†cùng Linh. Có thể xem chặng thÆ¡ nhÆ° má»™t bá»™ phim dà i năm táºp. Suốt cả năm táºp, phim chỉ có má»™t nhân váºt trung tâm thôi: nà ng Eva Linh lụy tình, cứ trồng mình giữa vÆ°á»n địa Ä‘Ã ng của thì hiện tại mà thèm xây dá»±ng má»™t đế chế yêu. Vá»›i ViLi, yêu là thÆ¡ là dệt tầm gai[2]… là sống.
2. Nữ quyá»n hay Ãi quyá»n
Bây giá» mà nói Vi Thùy Linh trở thà nh chÃnh mình chỉ bởi sá»± Ä‘am mê Ä‘á» tà i tình yêu, thì liệu có… nhà m quá không? Dù vá»›i Linh, Ä‘Æ°á»ng thÆ¡ – Ä‘Æ°á»ng tình là má»™t, dù tỉ lệ thÆ¡ tình hoà n toà n áp đảo, dù các táºp thÆ¡ Linh luôn có những cái tá»±a cá»±c … tình (Khát, ViLi in love, Phim đôi – tình tá»± cháºm), thì việc chuyên thÆ¡ tình đâu còn là m nên khác biệt! Äã có chán vạn thi sÄ© ái tình rồi!
Bao ngÆ°á»i đã tưởng Ä‘iá»u là m nên “thÆ°Æ¡ng hiệu†ViLi chẳng qua chỉ là ngang nhiên Ä‘Æ°a và o thÆ¡ các “cảnh nóngâ€, gây sốc vá»›i ngay cả những ngÆ°á»i hiếu sốc, kiểu nhÆ° “Khá»a thân trong chăn / Thèm chồng. Thèm có chồng ở bên. Chỉ cần anh gối lên đùi / Mình ôm lấy Anh ôm mình / Biết sá»± bình yên của mặt đấtâ€, “Em kéo áo lên để anh trà n tinh khôi và mãnh liệtâ€, “Cà i then em bằng anhâ€, “Không còn biết má»™t chấn Ä‘á»™ng nà o hÆ¡n / Anh xoáy và o em / CÆ¡n lốcâ€â€¦ Thá»±c ra, viết sau những đại bút nhÆ° Xuân Diệu, Hà n Mặc Tá», BÃch Khê, VÅ© Hoà ng ChÆ°Æ¡ng, Nguyên Sa…, rồi những cây bút khác nhÆ° Nhã Ca, DÆ° Thị Hoà n, Phạm Thị Ngá»c Liên… có đến mấy thế hệ, thì trình ra những cảnh được/bị xem là hot thá»i Ä‘Æ°Æ¡ng đại kia đâu còn là độc diá»…n nữa !
Không Ãt ngÆ°á»i lại Ä‘inh ninh cái đáng nói nhất của ViLi là sá»± kiên tâm nâng tình yêu lên thà nh tôn giáo. á»’, tôn giáo hóa những Ä‘iá»u mình tôn thá» vốn là nét phổ biến của kẻ lãng mạn. Nếu nói riêng trong thÆ¡ tình ở ta, ngÆ°á»i gần nhất xem tình yêu là tôn giáo thì cÅ©ng đã khởi nghiệp cách nay dÆ° ná»a thế kỉ và đã chia lìa vá»›i thế giá»›i nà y cÅ©ng có tá»›i má»™t tháºp niên rồi. Coi tình yêu là tôn giáo, xem ra, là câu chuyện cÅ©ng đã… xÆ°a.
Váºy, đâu má»›i là Vi Thùy Linh?
Rất nhiá»u ngÆ°á»i đã cả quyết: Ä‘iểm đáng kể của Linh là tiếng nói nữ quyá»n trong tình yêu. Tôi cÅ©ng từng tin thế. Linh là má»™t nữ sÄ©, má»i biểu tá» tình yêu Ä‘á»u từ vai nữ, váºy xem Linh là phát ngôn viên cho nữ quyá»n thì phải quá còn gì. “Nữ quyá»n luáºn†chẳng phải Ä‘ang xôm, Ä‘ang mốt trở lại đó sao! NhÆ°ng lắng kÄ©, té ra, nhầm. Té ra, khoa há»c cÅ©ng thá»i thượng. Tiếng nói nữ quyá»n ở ta Ãt nhất đã có từ thá»i Xuân HÆ°Æ¡ng rồi[3]. Vá»›i lại, Linh có lên tiếng nhÆ° nạn nhân của nam quyá»n đâu. Trong thÆ¡, Linh chẳng đòi quyá»n riêng gì cho giá»›i nữ! Má»™t ngÆ°á»i đòi quyá»n cho ngÆ°á»i nữ, thì sao lại hân hoan là m má»™t nô lệ tá»± nguyện đến thế nà y: Hình nhÆ° tôi đã lá»›n lên cùng tình yêu dà nh cho Anh, từ khi bắt đầu là bà o thai con gái trong bụng mẹ / Tôi hôn Anh rÆ°ng rÆ°ng và biết mình Ä‘ang trở thà nh nô lệ của tình yêu, má»™t nô lệ không cần được giải phóng. Má»™t ngÆ°á»i bất bình vá»›i nam quyá»n, muốn tranh già nh vị thế vá»›i Ä‘Ã n ông thì sao có thể viết những dòng tôn vinh Ä‘Ã n ông đến nhÆ°á»ng nà y: Không cần Chúa Trá»i, Anh sáng tạo em bằng sức mạnh phồn sinh / Em thấy mình thá»±c sá»± là phụ nữ khi có Anh – Ä‘iá»u tất yếu và linh thánh… Em quỳ xuống Anh gá»i Bình minh sáng thế…
Giá»›i quyá»n không phải chuyện của Linh. Cái là m báºn tâm thi sÄ© nà y, thá»±c ra, là Ãi quyá»n. Quyá»n được yêu nhÆ° má»™t Con NgÆ°á»i viết hoa. Äối vá»›i con ngÆ°á»i, quyá»n được yêu bao giá» cÅ©ng là phần đáng giá nhất của quyá»n sống. à thức vỠái quyá»n, ca tụng và đấu tranh cho ái quyá»n, đó là nguồn cảm hứng sôi nổi nhất của hồn thÆ¡ Linh. Nó là m nên khuôn mặt nghệ thuáºt Vi Thùy Linh trong thÆ¡ Ä‘Æ°Æ¡ng đại: “Em yêu Anh nhÆ° yêu sá»± hiện diện của chúng mình trên trái đất / Mặc tháng năm chạy vá» cuối mắt / Mặc thế gian đổi thay từng giá» khắc / Chúng mình yêu nhauâ€, “Ta / lúc nà o cÅ©ng phá giá»›i để yêu / thì có nên tu không ?/ Biết tu ở kiếp nà o ?/ Hôn nhau trà n trà n / Ta tu suốt Ä‘á»i dÆ°á»›i gốc cây bồ đỠ– Anh / Chúng mình siêu thoátâ€, “Em yêu Anh cuồng Ä‘iên / Yêu đến tan cả em…
Kẻ thù của ái quyá»n trong thÆ¡ Linh không phải nam quyá»n, cÆ°á»ng quyá»n hay thần quyá»n. Nó là sá»± giả dối và ươn hèn khiến con ngÆ°á»i đánh mất những tình yêu đẹp đẽ. Nó là táºp quán lạc háºu của má»™t cá»™ng đồng chÆ°a thá»±c có truyá»n thống tôn trá»ng cá nhân nên cÅ©ng chÆ°a biết tôn trá»ng tình yêu đầy đủ, trái lại, vẫn còn nhiá»u kì thị, thóc mách trÆ°á»›c những biểu tá» riêng tÆ° của đôi lứa. Mà già nh quyá»n sống cho tình yêu trÆ°á»›c những thế lá»±c nhÆ° váºy, còn gian nan và dai dẳng gấp bá»™i phần so vá»›i những thế lá»±c khác.
Ta hiểu vì sao, Linh xem sống là được yêu. Ta hiểu vì sao Linh thèm muốn những nụ hôn của tình yêu được Ä‘Ã ng hoà ng công khai dÆ°á»›i ánh ngà y, được tá»± do biểu tá» trÆ°á»›c đám đông. Ta hiểu vì sao Linh thèm khát cái hạnh phúc được Hôn nhau giữa thủ đô La Mã… Anh ôm em bay giữa bầu trá»i Ã… quyện nhau thà nh tháp nghiêng trên tháp, thèm được Uống nhau không biết mệt / Cho cả thế giá»›i nhìn…
3. Giữa vÆ°á»n địa Ä‘Ã ng…
Chữ ái quyá»n không chỉ mang hà m nghÄ©a quen nhất là quyá»n được yêu. Nó còn tiá»m ẩn má»™t nét nghÄ©a khác cÅ©ng hết sức đáng kể: quyá»n năng của tình yêu. ThÆ¡ ViLi là sá»± ca tụng quyá»n năng đó.
ÄÃch cuối cùng của văn minh, tiến bá»™ có phải là xây dá»±ng má»™t cÆ¡ ngÆ¡i váºt chất huy hoà ng cho thế giá»›i nà y không? Không. Má»i ná»— lá»±c của văn minh, tiến bá»™ Ä‘á»u phải nhắm cái Ä‘Ãch tối háºu: là m sao cho loà i ngÆ°á»i biết nhìn nháºn tình yêu là cái nhụy của sá»± sống và biết sống trong tình yêu. NhÆ°ng thá»±c tại lại ngà y má»™t xác xÆ¡. Trái đất vốn là vÆ°á»n địa Ä‘Ã ng giỠđã bị xâm lấn bởi cái gá»i là văn minh. Nó lan tá»›i đâu, những nẻo vÆ°á»n liá»n bị san lấp, chôn vùi. Con ngÆ°á»i thì sẵn sà ng xắn ra từng mảnh nhỠđể bán chác, đánh đổi. Äến nay, vÆ°á»n địa Ä‘Ã ng đã bị đè nghiến dÆ°á»›i chân móng của ná»n văn minh đó rồi. Ngá»± trị luyến ái quan của chúng ta là má»™t tình yêu bị chằng buá»™c biết bao luáºt lệ qui Æ°á»›c của thứ văn minh đó. Những hà nh trang rởm ấy là m mỠđục sÆ¡ tâm, khiến loà i ngÆ°á»i yếu Ä‘uối, khiến thế giá»›i khô cằn. Dù không Ãt lúc nói giá»ng to tát, nhÆ°ng trong thÆ¡, Linh luôn bà y tá» ná»—i thất vá»ng chân thà nh vá» má»™t thá»±c tại nhÆ° thế. Linh nói nhiá»u vá» những nguyên nhân và háºu quả: “Trái đất ốm yếu vì văn minh / Thế giá»›i thiếu chất thÆ¡ nên loà i ngÆ°á»i bi kịchâ€. Vì “cả loà i ngÆ°á»i ngá»™ nháºn tham vá»ng váºt chấtâ€, vì “Dục vá»ng bá»i bá»i khiến ngÆ°á»i ta khốn khổâ€, cho nên đến giỠ“Thế giá»›i còn rất Ãt ngÆ°á»i dám coi tình yêu là tối thượngâ€â€¦
Cái gì có thể giải cứu má»™t thế giá»›i nhÆ° váºy? DÄ© nhiên, chỉ có má»™t quyá»n năng duy nhất: tình yêu. Má»™t tình yêu lá»›n và đẹp có thể giải cứu cả thế gian nà y. Linh tin thế.
Tình yêu nà o có được quyá»n năng ấy? Tình yêu của Eva/Adam.
Äó là má»™t tình yêu sÆ¡ nguyên thuá»™c vá» sÆ¡ tâm. Má»™t tình yêu vẹn nguyên và thuần khiết thuá»™c vá» cái tâm nhÆ° bông sen buổi sáng của con ngÆ°á»i. NghÄ©a là tình yêu trong bản nguyên của nó. Bản nguyên không phải bản năng. Nó là tình yêu thuá»™c vá» cái phần ngÆ°á»i tinh khôi, nguyên khiết của má»—i cá thể. Nó hiện ra bằng những rung Ä‘á»™ng tÆ°Æ¡i ròng, những khao khát trong là nh mà con ngÆ°á»i có thể dâng tặng cho con ngÆ°á»i. Linh dồn toà n bá»™ tâm huyết để tôn vinh má»™t tình yêu nhÆ° thế. Cà ng kì vá»ng và o “Những cÆ¡n khát vá»— vá» dẫn Ä‘Æ°á»ng chúng ta, định giá chúng ta giữa hiện thá»±c nhá nhem, giá trị bị đánh tráoâ€, lại cà ng dị ứng gay gắt vá»›i những thứ tình yêu ngá»™ nháºn, giả trang, rởm: “Lưỡi của loà i ngÆ°á»i phải được gá»™t sạch ngôn từ ngụy trang, tẩy rá»a những cái hôn rởm, Ä‘á»c Ä‘iếu văn cho những cuá»™c tình ngá»™ nháºn chết yểuâ€. Tình yêu thuần khiết thì bao giá» cÅ©ng là má»™t ái tiệc giữa vÆ°á»n địa Ä‘Ã ng. Mà táºn hưởng và táºn hiến đến từng phút giây sống trong nhau chÃnh là thá»±c Ä‘Æ¡n kì diệu của đại tiệc yêu nà y: “VÆ°á»n địa Ä‘Ã ng má»™t Eva Linh / Cánh đồng violette mênh mông / là m nên bao ái tiệc / Hoa tÃm miá»n trinh miên quyến rÅ© / Tất cả đại tiệc yêu /… Cho đôi ta sống nhiá»u lần trong má»—i lần / Cho hoan ca dá»™i vang vÅ© trụ / cho mà u yêu loang nhiá»u thế kỉ /…môi rá»±c tan thân nhiệt vã sáng / Li ti sao vòm vòm cây thụ tìnhâ€.
Tình yêu Ä‘Ãch thá»±c là m sao thiếu được tình tá»± ái ân. Bản thân ái ân là má»™t vẻ đẹp sÆ¡ nguyên. à thức văn minh rởm ngá»± trị trong chúng ta đã biến nó thà nh cấm kị, che Ä‘áºy nó bằng cái lá nho giả trang. Ngay từ buổi ban sÆ¡ của sá»± sống ngÆ°á»i, cảnh ái ân sÆ¡ nguyên đã được tổ tiên tạo tác trên thạp đồng Äà o Thịnh[4] rồi. Ấy váºy mà đá»i sau, há»… nói vỠái ân thì láºp tức bị xét nét, báng bổ. Thói Ä‘á»i, những kẻ hô hà o cấm kị nhất, báng bổ hăng nhất lại thÆ°á»ng là kẻ khó cưỡng được sá»± tò mò vá» nó nhất. Thể hiện ái ân bằng nghệ thuáºt mãi mãi là má»™t nhu cầu nhân bản. Chuyện cần xét nét chỉ là phẩm chất nghệ thuáºt và đẳng cấp văn hóa trong cách thể hiện ái ân và cách Ä‘á»c vỠái ân thôi. Xóa bá» dần những cấm kị vô lối, dỡ bá» dần cái lá nho vá» vịt kia chÃnh là ná»— lá»±c của văn minh tháºt. Hẳn nhiên, cÅ©ng là ná»— lá»±c của thÆ¡ yêu má»—i thá»i. Váºy mà khi những tiếng thÆ¡ nhÆ° thế vừa cất lên, táºp quán liá»n rãy nảy, hùa và o chống trả.
Còn nhá»› thế kỉ XVIII, những trang yêu trong Kiá»u, những phồn thá»±c bóng gió của Xuân HÆ°Æ¡ng từng bị qui kết là tà dâm. Ná»a đầu thế kỉ XX, khi Xuân Diệu má»›i viết “Tháng giêng ngon nhÆ° má»™t cặp môi gầnâ€, “Hãy sát đôi đầu hãy kỠđôi ngá»±c… Hãy khắng khÃt những là n môn gắn chặt†thì đã bị la lối là vẩn đục. Hay, má»›i và i chục năm trÆ°á»›c, DÆ° Thị Hoà n viết vá» cái lÆ¡ đãng không thể tha thứ: “Sau những phút giây êm Ä‘á»m trên ghế đá / Anh quên cà i khuy áo ngá»±c cho emâ€, thì đầu óc cấm kị đã vá»™i vu lên là phà m tục…
Äến thá»i Vi Thùy Linh, táºn thế kỉ XXI rồi, chuyện đã khá hÆ¡n đâu. Linh chả được thói Ä‘á»i miá»…n trừ má»™t búa rìu nà o. Cố nhiên, nhiá»…u loạn rồi cÅ©ng qua. Và , may thay, sau má»—i lần nhÆ° thế, ý thức của con ngÆ°á»i vá» tình tá»± dÆ°á»ng nhÆ° lại nấn rá»™ng má»™t vòng, mỹ cảm vỠái ân lại nâng lên má»™t tầm. GiỠđây, Ãt ai còn nghi ngá» Ä‘iá»u nà y: biểu tả tình tá»± ân ái bằng những thi ảnh ngỡ trần tục mà đầy thi vị là sở trÆ°á»ng của Linh.
– Những Ä‘Æ°á»ng cong khá»a và o sóng chữ
Em say nắng mất rồi, em say thêm nữa nhé
Mặc cho búp hôn thụ phấn thân ngÆ°á»i.
- Những con chữ nảy hạt dưới da
Những con chữ hòa máu em và o anh
Khao khát mở Ä‘Æ°á»ng cong hợp
- Ngà y anh đến mùa tình lên
Yên lặng mở những ngón tay chìa khóa
– Da thịt dáºy tình là m rÆ¡i xiêm áo
Eo chỠđợi vuốt ve thắt bão
– Và o lúc hạt hạt mồ hôi cha thấm và o ngực mẹ
Mặt đất già cháºt chá»™i nở dần những luống hoa đồng trinh
– Cà i then tiếng khóc của em bằng đôi môi anh
Cà i then em bằng anh
Có nhà điêu khắc đã dà nh cả Ä‘á»i mình để tôn vinh nụ hôn của con ngÆ°á»i bằng hoa cÆ°Æ¡ng và cẩm thạch. Phải chăng ViLi cÅ©ng muốn là m má»™t thi sÄ© hoan ca ái ân tình tá»± của con ngÆ°á»i bằng thi ảnh và ngôn từ?
Khát khao má»™t tình yêu sÆ¡ nguyên, hay sống vá»›i tình yêu trong bản nguyên của nó, những mong cứu chữa địa Ä‘Ã ng, ViLi thá»±c là ngÆ°á»i lãng mạn giữa thá»i buổi nà y. Tôi chắc những đầu óc hiện thá»±c khó chia sẻ quan niệm và cách nhìn của Linh. NhÆ°ng, từ vạn kiếp, tình yêu luôn là phần lãng mạn nhất của cõi ngÆ°á»i, là m sao có thể thiếu những cách tiếp cáºn lãng mạn được!
4. … thèm đế chế Yêu
Linh còn đẩy niá»m lãng mạn Ä‘i xa hÆ¡n khi xem tình yêu là sá»± hoà n thiện bản thể. Má»—i con ngÆ°á»i vốn là má»™t bản thể đầy mâu thuẫn, má»™t bản thể thiếu khuyết: “Tôi là tôi / Má»™t bản thể đầy mâu thuẫnâ€. Cái tôi ấy chỉ trở nên hoà n thiện bởi tình yêu và trong tình yêu: “Và o lúc những kim đồng hồ nháºp má»™t / Chúng ta trở thà nh má»™t bản thể / và khi ấy / Em nháºn ra / Anh là bản đồ thế giá»›iâ€. Tình tá»± không chỉ là thú yêu Ä‘Æ°Æ¡ng trong hoan lạc hiện sinh, không chỉ thá»a mãn những cÆ¡n khát tình, những nguồn dục lạc của thể xác. Bởi vá»›i Linh, “thể xác chỉ là minh há»a của tinh thầnâ€. Tình tá»± là lúc vượt thoát ná»—i cô Ä‘Æ¡n bản thể, vượt thoát mặc cảm thiếu khuyết: “Những ngôi sao tung vạn tinh thể Æ°á»›t sáng, bá»c Anh và em thà nh má»™t bản thểâ€. Tình tá»± là lúc sá»± sống trong vÅ© trụ nà y Ä‘ang là m cuá»™c hóa sinh kì diệu của nó trong những bản thể ngÆ°á»i: “sá»± váºn Ä‘á»™ng âm – dÆ°Æ¡ng là bản chất thế giá»›iâ€. Tình tá»± là lúc cảm nháºn được sá»± bình yên mặt đất, bình yên của pháºn ngÆ°á»i: “Khi hôn mắt Anh, mắt trong mắt Anh / Em nhìn thấy sá»± váºn Ä‘á»™ng của thế giá»›i từ những hạt mầm còn nằm trong ngấn nÆ°á»›c / Khi nằm nÆ¡i Anh / Em nhÆ° ở trên hòn đảo bình yên của cuá»™c Ä‘á»i mình / Khi áp và o tai Anh / Em nghe thấy muôn tiếng sóng vá»— vá» miên man nhÆ° áp con ốc biển / Khi em hòa trong toà n vẹn Anh / Em đã vén được bức mà n bà ẩn vá» sá»± sống / Và em biết / Vá»›i tình yêu của em /Anh có thể ngẩng cao, trở thà nh chÃnh mìnhâ€. Hoà n thiện má»—i bản thể bằng/trong má»™t tình yêu lá»›n, phải chăng là cách duy nhất để hoà n thiện thế giá»›i nà y?
Có ngÆ°á»i đã hình dung rằng thÆ¡ Việt từ đầu thế kỉ XX đến những năm đầu tiên của thế kỉ XXI là má»™t hà nh trình dà i dặc từ cái Tôi trở vá» vá»›i cái Tôi. Y nhÆ° má»™t vòng luẩn quẩn. Sá»± thá»±c có giản Ä‘Æ¡n và đáng lo ngại nhÆ° váºy không? Nhìn kÄ© sẽ thấy đó là tiến trình đầy thăng trầm vá»›i bao khúc quanh từ cái tôi cá thể đến cái tôi bản thể. Äó là hai tầm mức, hai chiá»u kÃch của cái tôi cá nhân. Nếu cái tôi cá thể chủ yếu hiện lên qua tÆ°Æ¡ng quan vá»›i táºp thể và sống trong mối báºn tâm vá»›i những giá trị hẹp của cá»™ng đồng nhá», thì cái tôi bản thể hiện ra trong đối láºp vá»›i toà n thể và báºn tâm vá»›i những giá trị phổ quát. Trên thi Ä‘Ã n, đây đó, không Ãt ngÆ°á»i rÆ¡i và o những báºn lòng thá»n má»n của cái tôi tiểu ká»·, chả đại diện được gì. NhÆ°ng, ở những gÆ°Æ¡ng mặt nổi lên, ta vẫn thấy những nét thần thái của cái tôi bản thể. Sống vá»›i niá»m băn khoăn ấy, Vi Thùy Linh là má»™t trong những tiếng nói sốc của cái tôi bản thể đó.
Má»™t nghệ sÄ© thá»±c thụ thì phải tạo ra được má»™t thế giá»›i nghệ thuáºt của riêng mình. ChÆ°a là m được Ä‘iá»u nà y, thì chÆ°a thể có khuôn mặt nghệ thuáºt thá»±c sá»± thuyết phục. Là má»™t hiện tượng trẻ, nhÆ°ng Vi Thùy Linh đã sá»›m chÃn. Linh đã xây cất được má»™t thế giá»›i riêng trong thÆ¡ mình. Thế giá»›i Linh là thế giá»›i Ä‘ang yêu. Má»™t tình yêu luôn ở thì hiện tại. Thế giá»›i ấy có thá»i gian là những mùa tình không dứt, không gian là cõi tình không biên giá»›i, cả không/thá»i gian Ä‘á»u nhuốm má»™t sắc tÃm không cùng của hoa Thùy Linh[5]? Vạn váºt trong đó, từ cụm hoa đến bầu trá»i, từ rêu cỠđến biển đảo, từ cÆ¡n gió đến ngá»n sóng, từ thân cầu đến đỉnh tháp, từ khung cá»a đến bức rèm, từ ly rượu đến ngá»n nến, từ góc vÆ°á»n đến góc giÆ°á»ng, đến cả những thà nh phố lá»›n nhÆ° Hà Ná»™i, Roma, Paris… Ä‘á»u “đang yêu bằng trái tim lãng mạnâ€, Ä‘ang tình tá»± bằng muôn và n tế bà o dáºy men tình ái, lồng lá»™ng nude và rá»™n rá»±c dục tình: “đại lá»™ dà i nhÆ° má»™t cÆ¡n hônâ€, “những núi vú ưỡn lên nóng bá»ng, những núi vú non tÆ¡ sáng rá»±c, những chóp vú khát yêu triệu năm, tá»± do hoan lạc giữa mùa tình không bao giá» hếtâ€, “vá»— và o bá» muôn đợt sóng khá»a trắng tinh khôiâ€, “cây cầu kết bằng trăm thiếu nữ đùi nối nhịp mÄ© kiá»u lồng lá»™ng nude sức sốngâ€, “mây liếm cong trăngâ€, “nắng mạch nha trắng trong hệt nhÆ° lúc em vừa tắmâ€, “gió à o đến bế thốc mùa thu Ä‘iâ€â€¦ Linh đã thổi những cÆ¡n yêu của mình và o má»—i sá»± váºt ấy để váºt nà o cÅ©ng mang má»™t mảnh hồn yêu. NghÄ©a là Linh đã phổ và o tạo váºt của mình má»™t bầu khà quyển riêng: khà quyển yêu.
Thá»±c ra, dá»±ng thế giá»›i nghệ thuáºt thà nh cõi yêu cÅ©ng chÆ°a hẳn là điểm riêng của má»™t thi sÄ© nòi tình. Dấu ấn Linh phải chăng là quyá»n năng Eva trong cõi yêu ấy? Tìm hiểu thế giá»›i nghệ thuáºt của má»™t nhà thÆ¡ tình, tôi thấy má»™t mô hình phổ biến. Ấy là má»™t cõi giá»›i vá»›i ba hệ thống hình tượng vừa song hà nh vừa Ä‘an xen chuyển hóa lẫn nhau là : Cái tôi – NgÆ°á»i tình – Thế giá»›i. Trong thÆ¡ Linh, má»—i hình tượng ấy có má»™t diện mạo riêng. Tôi là nà ng Eva Linh. Cái tôi ấy mang trong mình má»™t tình yêu nồng nà n đến cuồng Ä‘iên, Ä‘am mê đến tan nát. Äiá»u tháºt lạ ở nà ng Eva nà y là ná»—i khát yêu cà ng vô giá»›i hạn thì cÆ¡n khát là m mẹ cà ng vô bá» bến. Nà ng thèm có con từ vị thà nh niên và rất ham phiêu diêu trong má»™t viá»…n tưởng nhiá»u con. Vá»›i nà ng, yêu là sống, cõi sống là cõi yêu, cà ng nhiá»u con cà ng nối dà i sá»± sống trên cõi yêu nà y.
NgÆ°á»i tình là Anh, má»™t Anh luôn được viết hoa. Chà ng được tình yêu sÆ¡ nguyên của Eva biến thà nh má»™t Adam là tưởng và linh thánh (vì thế, trong thÆ¡ ViLi không thể có má»™t tiếng thÆ¡ nà o than trách vá» chà ng hay tranh chấp giá»›i quyá»n vá»›i chà ng).
Và Thế giá»›i, cái cõi tình quanh hỠấy, Ä‘Æ°Æ¡ng nhiên, phải là vÆ°á»n địa Ä‘Ã ng thì hiện tại, má»™t địa Ä‘Ã ng Ä‘ang cần được nâng cấp. Trong đó cuá»™c tÆ°Æ¡ng tranh giữa hoa địa Ä‘Ã ng và rác văn minh Ä‘ang ở hồi quyết liệt. Những cặn bã và rác rưởi của đô thị hóa, công nghiệp hóa, thị trÆ°á»ng hóa… Ä‘ang hòng robot hóa con ngÆ°á»i và hoang vu hóa vÆ°á»n xÆ°a. NhÆ°ng, từ Eva và Adam bản nguyên khà lá»±c của tình yêu lá»›n và đẹp không ngừng trà o tuôn và o thế giá»›i để cải hóa địa Ä‘Ã ng thà nh đế chế yêu. Vì thế, không chỉ riêng khi yêu ở Roma, mà ở má»i chốn, quyá»n năng của tình yêu ấy luôn giúp Eva Linh đồng hóa thế giá»›i nà y: Hôn nhau giữa thủ đô La Mã/ Pisa nghiêng thêm / Anh ôm em bay giữa bầu trá»i à / Quyện nhau thà nh tháp nghiêng trên tháp / Váy bay tóc bay mắt bay sóng sánh/ Chúng mình là ngôi sao bay, là tượng tình yêu Ä‘ang thở, in và o La Mã xanh/ Pisa thứ hai / Dẫu Pisa cÅ© sụp xuống / Dáng nghiêng hôn nhau quên thá»i gian vẫn in lên ná»n trá»i Roma / Má»™t đế chế Yêu vÄ©nh cá»u…
Biến thế giá»›i thà nh đế chế Yêu vÄ©nh cá»u, chẳng phải là cái Ä‘Ãch lãng mạn nhất của văn minh sao? Và , thèm khát má»™t đế chế Yêu nhÆ° thế, chẳng phải là nghiệp yêu bạo liệt của ViLi sao?
5. Dệt tầm gai thà nh thơ
Tôi gá»i ViLi là thi sÄ© mắn chữ. Mắn là phúc lá»™c mà cÅ©ng là tá»™i tình. Nên ngÆ°á»i Ä‘á»c Linh luôn có hai cảm giác phản trái: cuốn hút và ức chế. Cuốn hút bởi má»™t trữ lượng thi ca dồi dà o, câu chữ sinh sôi, tình ý nÆ°á»m nượp, thi ảnh ngồn ngá»™n. Còn ức chế bởi chÃnh mặt trái của nó: trà n lan và ồn à o. Do thế, tôi chắc thÆ¡ Linh sẽ váºy thôi, má»™t thứ dầu thô khó tinh lá»c, má»™t thứ quặng thô khó tinh luyện. Äến khi Ä‘á»c những câu nà y: Ta dâng hiến cho thÆ¡ những năm tháng thanh xuân đẹp nhất / Dệt tầm gai thÆ¡ dệt sợi máu thà nh chữ, tôi có phần nghi ngại mình. Mình đã thiếu kiên nhẫn chăng? đã thiếu công bằng trÆ°á»›c những dòng thÆ¡ dệt từ “sợi máu†đó chăng?
Äá»c ViLi cứ phải thả trôi theo sá»± “trà n trá»â€: Em vùi em và o anh, nảy mầm chÆ°a từng có / Ảo thuáºt giác quan ốp la món trứng mặt trá»i / … Anh dắt em Ä‘i mãi trong mà u xanh của phố, trên triá»n xanh của sóng, giữa không táºn của trá»i / Chúng mình đã Ä‘i qua bao thế kỉ bất an, sao loà i ngÆ°á»i yếu Ä‘uối đến thế?! / Chúng mình đã Ä‘i qua ánh sáng bao ná»n văn minh huy hoà ng mà nhân gian vẫn tìm gì mãi thế?! / Äiá»u quan trá»ng nhất, bà máºt hệ trá»ng nhất là biết yêu trong sá»± sống táºn cùng / Äi bá»™ qua vòm trá»i, anh nằm bên em giữa thá»i đại mệt nhoà i rạn bóng những thế kỉ…
Trà n trá» khiến thÆ¡ Linh có dáng dấp thÆ¡ văn xuôi. Trà n trá» khiến má»—i bà i thÆ¡ Linh nhÆ° lồng ngá»±c bé của thÆ¡ ngắn lại muốn chứa hÆ¡i thở phóng túng của trÆ°á»ng ca. Äó âu cÅ©ng là má»™t chiêu pháp định dạng má»™t lối thÆ¡. Thá»±c ra, trÆ°á»›c khi là má»™t chiêu, nó là má»™t Ä‘iệu sống. Ai gần Ä‘á»u thấy Linh có má»™t Ä‘iệu sống ấn tượng: nhÆ° dòng nÆ°á»›c khoáng nóng không ngừng xối xả. Dòng sống mạnh xô đẩy cảm xúc tá»± trong hồn đã tuôn trà n ra thà nh sá»± xô Ä‘uổi câu chữ trên mặt giấy. Nó là má»™t tạng chất. Chủ thể chỉ có thể sá»a đổi mà không thể thay đổi. Thứ thÆ¡ nhÆ° thế thÆ°á»ng cáºy và o chữ nhẫn ở ngÆ°á»i Ä‘á»c. Nhẫn thì có cÆ¡ vượt qua lá»›p thô gai để nâng niu những sợi “máu chữâ€. Còn không thể nhẫn thì Ä‘Ã nh “kÃnh nhi viá»…n chi†do phát mệt vá»›i đám thô gai thừa thãi của ngôn từ.
ThÆ¡ Linh lúc nà y cứ xui tôi nhá»› đến phim Long thà nh cầm giả ca. Nếu phim của Äà o Bá SÆ¡n được xem là thÆ¡ trên mà n bạc, thì có thể xem thÆ¡ Linh là phim trong ngôn từ. Ai quan tâm đến thÆ¡ Ä‘á»u thấy má»™t thá»±c tế: thÆ¡ hiện nay Ä‘ang phải chấp nháºn sá»± cạnh tranh gay gắt của các nghệ thuáºt khác. Nhiá»u đối thủ đáng gá»m Ä‘ang cÆ°á»›p Ä‘i bạn Ä‘á»c của thÆ¡. Äể sống và cạnh tranh, thÆ¡ phải tá»± thay đổi bản thân. Hiện có hai xu hÆ°á»›ng rõ rệt: má»™t là , vay mượn Æ°u thế của các nghệ thuáºt khác để là m già u; hai là , tá»± Ä‘Ã o sâu và o mình để là m má»›i từ những Æ°u thế đặc thù. Nghe nhìn có lẽ là đối tượng được thÆ¡ tìm tá»›i để vay mượn nhiá»u nhất. Sắp đặt, trình diá»…n đã sá»›m được thÆ¡ vá»i cÅ©ng theo tinh thần ấy.
Trên sân khấu, là ngÆ°á»i chịu chÆ¡i thÆ¡, Linh khá máu mê trình diá»…n thÆ¡. NhÆ°ng trong văn bản, phim má»›i là nghệ thuáºt Linh am tÆ°á»ng và khai thác nhiá»u để là m ra thÆ¡ mình. Có phải đến Phim đôi – Tình tá»± cháºm, Linh má»›i há»c phim để là m thÆ¡ không? Không. Từ những táºp đầu đã thấy xu hÆ°á»›ng nà y rồi. Linh coi trá»ng những khuôn hình, coi trá»ng tốc Ä‘á»™ chuyển cảnh, dà n cảnh, tin dùng Ä‘á»™ng từ hÆ¡n tÃnh từ để hình của mình không tÄ©nh kiểu tranh mà động kiểu phim. Linh thÆ°á»ng show những cảnh toà n, cảnh cáºn, cảnh đặc tả khiến câu thÆ¡, Ä‘oạn thÆ¡ nhÆ° má»™t chuá»—i khuôn hình trên mà n bạc. Có thể nói tÆ° duy hình của Linh rất phim: “Äá»™t ngá»™t và o kịch tÃnh / Nữ kỵ sỹ cưỡi bạch mã phi nÆ°á»›c đại xa lá»™ / Äến villa trắng phủ dây leo xanh / Núi rặng rặng gần xa / mây đắp xanh kÃn biển / Nghênh chiến thách thứcâ€â€¦ Ngay chiêu lặp, bá» ngoà i tưởng chỉ là phép Ä‘iệp quen thuá»™c nhÆ° “vòm vòmâ€, “phố phốâ€, “cánh cánhâ€, “nhà nhà â€, “ngà n ngà nâ€, “cây câyâ€â€¦ nhÆ°ng, thá»±c ra, chúng trở Ä‘i trở lại trong thÆ¡ Linh theo dụng ý phim, nhÆ° cách lia máy, chạy máy để bao quát hoặc bám sát chuyển Ä‘á»™ng của hình chủ: “Khi Anh chở em lÆ°á»›t Vespa phố phốâ€, “Tôi luyện tôi bá» bá» bãoâ€, “Li ti sao vòm vòm cây thụ tìnhâ€â€¦ Hay cái cách chồng hình của phim đã nháºp và o lối chồng chữ nà y: “Mình ôm lấy Anh ôm mình†… Ä‘á»u cho thấy cách dụng hình, dụng chữ của Linh hấp thu từ Ä‘iện ảnh thế nà o.
TrÆ°á»›c ViLi, không phải chÆ°a có việc văn tìm đến phim. NhÆ°ng tìm đến phim kiểu ViLi thì có lẽ chÆ°a. Thà nh công nhiá»u hay Ãt, còn tùy đánh giá của lối Ä‘á»c. Và kể cả cái nhìn Æ°u ái nhất cÅ©ng không thể là m lÆ¡ trÆ°á»›c những dấu hiệu “phim đè thơ†đây đó trong các thi phẩm của Linh. Song, bảo rằng cây bút nà y không có cách tân gì vá» hình thức là chÆ°a tháºt công bằng.
Ném mình và o cuá»™c thÆ¡ nà y, ViLi mang theo má»™t tâm niệm: Äỉnh cao sá»± sống là hợp linh nghệ thuáºt và tình yêu. Tất nhiên, để có thể lên đỉnh ấy, không thể thiếu má»™t hợp linh khác: ná»™i lá»±c và cáºt lá»±c.
Ná»™i lá»±c má»™t Eva bạo chữ, cáºt lá»±c kiểu dệt tầm gai liệu có giúp được ViLi?
Chú thÃch
[1] Vi Thùy Linh có thÆ¡ in từ giữa những năm 90, sau lần lượt ra Ä‘á»i các táºp: Khát (NXB Há»™i Nhà Văn,1999), Linh (NXB Thanh Niên, 2000), Äồng tá» (NXB Văn nghệ, 2005), ViLi in love (NXB Văn Nghệ, 2008), Phim đôi – Tình tá»± cháºm (NXB Thanh Niên, 2010). ThÆ¡ trÃch trong bà i Ä‘á»u từ 5 táºp thÆ¡ nà y.
[2] NgÆ°á»i dệt tầm gai là hình tượng được nhiá»u ngÆ°á»i biết đến trong bà i thÆ¡ cùng tên của Vi Thùy Linh.
[3] Có thể xem Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng là tiếng nói nữ quyá»n sá»›m và hết sức mạnh mẽ chống lại xã há»™i nam quyá»n, đòi quyá»n sống, quyá»n yêu cho ngÆ°á»i nữ. Tiếng nói ấy thể hiện táºp trung trong niá»m khao khát được chung tình, niá»m phẫn uất vá»›i chế Ä‘á»™ Ä‘a thê.
[4] Là di váºt tiêu biểu của Văn hóa Äông SÆ¡n, ngay trên nắp thạp, tổ tiên đã trang trà hình bốn cặp trai gái Ä‘ang giao hoan.
[5] Trong thÆ¡ mình, Vi Thùy Linh sáng tạo ra má»™t loà i hoa của tình yêu mà u tÃm ngát có tên là hoa Thùy Linh
Nguồn: lyluanvanhoc.com |