Â
Phố Hà ng Bạc, Bùi Xuân Phái.
Â
Â
Ký hiệu há»c hiện đại Ä‘ang trải qua giai Ä‘oạn buá»™c phải xét lại má»™t số khái niệm cÆ¡ bản. Ai cÅ©ng biết, ngay từ nguồn cá»™i của nó, ký hiệu há»c đã có hai truyá»n thống khoa há»c. Truyá»n thống thứ nhất bắt nguồn từ Peirce[1] - Morris[2], xuất phát từ quan niệm xem ký hiệu là yếu tố thứ nhất của má»i hệ thống ký hiệu há»c. Truyá»n thống thứ hai dá»±a và o các luáºn Ä‘iểm của Saussure[3] và TrÆ°á»ng phái Prague[4], lấy cặp đối láºp ngôn ngữ và lá»i nói (của văn bản) là m ná»n móng. Tuy có sá»± khác biệt trong hÆ°á»›ng tiếp cáºn nhÆ° thế, chúng vẫn có sá»± giống nhau hết sức cÆ¡ bản: chá»n má»™t nhân tố giản Ä‘Æ¡n nhất, nhá» nhất không thể chia cắt là m ná»n tảng, tất cả những gì sau đó Ä‘á»u được xem xét nhÆ° là sá»± tÆ°Æ¡ng đồng vá»›i nó. Chẳng hạn, vá»›i truyá»n thống thứ nhất, ná»n tảng phân tÃch là má»™t ký hiệu cô láºp, má»i yếu tố ký hiệu há»c tiếp theo Ä‘á»u được nghiên cứu nhÆ° là trình tá»± của các ký hiệu.Truyá»n thống thứ hai, có thể thấy, lại chá»n hà nh vi giao tiếp riêng lẻ – sá»± trao đổi thông tin giữa ngÆ°á»i gá»i và ngÆ°á»i nháºn – là m đối tượng nghiên cứu nhÆ° là nhân tố thứ nhất và là mô hình mẫu của má»i hà nh vi ký hiệu há»c. Rốt cuá»™c, hoạt Ä‘á»™ng giao tiếp ký hiệu của cá nhân được xem là mô hình ngôn ngữ tá»± nhiên, những mô hình của các ngôn ngữ tá»± nhiên thì được xem là mô hình ký hiệu há»c tổng hợp, còn bản thân ký hiệu há»c thì được diá»…n giải nhÆ° là sá»± ứng dụng mở rá»™ng các phÆ°Æ¡ng pháp ngôn ngữ há»c và o những đối tượng không thuá»™c phạm vi ngôn ngữ há»c truyá»n thống. Quan Ä‘iểm nà y có nguồn cá»™i từ Saussure, được thể hiện rõ nhất trong các công trình của nhà nghiên cứu đã quá cố I.I.Revzin, ngÆ°á»i từng Ä‘Æ°a ra định nghÄ©a nhÆ° sau trong những cuá»™c thảo luáºn tại TrÆ°á»ng há»c mùa Hè lần thứ hai ở Kääriku (1966): “Äối tượng của ký hiệu há»c là má»i khách thể có thể miêu tả bằng các phÆ°Æ¡ng tiện ngôn ngữ há»câ€.
HÆ°á»›ng tiếp cáºn nói trên phù hợp vá»›i nguyên tắc tÆ° duy thông thÆ°á»ng: Ä‘i từ cái giản Ä‘Æ¡n đến cái phức tạp, hiển nhiên là có thể chấp nháºn trong giai Ä‘oạn đầu. NhÆ°ng ở đó đã sẵn tiá»m ẩn má»™t nguy cÆ¡: tiện Ãch phát hiện sá»± kiện (sá»± thuáºn tiện của việc phân tÃch) sẽ được xem là yếu tÃnh bản thể của đối tượng mà cấu trúc xuất phát từ những nguyên tố toà n vẹn giản Ä‘Æ¡n, có thể phác hoạ rõ rà ng đến sá»± phức tạp hoá tiệm tiến của chúng gán cho nó. Äối tượng phức tạp thế là bị quy vá» tổng số của những cái giản Ä‘Æ¡n.
Chặng Ä‘Æ°á»ng nghiên cứu ký hiệu há»c trong vòng hai mÆ°Æ¡i lăm năm trở lại đây cho phép chúng ta nhìn nháºn nhiá»u chuyện hoà n toà n theo cách khác Ä‘i. NhÆ° bây giá» có thể nghÄ©, trong hoạt Ä‘á»™ng thá»±c tế, các hệ thống rạch ròi và đơn nghÄ©a vá» mặt chức năng không thể tồn tại tá»± nó, ở dạng biệt láºp. Việc chia tách chúng ra chỉ phục vụ cho nhu cầu khám phá. Äược tách ra riêng rẽ, không má»™t hệ thống nà o có khả năng hoạt Ä‘á»™ng thá»±c sá»±. Chỉ khi nà o được bao bá»c trong má»™t mà ng lÆ°á»›i ký hiệu há»c đầy ắp những cấu trúc ký hiệu há»c thuá»™c những dạng khác nhau và tồn tại ở những cấp Ä‘á»™ tổ chức khác nhau nà o đó, chúng má»›i hoạt Ä‘á»™ng. Chúng tôi gá»i mà ng lÆ°á»›i ấy là ký hiệu quyển, tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° khái niệm “sinh quyển†của V.I.Vernadski[5]. Xin nhắc trÆ°á»›c, không nên trá»™n lẫn thuáºt ngữ “trà quyểnâ€[6] được V.I.Vernadski sá» dụng vá»›i khái niệm “ký hiệu quyển†do chúng tôi Ä‘á» xÆ°á»›ng. “Trà quyển†là má»™t giai Ä‘oạn phát triển cụ thể của sinh quyển, giai Ä‘oạn gắn vá»›i hoạt Ä‘á»™ng trà lá»±c của con ngÆ°á»i. Sinh quyển của Vernadski là má»™t cÆ¡ cấu vÅ© trụ có má»™t vai trò cấu trúc nà o đó trong thể thống nhất của hà nh tinh. Äược phân bố trên bá» mặt của hà nh tinh chúng ta và chứa Ä‘á»±ng trong bản thân toà n bá»™ thế giá»›i sinh thể, sinh quyển biến đổi năng lượng tia mặt trá»i thà nh năng lượng hoá há»c và váºt lý nhằm tạo ra loại váºt chất vô cÆ¡ “trơ†của hà nh tinh chúng ta, trong quá trình ấy, khi trà lá»±c của con ngÆ°á»i trở thà nh nhân tố có ý nghÄ©a chủ đạo, trà quyển sẽ được tạo ra.[7] Nếu trà quyển có sá»± tồn tại không gian – váºt chất, bao trùm má»™t phần hà nh tinh của chúng ta, thì không gian của ký hiệu quyển là có tÃnh cách trừu tượng. Tuy nhiên, Ä‘iá»u đó tuyệt nhiên không có nghÄ©a là khái niệm không gian ở đây chỉ được sá» dụng theo nghÄ©a ẩn dụ.  Chúng ta Ä‘ang bà n vá» má»™t phạm vi cụ thể vá»›i những dấu hiệu gắn vá»›i má»™t không gian khép kÃn trong bản thân nó. Chỉ bên trong không gian ấy, các tiến trình giao tiếp và sá»± sản sinh ra những thông tin má»›i má»›i có khả năng hiện thá»±c hoá.
Quan niệm của Vernadski vá» bản chất của sinh quyển có thể sẽ rất hữu Ãch đối vá»›i việc xác định khái niệm do chúng tôi khởi xÆ°á»›ng, do đó cần phải dừng lại ở đây để trình bà y má»™t cách chi tiết hÆ¡n. V.I.Vernadski xác định sinh quyển nhÆ° má»™t không gian đầy ắp sinh thể. Ông viết: “Sinh thể là tổng thể những cÆ¡ thể sốngâ€[8]. Äịnh nghÄ©a ấy tá»±a nhÆ° cung cấp cÆ¡ sở để cho rằng, hạt nhân thá»±c tế được chá»n là m ná»n tảng là cÆ¡ thể sống riêng lẻ mà sá»± cá»™ng gá»™p của chúng sẽ là m thà nh sinh quyển. NhÆ°ng thá»±c ra, vấn Ä‘á» lại không phải nhÆ° váºy. Chỉ riêng chuyện sinh thể được xem là thể thống nhất hữu cơ – cái mà ng má»ng trên bá» mặt hà nh tinh – và sá»± Ä‘a dạng ở tổ chức ná»™i tại của nó được đẩy xuống bình diện thứ hai trÆ°á»›c thể thống nhất của chức năng vÅ© trụ – trở thà nh cÆ¡ cấu Ä‘iá»u chế năng lượng thu được từ mặt trá»i, biến thà nh năng lượng hoá há»c và váºt lý của trái đất,- đã đủ nói lên vai trò ná»n móng, trong nháºn thức của Vernadski, của sinh quyển trong tÆ°Æ¡ng quan vá»›i từng cÆ¡ thể Ä‘Æ¡n lẻ. “Toà n bá»™ lá»›p Ä‘á»i sống đặc quánh ấy được bện kết vá»›i nhau má»™t cách khÃt khao nhất. Cái nà y không thể tồn tại thiếu cái kia. Mối liên hệ giữa các mà ng sống và các lá»›p cô đặc khác nhau cùng tÃnh chất bất biến của chúng là đặc Ä‘iểm có từ xa xÆ°a của cÆ¡ cấu vá» trái đất, là m hiển lá»™ trong đó dòng chảy của thá»i gian địa chấtâ€[9]. TÆ° tưởng nà y được thể hiện hết sức rõ rà ng trong công thức sau đây: “Sinh quyển có má»™t cấu trúc hoà n toà n xác định, chi phối má»i chuyện diá»…n ra trong đó, không có ngoại lệ (…). Con ngÆ°á»i, nhÆ° nó được nhìn thấy trong tá»± nhiên, nhÆ° má»i cÆ¡ thể sống, má»i sinh thể, là má»™t chức năng của sinh quyển trong không – thá»i gian của nóâ€[10].
Có thể chấp nháºn cách tiếp cáºn tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° váºy trong các vấn Ä‘á» ký hiệu há»c. Có thể nghiên cứu vÅ© trụ ký hiệu há»c nhÆ° má»™t tổng thể các văn bản riêng lẻ và những ngôn ngữ khép kÃn trong tÆ°Æ¡ng quan giữa chúng vá»›i nhau. Khi ấy, toà n bá»™ toà nhà sẽ hiện ra giống nhÆ° nó được kiến tạo từ những viên gạch riêng lẻ. Tuy nhiên, có má»™t cách tiếp cáºn ngược lại, hiệu quả hÆ¡n: toà n bá»™ không gian ký hiệu há»c có thể xem là má»™t cÆ¡ cấu thống nhất (nếu không phải là má»™t cÆ¡ thể). Khi ấy, cái cốt yếu sẽ không phải là viên gạch nà y hay viên gạch kia, mà là má»™t “hệ thống rá»™ng lá»›n†được gá»i là ký hiệu quyển. Ký hiệu quyển là không gian ký hiệu há»c, bên ngoà i đó không thể tồn tại quá trình diá»…n giải ký hiệu.
Dán những tảng bÃt-tết lại vá»›i nhau, chúng ta không thể tạo ra con bê, nhÆ°ng chặt con bê ra từng miếng, ta sẽ có những tảng bÃt-tết, tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° váºy, Ä‘em các hoạt Ä‘á»™ng ký hiệu há»c riêng lẻ cá»™ng gá»™p lại vá»›i nhau, ta không thể có được vÅ© trụ ký hiệu há»c. Ngược lại, chỉ có sá»± tồn tại của má»™t vÅ© trụ nhÆ° váºy – sá»± tồn tại của ký hiệu quyển – má»›i khiến cho má»™t hoạt Ä‘á»™ng ký hiệu nà o đó trở thà nh hiện thá»±c.
Ký hiệu quyển được xác định bằng hà ng loạt dấu hiệu đặc trưng:
TÃnh phân giá»›i
Khái niệm ký hiệu quyển gắn vá»›i tÃnh thuần nhất ký hiệu há»c nà o đó và tÃnh cá thể. Cả hai khái niệm nà y (tÃnh thuần nhất và tÃnh cá thể), nhÆ° chúng ta thấy, Ä‘á»u rất khó xác định vá» mặt hình thức và lệ thuá»™c và o hệ thống miêu tả, nhÆ°ng Ä‘iá»u đó không là m mất Ä‘i tÃnh chất hiện hữu và khả năng chia tách rạch ròi của chúng ở cấp Ä‘á»™ trá»±c giác. Cả hai khái niệm cùng bao hà m sá»± phân định ranh giá»›i của ký hiệu quyển vá»›i không gian ngoà i ký hiệu há»c hoặc không gian ký hiệu há»c khác bao bá»c quanh nó.
Má»™t trong những khái niệm ná»n tảng của sá»± phân định ranh giá»›i là khái niệm ranh giá»›i. Vì không gian ký hiệu há»c mang tÃnh trừu tượng, nên phải tưởng tượng ranh giá»›i của nó bằng các phÆ°Æ¡ng tiện hình dung cụ thể. Giống nhÆ° trong toán há»c, ngÆ°á»i ta gá»i ranh giá»›i là táºp hợp các Ä‘iểm vừa thuá»™c không gian bên trong, vừa thuá»™c không gian bên ngoà i, ranh giá»›i ký hiệu há»c là tổng số các “mà ng lá»c†phiên dịch song ngữ, sá»± chuyển dịch xuyên qua các “mà ng lá»c†ấy sẽ phiên dịch văn bản sang má»™t ngôn ngữ khác (hoặc các ngôn ngữ khác) nằm bên ngoà i ký hiệu quyển nà y. TÃnh “khép kÃn†của ký hiệu quyển bá»™c lá»™ ở chá»—, nó không thể tiếp xúc vá»›i các văn bản thuá»™c loại ký hiệu há»c khác, hoặc loại phi văn bản. Các loại văn bản nà y muốn trở thà nh thá»±c tại của ký hiệu quyển, ký hiệu quyển phải phiên dịch chúng sang má»™t trong những ngôn ngữ thuá»™c không gian bên trong của nó, hoặc ký hiệu hoá các sá»± tháºt. Bởi váºy, các Ä‘iểm của ranh giá»›i ký hiệu quyển có thể và vá»›i cÆ¡ quan cảm giác phiên dịch các tác nhân kÃch thÃch bên ngoà i sang ngôn ngữ của hệ thần kinh chúng ta, hoặc là bá»™ pháºn phiên dịch là m cho thế giá»›i bên ngoà i phù hợp vá»›i má»™t lÄ©nh vá»±c ký hiệu há»c nà o đó.
Những gì vừa trình bà y chứng tá», khái niệm ranh giá»›i có quan hệ vá»›i khái niệm cá thể ký hiệu há»c. Vá»›i ý nghÄ©a nhÆ° thế, có thể nói, ký hiệu quyển là “cá nhân ký hiệu há»c†và nó chia tách loại thuá»™c tÃnh cá nhân và nhÆ° sá»± kết nối giữa tÃnh hẳn nhiên của kinh nghiệm và tÃnh hiển nhiên của trá»±c giác vá»›i tÃnh cá»±c kỳ nan giản trong việc xác láºp hình thức của nó. Ai cÅ©ng biết, ranh giá»›i cá nhân nhÆ° má»™t hiện tượng ký hiệu há»c văn hoá – lịch sá» hoà n toà n lệ thuá»™c và o phÆ°Æ¡ng thức mã hoá. Chẳng hạn, vợ, con, đầy tá»›, ngÆ°á»i hầu, trong những hệ thống nà y có thể bị gá»™p vá»›i cá nhân ngÆ°á»i chống, ông chủ, ông bầu, tức là không có cá thể Ä‘á»™c láºp, nhÆ°ng trong những hệ thống khác, lại có thể xem há» là những cá nhân riêng lẻ. Äiá»u nà y thể hiện rất rõ ở tÃnh tÆ°Æ¡ng đối của ký hiệu há»c luáºt pháp. Khi trừng phạt má»™t đại thần thất sủng, Ivan Groznyi không chỉ giết cả nhà , mà còn giết toà n bá»™ tôi tá»› của vị đại thần ấy. Nhà vua là m nhÆ° thế chẳng phải vì sợ bị trả thù, mà xuất phát từ quan niệm xem chủ nhà cùng những thà nh viên trong gia đình và toà n bá»™ tôi tá»›, vá» mặt luáºt pháp, chỉ là má»™t nhân váºt, nên Ä‘Æ°Æ¡ng nhiên tất cả bá»n há» Ä‘á»u bị hà nh quyết. NgÆ°á»i Nga nhìn thấy “bão tố†– sá»± tà n ác của Sa hoà ng – ở chá»—, nhà vua đã áp dụng hình phạt mở rá»™ng cho ngÆ°á»i thân của há», nhÆ°ng vá»›i há», việc tất cả các thà nh viên má»™t gia tá»™c bị gá»™p chung và o má»™t Ä‘Æ¡n vị thất sủng lại là lẽ Ä‘Æ°Æ¡ng nhiên. Dân ngoại quốc rất phẫn ná»™ khi thấy ngÆ°á»i nà y bị Ä‘Ã y ải vì tá»™i lá»—i của ngÆ°á»i khác. Và o năm 1732, phu nhân đại sứ Anh, Quý bà Rondo (hoà n toà n không thù địch gì vá»›i triá»u đình Nga và từng nháºn xét trong sứ Ä‘iệp của mình vá» sá»± nhân háºu, nhạy cảm của Anna Joannovna và sá»± quảng đại của Biron), khi thông báo cho nữ phóng viên châu Âu của mình vá» vụ Ä‘i đầy của gia tá»™c Dolgorukov[11], đã viết: “Có thể việc phát vãng những ngÆ°á»i phụ nữ và trẻ nhá» sẽ khiến bà ngạc nhiên, nhÆ°ng ở đây, khi chủ gia tá»™c bị thất sủng, thì cả gia tá»™c cÅ©ng bị truy Ä‘uổiâ€[12]. Khi toà n bá»™ gia tá»™c kẻ sát nhân được xem là nhân váºt chịu trách nhiệm pháp lý, thì cÆ¡ sở của cuá»™c trả thù đẫm máu là ý niệm vá» cá nhân táºp thể (trong trÆ°á»ng hợp nà y là toà n bá»™ gia tá»™c), chứ không phải cá nhân cá thể. S.M.SoloviÑ‘v đã chỉ ra đầy thuyết phục mối quan hệ giữa chế Ä‘á»™ thế táºp, lÆ°u quan vá»›i quan niệm vá» cá nhân táºp thể dòng tá»™c: “Rõ rà ng, trong sá»± gắn kết bá»n chặt nhÆ° váºy của khối liên minh dòng tá»™c, vá»›i trách nhiệm nhÆ° thế của tất cả các thà nh viên dòng tá»™c, ngÆ°á»i nà y vì ngÆ°á»i kia, ý nghÄ©a của má»—i cá nhân riêng lẻ tất yếu sẽ biến mất trÆ°á»›c ý nghÄ©a của dòng tá»™c; không có dòng tá»™c, má»™t cá nhân trở thà nh vô nghÄ©a: không ai nghÄ© Ivan Petrov lừng lẫy là chỉ riêng má»—i má»™t Ivan Petrov, mà luôn nghÄ© đó là Ivan Petrov vá»›i huynh đệ, tá» tôn. Trong sá»± hoà lẫn của cá nhân vá»›i dòng tá»™c nhÆ° váºy, má»™t ngÆ°á»i thăng tiến trong chốn quan trÆ°á»ng, thì đó cÅ©ng là sá»± thăng tiến của cả dòng há»; má»™t thà nh viên của dòng há» bị giáng quan, cả dòng há» cÅ©ng bị giáng xuốngâ€[13].
Ranh giá»›i không gian ký hiệu há»c là vị thế chức năng và vị thế cấu trúc quan trá»ng nhất quyết định bản chất cÆ¡ chế ký hiệu há»c của nó. Ranh giá»›i là cÆ¡ chế song ngữ phiên dịch các thông tin bên ngoà i ra ngôn ngữ bên trong của ký hiệu quyển và ngược lại. Bởi váºy, phải có sá»± trợ giúp của nó, ký hiệu quyển má»›i có thể tạo ra sá»± tiếp xúc vá»›i không gian phi ký hiệu há»c và ký hiệu há»c loại khác. Chỉ cần chuyển qua lÄ©nh vá»±c ngữ nghÄ©a há»c, láºp tức chúng ta phải đụng tá»›i hiện thá»±c ngoà i ký hiệu há»c. NhÆ°ng không được quên rằng, cái hiện thá»±c dà nh cho ký hiệu quyển ngá»™t ngạt ấy sẽ trở thà nh “hiện thá»±c cho mình†tuỳ thuá»™c và o mức Ä‘á»™ mà nó được phiên dịch sang ngôn ngữ của ký hiệu quyển (cÅ©ng tá»±a nhÆ° việc các chất hoá há»c bên ngoà i được tế bà o hấp thụ thế nà o, nếu nhÆ° chúng được chuyển và o cấu trúc sinh hoá đặc thù của nó: cả hai trÆ°á»ng hợp – chỉ là những biểu hiện riêng của cùng má»™t quy luáºt). Chức năng của má»i ranh giá»›i và lá»›p mà ng – từ lá»›p mà ng của má»™t tế bà o sống cho đến sinh quyển giống nhÆ° (theo Vernadski) lá»›p mà ng bao phủ hà nh tinh chúng ta – Ä‘á»u dẫn tá»›i việc hạn chế sá»± thâm nháºp, sà ng lá»c và chế biến, là m cho cái bên ngoà i thÃch ứng vá»›i cái bên trong. Ở những cấp Ä‘á»™ khác nhau, chức năng bất biến nà y được hiện thá»±c hoá theo những cách khác nhau. Ở cấp Ä‘á»™ ký hiệu quyển, nó có ý nghÄ©a chia tách cái của mình vá»›i cái khác lạ, sà ng lá»c các thông tin bên ngoà i và phiên dịch chúng sang ngôn ngữ của mình, hệt nhÆ° việc chuyển đổi những Ä‘iá»u phi thông tin bên ngoà i thà nh các thông tin, tức là ký hiệu hoá cái thâm nháºp từ bên ngoà i và biến nó thà nh thông tin.
Từ giác Ä‘á»™ nhÆ° thế, toà n bá»™ cÆ¡ chế phiên dịch phục vụ cho các mạch tiếp xúc ngoại quan Ä‘á»u thuá»™c vá» cấu trúc của ký hiệu quyển. Trong những trÆ°á»ng hợp, khi không gian văn hoá có thuá»™c tÃnh lãnh thổ, ranh giá»›i sẽ có ý nghÄ©a không gian hiểu theo nghÄ©a cÆ¡ bản của nó. NhÆ°ng ngay cả trong trÆ°á»ng hợp nà y, nó cÅ©ng chỉ giữ ý nghÄ©a của má»™t cÆ¡ chế đệm chuyển đổi thông tin, má»™t bá»™ pháºn phiên dịch Ä‘á»™c đáo. Chẳng hạn, khi ký hiệu quyển được đồng nhất vá»›i má»™t không gian “văn hoá†đã thuần phác, còn thế giá»›i bên ngoà i trong tÆ°Æ¡ng quan vá»›i nó lại được đồng nhất vá»›i vÆ°Æ¡ng quốc của những hiện tượng tá»± phát há»—n Ä‘á»™n, rối loạn, thì  sá»± phân bố không gian của các tổ chức ký hiệu há»c trong hà ng loạt trÆ°á»ng hợp sẽ có dạng nhÆ° sau: các nhân váºt nhá» có tà i năng đặc biệt (nhÆ° phù thuá»·) hoặc má»™t loại nghá» nghiệp (thợ rèn, phó cối, Ä‘ao phủ) sẽ thuá»™c vá» hai thế giá»›i và tá»±a nhÆ° là những thông dịch viên, sống ở vùng lãnh thổ ngoại vi, vùng giáp ranh của không gian văn hoá và không gian huyá»n thoại, trong khi đó, toạ lạc ở trung tâm bao giá» cÅ©ng là chốn linh thiêng của các đấng thánh thần “văn hoá’ tổ chức ra thế giá»›i. Có thể tìm thấy trong văn hoá thế ká»· XIX sá»± đối láºp giữa trung tâm thà nh phố thể hiện cấu trúc xã há»™i chiếm thế thượng phong vá»›i nhân tố “phá hoại†của vùng ven ngoại ô, thêm và o đó, vùng ven thÆ°á»ng hiện lên, và nhÆ° trong trÆ°á»ng ca củaTzvetaeva (TrÆ°á»ng ca cá»a ô)[14], vừa nhÆ° má»™t phần của thà nh phố, lại vừa thuá»™c vá» thế giá»›i phá hoại thà nh phố. Bản chất của nó là song ngữ. Tất cả các đế quốc lá»›n Ä‘á»u tiếp giáp vá»›i dân du mục, “rừng rúâ€, hoặc lÅ© “má»i rợâ€, há» cho các tá»™c ngÆ°á»i du mục hoặc “má»i rợ†định cÆ° ở vùng biên giá»›i nÆ°á»›c mình, há» thu phục, mua chuá»™c các bá»™ tá»™c ấy để bảo vệ biên cÆ°Æ¡ng. Bá»™ pháºn dân cÆ° nà y tạo thà nh vùng song ngữ văn hoá đảm bảo cho sá»± tiếp xúc ký hiệu há»c giữa hai thế giá»›i. Các vùng há»—n cÆ° văn hoá Ä‘a dạng, nhÆ° các thà nh phố, các tuyến Ä‘Æ°á»ng giao thÆ°Æ¡ng và những khu vá»±c khác của các tổ chức ngôn ngữ cá»™ng đồng và cấu trúc ký hiệu há»c há»—n tạp, cÅ©ng thá»±c hiện chức năng của các ranh giá»›i ký hiệu quyển nhÆ° váºy. Tình huống trong “tiểu thuyết biên thuỳ†kiểu nhÆ° sá» thi Byzantine vá» Digenes[15] hoặc tình huống được ám chỉ trong Bà i ca binh Ä‘oà n Igor[16] chÃnh là cÆ¡ chế Ä‘iển hình của ranh giá»›i. Nhìn chung, truyện kể thuá»™c loại Romeo và Juliet vá» quan hệ tình yêu hợp nhất hai không gian văn hoá thù địch bá»™c lá»™ rõ rà ng bản chất của “cÆ¡ chế ranh giá»›iâ€.
Tuy nhiên, cần lÆ°u ý, nếu từ giác Ä‘á»™ cÆ¡ chế ná»™i tại của nó, ranh giá»›i kết nối hai phạm vi của quá trình diá»…n giải hiệu há»c, thì từ quan Ä‘iểm tá»± nháºn thức ký hiệu há»c (tá»± miêu tả ở siêu cấp Ä‘á»™) của má»™t ký hiệu quyển nà o đó, thì nó lại không chấp nháºn hai phạm vi của quá trình diá»…n giải ấy. Nháºn thức vá» bản thân trong quan hệ văn hoá – ký hiệu há»c cÅ©ng có nghÄ©a là nháºn thức đặc trÆ°ng của mình, sá»± đối láºp của mình vá»›i các phạm vi khác. Äiá»u đó buá»™c phải nhấn mạnh tÃnh tuyệt đối của đặc Ä‘iểm tạo nên diện mạo của má»™t phạm vi nà o đó.
Ở những thá»i Ä‘iểm phát triển lịch sá» khác nhau của ký hiệu quyển, phÆ°Æ¡ng diện nà y có thể là m lu má» hay áp đảo hoà n toà n phÆ°Æ¡ng diện kia để nổi trá»™i hẳn lên.
Trong ký hiệu quyển, ranh giá»›i còn có má»™t chức năng khác: nó là lãnh địa của các quá tiến trình gia tốc ký hiệu há»c bao giá» cÅ©ng diá»…n ra ráo riết ở khu vá»±c ngoại vi của những vùng văn hoá đông dân cÆ° để dồn và o các cấu trúc hạt nhân và lấn lÆ°á»›t, thay thế thế chúng. Vì ranh giá»›i là phần thiết yếu của ký hiệu quyển, nên ký hiệu quyển cần có má»™t môi trÆ°á»ng “vô tổ chức†ở bên ngoà i và nếu không có má»™t môi trÆ°á»ng nhÆ° thế thì nó tá»± tổ chức cho mình. Văn hoá không chỉ tạo ra tổ chức bên trong, mà tạo ra cho mình sá»± rối loạn ở bên ngoà i. Thá»i cổ đại đã tạo ra cho mình lÅ© “má»i rợâ€, còn “ý thức†thì tạo ra “tiá»m thức†cho mình. Äồng thá»i, sẽ chẳng có gì hệ trá»ng, nếu nhÆ° , thứ nhất, lÅ© “má»i rợ†ấy sở hữu ná»n văn hoá của vùng nông thôn rá»™ng lá»›n hÆ¡n và , thứ hai, há» không phải là má»™t chỉnh thể thống nhất, mà tạo thà nh má»™t gam văn hoá kéo dà i từ những ná»n văn minh cao nhất của thá»i cổ đại cho đến những bá»™ tá»™c Ä‘ang dừng lại ở giai Ä‘oạn phát triển cá»±c kỳ thô sÆ¡. Tuy nhiên, ngay sau khi tổ chức xong xuôi cái thế giá»›i “má»i rợ†gần nhÆ° duy nhất mà dấu hiệu cÆ¡ bản là thiếu vắng má»™t thứ ngôn ngữ chung vá»›i văn hoá cổ đại ấy, ná»n văn minh cổ đại đã có thể nháºn thức vá» bản thân nhÆ° má»™t chỉnh thể văn hoá. Những cấu trúc bên ngoà i, nằm ở phÃa bên kia Ä‘Æ°á»ng ranh giá»›i ký hiệu há»c Ä‘á»u hiện lên nhÆ° những khu vá»±c phi cấu trúc.
Giá trị của không gian bên trong và bên ngoà i không phải là phẩm chất được định trÆ°á»›c. Cái có ý nghÄ©a quan trá»ng chÃnh là bản thân sá»± hiện hữu có tháºt của ranh giá»›i. Chẳng hạn, trong thể văn Robinson[17] ở thế ká»· XVIII, thế giá»›i của “ngÆ°á»i man rợ†bao giá» cÅ©ng cÆ° ngụ phÃa bên ngoà i khu vá»±c ký hiệu há»c của xã há»™i văn minh (ngÆ°á»i ta có thể đánh đồng nó vá»›i thế giá»›i được tổ chức má»™t cách giả tạo của trẻ con hoặc loà i váºt mà dấu hiệu cÆ¡ bản của nó là nằm ngoà i những “ước lệ†văn hoá, tức là nằm ngoà i những cÆ¡ chế ký hiệu há»c của nó) và được đánh giá là tÃch cá»±c.
TÃnh không đồng Ä‘á»u ký hiệu há»c
Từ những gì đã nói ở mục trên, rõ rà ng, không gian “phi ký hiệu há»câ€Â thá»±c ra có thể là không gian của má»™t loại ký hiệu há»c khác. Những gì nhìn từ giác Ä‘á»™ bên trong của má»™t ná»n văn hoá nà o đó được xem là thế giá»›i bên ngoà i, phi ký hiệu há»c, trong mắt ngÆ°á»i quan sát đứng ở bên ngoà i, nó lại được hình dung nhÆ° khu vá»±c ngoại vi ký hiệu há»c của ná»n văn hoá ấy. Cho nên, chuyện ranh giá»›i của má»™t ná»n văn hoá nà o đó nằm ở đâu hoà n toà n phụ thuá»™c và o vị thế của ngÆ°á»i quan sát.
Sá»± không đồng Ä‘á»u ná»™i tại mang tÃnh tất yếu nhÆ° má»™t quy luáºt tổ chức ký hiệu quyển sẽ khiến cho vấn Ä‘á» trên trở nên phức tạp. Äặc Ä‘iểm của không gian ký hiệu là sá»± hiện diện của các cấu trúc hạt nhân (thÆ°á»ng là má»™t số cấu trúc) vá»›i những tổ chức nổi báºt và má»™t thế giá»›i bất định nghiêng vá» phÃa ngoại vi mà những cấu trúc hạt nhân bị nhấn chìm và o đó. Nếu má»™t trong những cấu trúc hạt nhân không chỉ chiếm vị thế chủ đạo, mà còn vá»t cao lên tá»›i giai Ä‘oạn tá»± mô tả, do đó, chá»n ra hệ thống các siêu ngữ, vá»›i sá»± há»— trợ của các siêu ngữ ấy, nó không chỉ miêu tả bản thân, mà còn miêu tả không gian ngoại vi của má»™t ký hiệu quyển nà o đó, thì cấp Ä‘á»™ thống nhất lý tưởng của nó sẽ được thiết láºp ngay bên trên trạng thái không đồng Ä‘á»u của bức tranh ký hiệu há»c hiện thá»±c. Sá»± tác Ä‘á»™ng qua lại ráo riết giữa các cấp Ä‘á»™ nà y sẽ là má»™t trong những nguồn mạch của các tiến trình ký hiệu quyển ở bên trong.
Sá»± pha trá»™n của các cấp Ä‘á»™ cà ng là m tăng thêm tÃnh không đồng Ä‘á»u ở má»™t cấp Ä‘á»™ cấu trúc. Trong thá»±c tế tồn tại của ký hiệu quyển, cấp Ä‘á»™ của các ngôn ngữ và các văn bản thÆ°á»ng bị phá vỡ: chúng xô đẩy lẫn nhau nhÆ° nằm trên cùng má»™t cấp Ä‘á»™. Có vẻ nhÆ° không phải các văn bản Ä‘ang ngụp lặn trong những ngôn ngữ tÆ°Æ¡ng thÃch vá»›i chúng, mà ngay cả bá»™ mã dùng để Ä‘á»c chúng cÅ©ng có thể hoà n toà n thiếu vắng. Hãy hình dung má»™t gian bảo tà ng, nÆ¡i có những tủ kÃnh khác nhau trÆ°ng bà y những hiện váºt của nhiá»u thế ká»· khác nhau, các dòng chữ Ä‘á» bằng những thứ ngôn ngữ được nhiá»u ngÆ°á»i biết và không ai biết, bảng hÆ°á»›ng dẫn cách Ä‘á»c, văn bản giải thÃch cho triển lãm do các nhà chuyên môn biên soạn, sÆ¡ đồ các tuyến tham quan và ná»™i quy đòi há»i khách tham quan phải tuân thủ. Nếu chúng ta má»i thêm chÃnh những ngÆ°á»i tham quan cùng vá»›i thế giá»›i ký hiệu há»c của há» và o đó, chúng ta sẽ có được má»™t cái gì đó tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° bức tranh ký hiệu quyển. TÃnh không thuần nhất vá» phÆ°Æ¡ng diện cấu trúc của không gian ký hiệu há»c sẽ tạo ra nguồn dá»± trữ cho các tiến trình năng Ä‘á»™ng và là má»™t trong những cÆ¡ chế tạo ra thông tin má»›i trong ná»™i bá»™ vùng quyển. Ở những khu vá»±c ngoại vi, khu vá»±c kém tổ chức nhất và có những cấu trúc linh hoạt, “trÆ¡n tuá»™tâ€, các tiến trình váºn Ä‘á»™ng vÆ°á»›ng phải Ãt trở lá»±c nhất, nên chúng phát triển nhanh hÆ¡n. Tạo ra các loại tá»± miêu tả siêu cấu trúc (các cú pháp) là nhân tố tăng cÆ°á»ng mạnh mẽ sá»± chặt chẽ của cấu trúc và kìm hãm sá»± phát triển của nó. Trong khi đó, những khu vá»±c không bị mô tả, hoặc được mô tả bằng những phạm trù cú pháp “lạâ€, hoà n toà n không phù hợp vá»›i nó sẽ phát triển nhanh hÆ¡n. Äiá»u nà y sẽ chuẩn bị cho sá»± di chuyển chức năng trong tÆ°Æ¡ng lai của  hạt nhân cấu trúc ra khu vá»±c ngoại vi của giai Ä‘oạn trÆ°á»›c đó và sá»± di chuyển trung tâm cÅ© ra khu vá»±c ngoại vi. Có thể nhìn thấy rất rõ quá trình nà y trong sá»± chuyển dịch địa lý của những trung tâm và khu vá»±c “ngoà i rìa†ở các ná»n văn minh thế giá»›i.
Sá»± chia tách thà nh trung tâm và ngoại vi là quy luáºt tổ chức ná»™i tại của ký hiệu quyển. Các hệ thống ký hiệu há»c chiếm vị thế chủ đạo được phân bố ở vùng hạt nhân.  NhÆ°ng nếu nhân tố phân chia nà y mang tÃnh tuyệt đối, thì các hình thức bao bá»c nó chỉ mang tÃnh tÆ°Æ¡ng đối vá» ký hiệu há»c, và đa phần chịu sá»± quy định của siêu ngữ được lá»±a chá»n để miêu tả, tức là lệ thuá»™c và o việc chúng ta có liên quan tá»›i sá»± tá»± miêu tả (miêu tả từ quan Ä‘iểm bên trong và bằng những thuáºt ngữ được tạo ra trong tiến trình tá»± phát triển của má»™t ký hiệu quyển nà o đó) hay không, hay nó được tiến hà nh do ngÆ°á»i quan sát bên ngoà i, bằng các phạm rù của má»™t hệ thống khác.
Các tổ chức ký hiệu há»c ngoại vi có thể không phải là những cấu trúc (ngôn ngữ) khép kÃn, mà là những mảnh, tháºm chà là những văn bản riêng lẻ. Xuất hiện vá»›i tÆ° cách là những cái “lạ†đối vá»›i má»™t hệ thống nà o đó, các văn bản nà y giữ vai trò của chất xúc tác trong cÆ¡ cấu chỉnh thể của ký hiệu quyển. Má»™t mặt, ranh giá»›i vá»›i văn bản lạ bao giá» cÅ©ng là khu vá»±c tạo nghÄ©a tăng cÆ°á»ng. Mặt khác, má»i mảnh cấu trúc ký hiệu há»c, hoặc văn bản riêng lẻ Ä‘á»u bảo tồn cÆ¡ chế tái tạo toà n bá»™ hệ thống. ChÃnh sá»± phá vỡ chỉnh thể nà y sẽ gây ra quá trình “hồi tưởng†gấp gáp hÆ¡n – quá trình tái tạo chỉnh thể ký hiệu há»c theo bá»™ pháºn của nó. Việc tái tạo má»™t ngôn ngữ đã mất nhÆ° thế để trong hệ thống của nó má»™t văn bản nà o đó có thể hiểu thấu bao giá» cÅ©ng thá»±c sá»± là sá»± sáng tạo má»™t ngôn ngữ má»›i, chứ không phải là sá»± phục dá»±ng cái cÅ© nhÆ° Ä‘iá»u đó được nhìn từ giác Ä‘á»™ tá»± nháºn thức của văn hoá.
Sá»± hiện diện thÆ°á»ng trá»±c trong văn hoá má»™t nguồn dá»± trữ nhất định các văn bản vá»›i những mã đã mất sẽ dẫn tá»›i chá»—, quá trình sáng tạo ra các mã má»›i thÆ°á»ng được tiếp nháºn má»™t cách chủ quan nhÆ° là sá»± tái tạo (“hồi tưởngâ€).
Sá»± không đồng Ä‘á»u vá» mặt cấu trúc của tổ chức bên trong ký hiệu quyển Ñó nguyên nhân ở chá»—, và nhÆ°, do không thuần nhất từ trong bản chất, nên ở những bá»™ pháºn khác nhau, nó sẽ phát triển theo những tốc Ä‘á»™ khác nhau. Các ngôn ngữ khác nhau cÅ©ng sẽ có thá»i gian khác nhau và quy mô khác nhau của các chu kỳ; chẳng hạn, các ngôn ngữ tá»± nhiên sẽ phát triển cháºm hÆ¡n rất nhiá»u so vá»›i các cấu trúc tinh thần – tÆ° tưởng hệ. Cho nên, không có gì phải nói vá» sá»± đồng bá»™ của các tiến trình diá»…n ra trong đó.
Do váºy, ký hiệu quyển bao giá» cÅ©ng bị chia cắt nhiá»u lần bởi những Ä‘Æ°á»ng ranh giá»›i ná»™i tại là m cho các bá»™ pháºn của nó trở thà nh những bá»™ pháºn chuyên trách trong quan hệ ký hiệu há»c. Sá»± truyá»n dẫn thông tin qua các Ä‘Æ°á»ng ranh giá»›i ấy, trò chÆ¡i giữa các cấu trúc và tiểu cấu trúc khác nhau, sá»± “xâm lăng†ký hiệu há»c liên tục mang tÃnh khuynh hÆ°á»›ng đối vá»›i “lãnh thổ khác†sẽ tạo ra quá trình sinh nghÄ©a, là m xuất hiện thông tin má»›i. Sá»± Ä‘a dạng ná»™i tại của ký hiệu quyển thể hiện tÃnh toà n vẹn của nó. Các bá»™ pháºn gia nháºp và o chỉnh thể không giống các chi tiết máy móc, mà là các cÆ¡ quan của má»™t cÆ¡ thể. Äặc Ä‘iểm cÆ¡ bản trong tổ chức cấu trúc ở các cÆ¡ chế hạt nhân của ký hiệu quyển là từng bá»™ pháºn của nó tá»± mình bao giá» cÅ©ng là má»™t chỉnh thể khép kÃn Ä‘á»™c láºp vá» phÆ°Æ¡ng diện cấu trúc. Mối liên hệ giữa nó vá»›i các bá»™ pháºn khác rất phức tạp và có khả năng giải tá»± Ä‘á»™ng hoá ở mức Ä‘á»™ cao. Ngoà i ra, ở những cấp Ä‘á»™ cao nhất, chúng có phẩm chất của hà nh vi, tức là có khả năng lá»±a chá»n Ä‘á»™c láºp cÆ°Æ¡ng lÄ©nh hoạt Ä‘á»™ng. Trong tÆ°Æ¡ng quan vá»›i chỉnh thể, do nằm ở những cấp Ä‘á»™ khác trong đẳng cấp cấu trúc, chúng có thuá»™c tÃnh của cái đồng hình. Bởi váºy, chúng đồng thá»i vừa là má»™t bá»™ pháºn của chỉnh thể, vừa là cái tÆ°Æ¡ng đồng vá»›i chỉnh thể. Äể là m sáng tá» tÆ°Æ¡ng quan nà y, có thể tìm tá»›i lối nói hình ảnh từng được nhà văn ngÆ°á»i Séc Tomáš Å tÃtný sá» dụng trong má»™t trÆ°á»ng hợp khác ở cuối thế ká»· XIV. TÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° khi được phản chiếu nguyên vẹn trong gÆ°Æ¡ng, má»™t khuôn mặt sẽ được phản ánh ở má»i mảnh vỡ của nó và nhÆ° thế, má»—i mảnh vỡ nà y vừa là má»™t phần, vừa là hình ảnh tÆ°Æ¡ng đồng ở toà n bá»™ tấm gÆ°Æ¡ng, trong chỉnh thể cÆ¡ cấu ký hiệu há»c, má»™t văn bản riêng lẻ, trong những tÆ°Æ¡ng quan nà o đó, cÅ©ng đồng hình vá»›i toà n bá»™ thế giá»›i văn bản và vạch ra má»™t Ä‘Æ°á»ng song song rõ rệt giữa ý thức cá nhân, văn bản và văn hoá nói chung. Sá»± đồng hình theo trục dá»c tồn tại giữa các cấu trúc phân bố ở những cấp Ä‘á»™ đẳng cấp khác nhau sẽ tạo ra sá»± tăng trưởng số lượng thông tin. Giống nhÆ° má»™t váºt được phản chiếu trong gÆ°Æ¡ng sẽ sinh ra hà ng trăm hình ảnh ở những mảnh vỡ của nó, thông tin sau khi được nháºp và o cấu trúc ký hiệu há»c toà n vẹn sẽ được nhân lên vá» số lượng ở những cấp Ä‘á»™ thấp hÆ¡n. Hệ thống có khả năng biến văn bản thà nh má»™t dòng thác văn bản.
NhÆ°ng việc tạo ra những văn bản hoà n toà n má»›i đòi há»i phải có cÆ¡ chế khác. Ở đây dứt khoát phải có má»™t kiểu tiếp xúc hoà n toà n khác. CÆ¡ chế của sá»± đồng hình ở đây được xây dá»±ng theo cách khác. Do ở đây không nói vá» hà nh vi truyá»n đạt giản Ä‘Æ¡n, mà là vá» sá»± trao đổi, nên giữa các tham thể không phải chỉ có má»™t quan hệ tÆ°Æ¡ng đồng, mà còn phải có má»™t sá»± khác biệt nà o đó. Äiá»u kiện giản Ä‘Æ¡n nhất của dạng diá»…n giải ký hiệu há»c nà y có thể được tổ chức theo cách sau: các chủ thể tham gia trong đó không được đồng hình vá»›i nhau, mà phải đồng hình má»™t cách riêng rẽ vá»›i yếu tố thứ ba ở má»™t cấp Ä‘á»™ cao hÆ¡n mà chúng tham gia và o hệ thống của nó. Chẳng hạn ngôn ngữ bằng lá»i và ngôn ngữ hình hoạ của những bức ảnh vẽ không đồng hình vá»›i nhau. NhÆ°ng trong những tÆ°Æ¡ng quan khác nhau, má»—i loại ngôn ngữ nà y lại đồng hình vá»›i thế giá»›i hiện thá»±c bên ngoà i ký hiệu há»c mà chúng chÃnh là sá»± phản ánh của nó và o má»™t ngôn ngữ nà o đó. Äiá»u ấy tạo ra khả năng, má»™t mặt, trao đổi thông tin giữa các hệ thống nói trên, mặt khác, biến đổi Ä‘á»™c đáo các thông tin và các tiến trình di chuyển của chúng.
Sá»± hiện diện của hai đối tác giao tiếp vừa giống nhau, lại vừa khác nhau là điá»u kiện, tuy không phải duy nhất, nhÆ°ng quan trá»ng nhất, để xuất hiện hệ thống đối thoại. Äối thoại chứa Ä‘á»±ng trong bản thân sá»± tÆ°Æ¡ng liên và tÃnh lưỡng hợp trong trao đổi thông tin. NhÆ°ng muốn có được Ä‘iá»u đó phải là m sao để thá»i gian truyá»n đạt được thay thế bằng thá»i gian tiếp nháºn[18]. Và điá»u nà y lại bao hà m sá»± tách bạch, ngắt quãng – khả năng tạo ra những chá»— gián Ä‘oạn trong truyá»n đạt thông tin. Khả năng phân bố thông tin thà nh nhiá»u phần là quy luáºt chung của các hệ thống đối thoại – từ việc bà i tiết hợp chất bốc hÆ°Æ¡ng trong nÆ°á»›c tiểu của cầy hÆ°Æ¡ng cho đến việc trao đổi các văn bản trong hoạt Ä‘á»™ng giao tiếp của con ngÆ°á»i. Cần nhá»› rằng, sá»± gián Ä‘oạn có thể xuất hiện ở cấp Ä‘á»™ cấu trúc nÆ¡i mà sá»± thá»±c hiện bằng váºt liệu của nó có sá»± thay đổi mang tÃnh chu kỳ giữa các giai Ä‘oạn hoạt Ä‘á»™ng cao và các giai Ä‘oạn suy giảm tối Ä‘a. Thá»±c tế có thể nói, sá»± gián Ä‘oạn trong các hệ thống thông tin xuất hiện khi miêu tả các quá trình mang tÃnh chu kỳ bằng ngôn ngữ của cấu trúc gián Ä‘oạn. Chẳng hạn, có thể phân chia các thá»i kỳ trong lịch sá» văn hoá, khi Ä‘ang hoạt Ä‘á»™ng ở đỉnh Ä‘iểm, ná»n nghệ thuáºt nà y hay ná»n nghệ thuáºt kia chuyển các văn bản của mình và o những hệ thống ký hiệu khác. NhÆ°ng những giai Ä‘oạn nà y sẽ được thay thế bằng các giai Ä‘oạn khác khi má»™t loại nghệ thuáºt nà o đó tá»±a nhÆ° chuyển “thà nh thủ phápâ€. Äiá»u đó không có nghÄ©a, chúng ta sẽ bắt gặp sá»± gián Ä‘oạn khi mô tả lịch sá» riêng biệt của má»™t nghệ thuáºt nà o đó: được nghiên cứu từ ná»™i tại, nó sẽ giống nhÆ° sá»± liên tục. NhÆ°ng chỉ cần chúng ta đặt ra nhiệm vụ nghiên cứu cả quần thể các nghệ thuáºt trong khuôn khổ má»™t thá»i đại nà o đó, chúng ta sẽ thấy rõ ngay sá»± bà nh trÆ°á»›ng của má»™t loạt nghệ thuáºt nà y và má»™t loại nghệ thuáºt khác thì “có vẻ nhÆ° gián Ä‘oạn†trong lịch sá». Äiá»u nà y có thể giải thÃch cho má»™t hiện tượng mà các nhà lịch sá» văn hoá đã biết từ lâu, nhÆ°ng vá» mặt lý luáºn lại chÆ°a được nghiên cứu: theo Ä‘a số các lý thuyết văn hoá há»c, thì má»i biểu hiện nghệ thuáºt và , rá»™ng hÆ¡n, tinh thần khác nhau thuá»™c phạm vi của những hiện tượng, và nhÆ° Phục hÆ°ng, baroque, chủ nghÄ©a cổ Ä‘iển hay chủ nghÄ©a lãng mạn, vốn nẩy sinh từ các nhân tố tổng hợp của má»™t ná»n văn hoá nà o đó, cần được xem xét má»™t cách đồng bá»™. NhÆ°ng thá»±c tiá»…n lịch sá» văn hoá lại cung cấp cho ta má»™t bức tranh hoà n toà n khác: trong các loại hình nghệ thuáºt khác nhau, thá»i gian xuất hiện của những hiện tượng mang ý nghÄ©a thá»i đại tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° thế chỉ có thể cà o bằng ở ngưỡng siêu cấp của sá»± tá»± nháºn thức văn hoá mà sau nà y chuyển thà nh quan Ä‘iểm nghiên cứu. Trong mạng lÆ°á»›i thá»±c tế của văn hoá, sá»± thiếu đồng bá»™ không xuất hiện nhÆ° là sá»± sai lệch ngẫu nhiên, mà váºn hà nh nhÆ° là quy luáºt Ä‘iá»u chỉnh. Äồng thá»i, khi váºn Ä‘á»™ng lên tá»›i đỉnh Ä‘iểm, cÆ¡ chế chuyển tiếp sẽ là m hiển lá»™ những nét cách tân và sá»± năng Ä‘á»™ng. Thông thÆ°á»ng, phÃa tiếp nháºn tá» ra sống thá» hÆ¡n giai Ä‘oạn văn hoá diá»…n ra trÆ°á»›c đó. Còn có cả những tÆ°Æ¡ng quan khác, phức tạp hÆ¡n, nhÆ°ng tÃnh không đồng Ä‘á»u vẫn vẫn là đặc Ä‘iểm mang tÃnh quy luáºt phổ quát. ChÃnh nhá» có quy luáºt ấy mà quá trình phát triển liên tục, nhìn từ giác Ä‘á»™ ná»™i tại, luôn hoạt Ä‘á»™ng nhÆ° những quá trình gián Ä‘oạn, nhìn từ quan Ä‘iểm văn hoá phổ quát. CÅ©ng có thể nháºn ra Ä‘iá»u đó trong quan hệ tiếp xúc giữa các không gian văn hoá rá»™ng lá»›n: quá trình tác Ä‘á»™ng văn hoá của phÆ°Æ¡ng Äông đối vá»›i phÆ°Æ¡ng Tây, phÆ°Æ¡ng Tây đối vá»›i phÆ°Æ¡ng Äông bao giá» cÅ©ng gắn vá»›i sá»± không đồng bá»™ của những Ä‘Æ°á»ng phát triển văn hoá quanh co, khúc khuá»·u của chúng  và vá»›i ngÆ°á»i quan sát bên ngoà i, nó hiện lên nhÆ° là sá»± thay đổi mang tÃnh gián Ä‘oạn của các hoạt Ä‘á»™ng theo những hÆ°á»›ng khác nhau.
CÅ©ng có thể nháºn ra má»™t hệ thống quan hệ nhÆ° váºy trong những cuá»™c đối thoại Ä‘a dạng khác, và nhÆ° đối thoại giữa trung tâm và ngoại vi của văn hoá, giữa trên cao và dÆ°á»›i thấp của nó.
Nếu biết rằng, ranh giá»›i giữa các âm vị chỉ tồn tại ở cấp Ä‘á»™ âm vị há»c, chứ tuyệt nhiên không phải ở cấp Ä‘á»™ ngữ âm há»c và cÅ©ng không tồn tại ở cá»— máy ghi dao Ä‘á»™ng âm thanh của lá»i nói, thì chúng ta sẽ chẳng lấy gì là m ngạc nhiên khi mạch xung Ä‘á»™ng ở cấp Ä‘á»™ cao nhất luôn hiện ra nhÆ° là sá»± gián Ä‘oạn. CÅ©ng có thể nói nhÆ° thế vá» các ranh giá»›i cấu trúc khác, và nhÆ° ranh giá»›i giữa các từ.
Cuối cùng, đối thoại cần phải có thêm má»™t thuá»™c tÃnh: vì văn bản được truyá»n Ä‘i và câu trả lá»i nháºn được từ đó phải tạo thà nh má»™t văn bản duy nhất từ má»™t quan Ä‘iểm thứ ba nà o đấy, hÆ¡n nữa, từ quan Ä‘iểm của mình, má»—i bên không chỉ đại diện cho má»™t văn bản riêng lẻ, mà còn có xu hÆ°á»›ng trở thà nh văn bản của má»™t ngôn ngữ khác, nên văn bản được truyá»n Ä‘i, trong khi đón đợi câu trả lá»i, cần duy trì trong bản thân những yếu tố chuyển tiếp sang má»™t ngôn ngữ khác. Nếu khác Ä‘i, đối thoại không thể thá»±c hiện. Trong bà i đựơc trÃch dẫn ở trên, John Newton đã chỉ ra sá»± chuyển đổi qua lại củag ngôn ngữ biểu cảm trên nét mặt và các ký hiệu bằng lá»i đã diá»…n ra nhÆ° thế nà o trong cuá»™c đối thoại giữa bà mẹ cho con bú và đứa trẻ sÆ¡ sinh.
Äiá»u trên có quan hệ vá»›i việc, và nhÆ°, để tạo ra sá»± tác Ä‘á»™ng mạnh mẽ tá»›i há»™i hoạ, văn há»c thế ká»· XIX đã phải Ä‘Æ°a và o ngôn ngữ của mình các yếu tố há»™ hoạ. Những hiện tượng nhÆ° váºy đã diá»…n ra trong những mối giao lÆ°u văn hoá rá»™ng lá»›n. Trao đổi đối thoại (theo nghÄ©a rá»™ng) giữa các văn bản không phải là hiện tượng tuỳ thÃch của tiến trình ký hiệu há»c. Ảo tưởng của má»™t Robinson bị cách ly do tÆ° duy của thế ká»· XVIII tạo ra hoà n toà n mâu thuẫn vá»›i quan niệm hiện đại xem nháºn thức là sá»± trao đổi thông tin – từ sá»± trao đổi giữa các bán cầu đại não của con ngÆ°á»i cho tá»›i sá»± trao đổi giữa các ná»n văn hoá. Không có giao tiếp, không thể có nháºn thức. Vá»›i ý nghÄ©a nhÆ° thế có thể nói, đối thoại có trÆ°á»›c ngôn ngữ và sinh ra ngôn ngữ. ChÃnh đây là ná»n tảng của quan niệm vá» ký hiệu quyển: quần thể các tổ chức ký hiệu há»c có trÆ°á»›c (không phải có tÃnh phát hiện sá»± kiện, mà vá» mặt chức năng) các ngôn ngữ biệt láºp riêng lẻ và là điá»u kiện tồn tại của ngôn ngữ biệt láºp riêng lẻ ấy. Không có ký hiệu quyển, ngôn ngữ chẳng những không thể hoạt Ä‘á»™ng, mà còn không thể tồn tại. Các chủ thể khác nhau của ký hiệu quyển gắn bó vá»›i nhau trong sá»± tác Ä‘á»™ng tÆ°Æ¡ng há»— và không thể hoạt Ä‘á»™ng nếu không nÆ°Æ¡ng tá»±a và o nhau.
Vá»›i ý nghÄ©a nhÆ° thế, ký hiệu há»c của thế giá»›i hiện đại từng không ngừng mở rá»™ng trong không gian suốt nhiá»u thế ká»·, ngà y nay đã mang tÃnh toà n cầu, hiện Ä‘ang dung nạp và o bản thân cả những tÃn hiệu phát ra từ các vệ tinh, những câu thÆ¡ của các thi sỹ, lẫn tiếng kêu của Ä‘á»™ng váºt. Mối liên kết của những yếu tố nhÆ° thế trong không gian ký hiệu há»c không phải là ẩn dụ, mà là hiện thá»±c.
Ký hiệu quyển có chiá»u sâu lịch đại, vì nó có cả má»™t bá»™ nhá»› hết sức phức tạp, thiếu bá»™ nhá»›, nó không thể hoạt Ä‘á»™ng. Cá»— máy nhá»› không chỉ tồn tại ở các cấu trúc ký hiệu há»c nòng cốt, mà còn có cả ở ký hiệu quyển nhÆ° má»™t chỉnh thể. Dẫu chúng ta vẫn được vây bá»c trong bầu ký hiệu quyển, nhÆ°ng nó vẫn có thể cứ hiện ra nhÆ° má»™t đối tượng há»—n loạn bất thÆ°á»ng, má»™t táºp hợp những yếu tố tá»± Ä‘á»™ng, nên cần phải phá»ng Ä‘oán rằng ở đó vẫn có má»™t sá»± Ä‘iá»u chỉnh ná»™i tại và mối liên kết chức năng giữa các bá»™ pháºn mà quan hệ tÆ°Æ¡ng há»— năng Ä‘á»™ng giữa chúng sẽ tạo nên phẩm tÃnh của ký hiệu quyển. Giả định ấy đáp ứng nguyên tắc kinh tế há»c, vì nếu không có sá»± giả định nhÆ° váºy, thì sá»± tháºt hiển nhiên vá» các giao tiếp riêng lẻ sẽ rất khó giải thÃch.
Sá»± phát triển năng Ä‘á»™ng của các yếu tố ký hiệu quyển (các cấu trúc ná»n móng) Ä‘á»u nhằm chuyên môn hoá chúng và , theo đó, tăng cÆ°á»ng sá»± Ä‘a dạng ná»™i tại của ký hiệu quyển. NhÆ°ng nhÆ° thế, tÃnh chỉnh thể của nó vẫn không bị phá vỡ, vì trong ná»n móng của tất cả các quá trình giao tiếp vẫn có má»™t nguyên tắc bất biến khiến cho chúng trở thà nh từa tá»±a nhÆ° nhau. Nguyên tắc ấy được xây dá»±ng trên cÆ¡ sở kết hợp sá»± đối xứng – bất đối xứng (ở cấp Ä‘á»™ ngôn ngữ, đặc Ä‘iểm cấu trúc nà y đã được Saussure xác định nhÆ° là “cÆ¡ chế tÆ°Æ¡ng đồng và khác biệtâ€) vá»›i sá»± thay đổi mang tÃnh chu kỳ giữa các đỉnh Ä‘iểm và suy giảm trong dòng chảy của tất cả quá trình sống ở má»i dạng thức của chúng. Thá»±c chất, cả hai nguyên tắc nà y có thể quy vá» má»™t mối thống nhất chung: sá»± đối xứng – bất đối xứng có thể xem nhÆ° sá»± chia tách má»™t khối thống nhất nà o đó bởi má»™t mặt bằng đối xứng, kết quả của sá»± phân chia ấy là sá»± xuất hiện của những cấu trúc được phản ánh theo kiểu soi gÆ°Æ¡ng – cÆ¡ sở là m tăng cÆ°á»ng sá»± Ä‘a dạng sau đó và sá»± chuyên môn hoá vá» mặt chức năng. CÆ¡ sở của tÃnh chu kỳ là sá»± váºn Ä‘á»™ng hồi chuyển xung quanh má»™t trục đối xứng. Có thể nháºn ra sá»± kết hợp của hai nguyên tắc nà y ở những cấp Ä‘á»™ hoà n toà n khác nhau – từ sá»± đối láºp giữa tÃnh chu kỳ (đối xứng trục) trong thế giá»›i vÅ© trụ và hạt nhân nguyên tá» vá»›i sá»± chuyển Ä‘á»™ng má»™t chiá»u thống trị trong thế giá»›i sinh váºt và là kết quả của đối xứng mặt phẳng, cho tá»›i cặp đối láºp giữa thá»i gian huyá»n thoại (chu kỳ) vá»›i thá»i gian lịch sá» (định hÆ°á»›ng).
Vì sá»± kết hợp của những nguyên tắc trên có thuá»™c tÃnh cấu trúc vượt ra ngoà i khuôn khổ không chỉ của xã há»™i con ngÆ°á»i, mà cả thế giá»›i sinh váºt, và cho phép xác láºp sá»± tÆ°Æ¡ng đồng giữa những cấu trúc chung nhất, và nhÆ° tác phẩm thi ca, nên tất yếu sẽ phải đặt ra câu há»i: liệu toà n bá»™ vÅ© trụ có phải là má»™t thông tin thuá»™c má»™t ký hiệu quyển chung hÆ¡n? Liệu vÅ© trụ có thuá»™c vá» sá»± Ä‘á»c không? Chắc gì đến má»™t lúc nà o đó chúng ta sẽ có khả năng trả lá»i câu há»i ấy. Khả năng đối thoại đã bao hà m đồng thá»i cả sá»± Ä‘a dạng, lẫn sá»± Ä‘Æ¡n nhất của các yếu tố. Sá»± Ä‘a dạng ký hiệu há»c bao hà m sá»± Ä‘a dạng vá» mặt cấu trúc. Vá» mặt nà y, sá»± Ä‘a dạng cấu trúc của ký hiệu quyển là ná»n tảng cÆ¡ cấu của nó. Có lẽ cần giải thÃch nguyên tắc mà V.I.Vernadski gá»i là “nguyên tắc P.Curie – Pasteur[19]†và xem đó là má»™t “trong những nguyên tắc cÆ¡ bản của lô gÃc nháºn thức – khoa há»c vá» tá»± nhiên phù hợp vá»›i vấn Ä‘á» mà chúng tôi Ä‘ang quan tâm: “Chỉ có má»—i má»™t nguyên nhân tao ra sá»± bất đối xứng, ấy là nguyên nhân mà bản thân nó cÅ©ng có sá»± bất đối xứng nhÆ° váºyâ€[20]. TrÆ°á»ng hợp kết nối giản Ä‘Æ¡n nhất và đồng thá»i cÅ©ng phổ biến nhất giữa sá»± đồng nhất và sá»± khác biệt cấu trúc là đối hình, sá»± đối xứng gÆ°Æ¡ng soi, theo đó cả hai phần bằng nhau theo kiểu soi gÆ°Æ¡ng, nhÆ°ng không bằng nhau khi chồng lên nhau, tức là quan hệ vá»›i nhau nhÆ° cái bên phải và cái bên trái. Má»™t quan hệ nhÆ° thế sẽ tạo nên sá»± khác biệt đối xứng, sá»± khác biệt nà y không giống vá»›i sá»± đồng nhất khiến cho đối thoại trở thà nh vô bổ và cÅ©ng không giống vá»›i sá»± khác biệt bất đối xứng khiến cho đối thoại không thể có được. Nếu giao tiếp đối thoại là cÆ¡ sở của sá»± tạo nghÄ©a, thì sá»± chia tách theo kiểu đối hình giữa cái Ä‘á»™c nhất vá»›i sá»± tiếp cáºn của cái khác biệt là ná»n tảng của tÆ°Æ¡ng quan cấu trúc giữa các bá»™ pháºn trong cÆ¡ cấu tạo nghÄ©a[21].
Äối xứng gÆ°Æ¡ng soi sẽ tạo ra quan hệ thiết yếu giữa sá»± Ä‘a dạng cấu trúc và sá»± đồng dạng cấu trúc, những thứ cho phép kiến tạo các quan hệ đối thoại. Má»™t mặt, các hệ thống sẽ không bị đồng nhất vá»›i nhau và sản sinh ra các văn bản, mặt khác, chúng dá»… dà ng hoán đổi cho nhau, và điá»u đó mang lại cho các văn bản khả năng thông dịch qua lại. Nếu có thể nói: muốn có đối thoại, các bên tham gia đồng thá»i vừa phải khác nhau, vừa phải có trong cấu trúc của mình hình tượng ký hiệu há»c của má»™t đối tác[22], thì đối hình[23] chÃnh là “cá»— máy†đối thoại sÆ¡ giản. Kiểu văn thÆ¡ thuáºn nghịch Ä‘á»™c là bằng chứng chứng vá» sá»± đối xứng giản Ä‘Æ¡n theo kiểu gÆ°Æ¡ng soi có thể là m thay đổi táºn gốc hoạt Ä‘á»™ng của cÆ¡ chế ký hiệu há»c. Hiện tượng nà y vẫn còn Ãt được nghiên cứu, vì nó được xem nhÆ° trò giải trà bằng thÆ¡ – má»™t thứ hoa trái của “nghệ thuáºt trò chÆ¡i ngôn từâ€[24], đôi khi bị gán cho nghÄ©a xấu má»™t cách rõ rệt, giống nhÆ° “trò xảo thuáºt bằng lá»iâ€[25]. Trong khi đó, hiện tượng ấy chỉ cần xem xét bá» ngoà i đã có thể là m sáng tá» nhiá»u vấn Ä‘á» cá»±c kỳ quan trá»ng. Ở trÆ°á»ng hợp nà y, Ä‘iá»u mà chúng tôi quan tâm không phải là khả năng duy trì nghÄ©a khi Ä‘á»c xuôi, cÅ©ng nhÆ° khi Ä‘á»c ngược của lối văn thÆ¡ thuáºn nghịch Ä‘á»™c, mà là cÆ¡ chế tạo văn bản và , bởi váºy, là cÆ¡ chế của ý thức khi Ä‘á»c nhÆ° thế. Xin nhắc lại sá»± phân tÃch của viện sỹ V.M.Alekseiev vá» thÆ¡ thuáºn nghịch Ä‘á»™c của Trung Quốc. Sau khi vạch rõ, nếu tách riêng rẽ, chữ viết tượng hình Trung Hoa chỉ tạo ra ý niệm vá» má»™t cụm nghÄ©a, còn các đặc Ä‘iểm ngữ nghÄ©a cụ thể và cú pháp của nó lại chỉ bá»™c lá»™ trong tÆ°Æ¡ng quan vá»›i chuá»—i văn bản và nếu bá» Ä‘i tráºt tá»± của các từ – ký hiệu thì cả các phạm trù cú pháp, lẫn ý nghÄ©a thá»±c tế của chúng Ä‘á»u không thể xác định được, V.M.Alekseiev chỉ ra những chuyển Ä‘á»™ng tuyệt vá»i của cú pháp – ngữ nghÄ©a diá»…n ra trong thÆ¡ thuáºn nghịch Ä‘á»™c Trung Hoa, tuỳ thuá»™c và o hÆ°á»›ng Ä‘á»c bà i thÆ¡ ấy. Trong “văn thÆ¡ thuáºn nghịch Ä‘á»™c Trung Hoa (tức là trong tráºt tá»± ngược lại của các từ trong má»™t câu thÆ¡ bình thÆ°á»ng), khi được đặt má»™t cách chÃnh xác và o các vị trà của mình, toà n bá»™ các âm tiết – từ Trung Hoa phải giữ những vai trò khác, cả vá» mặt cú pháp, lẫn ngữ nghÄ©aâ€[26]. Từ đó, A.M.Alekseiev rút ra kết luáºn thứ vị có ý nghÄ©a phÆ°Æ¡ng pháp luáºn: chÃnh văn thÆ¡ thuáºn nghịch Ä‘á»™c là chất liệu vô giá có thể sá» dụng để nghiên cứu ngữ pháp ngôn ngữ Trung Quốc. “Các kết luáºn rõ rà ng: 1) Văn thÆ¡ thuáºn nghịch Ä‘á»™c là má»™t trong những phÆ°Æ¡ng tiện có khả năng tốt nhất minh hoạ cho mối quan hệ rà ng buá»™c lẫn nhau giữa các âm tiết – từ, mà không cần viện tá»›i thà nghiệm vá» sá»± kết hợp và chuyển dịch vị trà má»™t cách nhân tạo, không khéo léo, vụng vá», mang tÃnh giảng Ä‘Æ°á»ng thô thiển dùng là m bà i táºp cho há»c trò trong giá»i há»c cú pháp Trung Hoa. 2) Văn thÆ¡ thuáºn nghịch Ä‘á»™c là váºt liệu Trung Quốc tốt nhất dùng để xây dá»±ng lý luáºn vá» Ä‘Æ¡n vị từ của trung Quốc (cÅ©ng có thể, không riêng gì Trung Quốc) và câu Ä‘Æ¡n giảnâ€[27]. Các công trình khảo sát văn thÆ¡ thuáºn nghịch Ä‘á»™c của Nga lại rút ra những kết luáºn khác. Trong má»™t bà i báo ngắn, S.Kirsanov đã thông báo những Ä‘iá»u tá»± quan sát cá»±c kỳ lý thú vá» vấn Ä‘á» tâm lý của tác giả văn thÆ¡ thuáºn nghịch Ä‘á»™c Nga. Ông kể, khi “còn là há»c sinh phổ thôngâ€, má»™t lần “tá»± nhiên Ä‘á»c thầmâ€: “Тюлень не лютâ€[28], ông bá»—ng phát hiện rằng câu nà y có thể Ä‘á»c theo tráºt tá»± ngược lại. Từ đó tôi thÆ°á»ng bắt gặp mình hay Ä‘á»c ngược các từâ€. “Vá» sau, tôi bắt đầu nhìn các từ má»™t cách “nguyên khốiâ€, rồi những từ tá»± ghép váºn nhÆ° thế và sá»± kết hợp của chúng bắt đầu nẩy ra má»™t cách tá»± nhiênâ€[29].
NhÆ° váºy, là m cho nhìn thấy được từ là cÆ¡ chế của lối viết thuáºn nghịch Ä‘á»™c Nga. Äiá»u nà y tạo Ä‘iá»u kiện để sau đó Ä‘á»c được tác phẩm theo chiá»u ngược lại. Có má»™t Ä‘iá»u rất đáng chú ý: trong tiếng Hán, nÆ¡i từ – tượng hình tá»±a nhÆ° dấu Ä‘i cấu trúc hình thái – cú pháp của nó, việc Ä‘á»c theo tráºt tá»± ngược lại sẽ giúp xác định cấu trúc bị dấu kÃn ấy nhá» hình dung ra cái chỉnh thể và cái thấy được nhÆ° má»™t táºp hợp bà máºt các yếu tố cấu trúc nối tiếp nhau. Trong tiếng Nga, nó lại đòi há»i phải biết “nhìn thấy các từ má»™t cách nguyên khốiâ€, tức là tiếp nháºn chúng nhÆ° má»™t bức vẽ toà n vẹn, kiểu nhÆ° chữ tượng hình. ThÆ¡ thuáºn nghịch Ä‘á»™c Trung Hoa chuyển cái nhìn thấy được và cái chỉnh thể thà nh cái rá»i rạc và cái khác biệt trong phân tÃch; thuáºn nghịch Ä‘á»™c Nga lại kÃch hoạt cái ngược lại hoà n toà n: tÃnh hiển thị và tÃnh toà n vẹn. Tức là việc Ä‘á»c theo chiá»u ngược lại sẽ kÃch hoạt cÆ¡ chế ý thức thuá»™c bán cầu khác. Thá»±c tế cÆ¡ bản ở sá»± chuyển vị đối hình của văn bản là m thay đổi kiểu ý thức tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i nó.
Bởi váºy, việc xem thÆ¡ thuáºn nghịch Ä‘á»™c nhÆ° má»™t “trò ảo thuáºt†vô bổ, má»™t ngón tiểu xảo vô nghÄ©a gợi nhá»› tá»›i ý kiến của chú gà trống trong ngụ ngôn của Krylov vá» hạt trân châu. Nhân đây, xin nhắc lại đạo lý của ngụ ngôn ấy:
Mấy thằng ngu phán chắc nịch thế nà y:
Nếu ngÆ°á»i ta chẳng hiểu nghÄ©a lý ở đâu
Thì chuyện gì của há» cÅ©ng Ä‘á»u là nhảm nhÃ[30].
ThÆ¡ thuáºn nghịch Ä‘á»™c kÃch hoạt các vỉa ngầm của ý thức ngôn ngữ và là váºt liệu cá»±c kỳ có giá trị dùng để thà nghiệm vá» các vấn Ä‘á» vỠđối xứng chức năng của não. ThÆ¡ thuáºn nghịch Ä‘á»™c không vô nghÄ©a[31], mà có rất nhiá»u ý nghÄ©a. Ở những cấp Ä‘á»™ cao hÆ¡n, chiá»u Ä‘á»c ngược thÆ°á»ng chứa Ä‘á»±ng ý nghÄ©a huyá»n bÃ, thiêng liêng, bà máºt. Theo cách Ä‘á»c “bình thÆ°á»ngâ€, văn bản được đồng nhất vá»›i phạm vi “mở†của văn hóa, Ä‘á»c theo chiá»u ngược lại, văn bản lại đồng nhất vá»›i khu vá»±c bà truyá»n của nó. Rất đáng lÆ°u ý tá»›i hiện tượng sá» dụng lối thuáºn nghịch Ä‘á»™c trong các thần chú, các công thức ma thuáºt, trong những dòng chữ viết trên cổng lá»›n hoặc lăng má»™, tức là ở những vị trà địa đầu và mang tÃnh huyá»n bà của không gian văn hoá – các khu vá»±c đụng Ä‘á»™ giữa những sức mạnh dÆ°Æ¡ng gian (bình thÆ°á»ng) và sức mạnh cõi âm (ngược lại). Còn Apollinaris Sidonius, giáo chủ và nhà thÆ¡, thì gán bản quyá»n của những câu thuáºn nghịch Ä‘á»™c nổi tiếng bằng tiếng La Tinh cho chÃnh ma quá»· bản:
Signa te signa, temere me tangis et angis. Roma tibi subito motibus ibit amor[32]
(Hãy là m dấu, hãy là m dấu, ngÆ°Æ¡i không biết ngÆ°Æ¡i là m thế là đụng chạm tá»›i ta và dồn ép ta. Rome, bằng những Ä‘iệu bá»™ – ký hiệu ấy ngÆ°á»i Ä‘á»™t nhiên kêu cầu tình yêu cho mình).
Trong tất cả các cấp Ä‘á»™ sinh nghÄ©a, cÆ¡ chế gÆ°Æ¡ng soi tạo thà nh những cặp đối xứng – bất đối xứng là cÆ¡ chế phổ biến rá»™ng rãi tá»›i mức có thể gá»i đó là cÆ¡ chế phổ quát, bao trùm cấp Ä‘á»™ phân tá» và các cấu trúc chung của vÅ© trụ, ở phÃa nà y, và của những tạo tác toà n cầu của tinh thần con ngÆ°á»i, ở phÃa kia. Vá»›i các hiện tượng được gói trong khái niệm “văn bảnâ€, hiển nhiên là nó mang tÃnh phổ quát. Äặc Ä‘iểm của Ä‘Æ°á»ng song hà nh gắn vá»›i cặp phản Ä‘á» của cấu trúc thiên đình (trá»±c tuyến) và âm phủ (chiá»u ngược) là tÃnh chất đối kÃnh không gian giữa Ngục Luyện[33] lồi và Äịa Ngục lõm, những thứ lặp lại cấu hình của nhau trong sáng tác của Dante nhÆ° khuôn mẫu và sá»± lấp đầy khuôn mẫu. Kết cấu của Evgheni Oneghin, trong đó, theo váºn Ä‘á»™ng của tuyến nà y, “nà ng†yêu “chà ng†và thổ lá»™ tình yêu trong thÆ°, nhÆ°ng nháºn được sá»± cá»± tuyệt lạnh lùng; còn theo chiá»u ngược lại, “chà ng†yêu “nà ngâ€, thổ lá»™ tình yêu trong thÆ° và , đến lượt mình, cÅ©ng nháºn được sá»± cá»± tuyệt, có thể xem là kiểu tổ chức thuáºn nghịch Ä‘á»™c của truyện kể. Sá»± lặp lại của truyện kể theo kiểu nhÆ° thế là nét Ä‘iển hình trong sáng tác của Pushkin[34]. Chẳng hạn, trong NgÆ°á»i con gái viên đại uý, truyện kể được hình thà nh từ hai cuá»™c hà nh trình: Grinhev đến chá»— hoà ng đế nông dân để cứu Masha Ä‘ang gặp nạn, sau đó Masha lại đến chá»— nữ hoà ng quý tá»™c để giải cứu Grinhev[35]. Cặp song sinh thÆ°á»ng gắn trá»±c tiếp vá»›i chủ Ä‘á» vá» gÆ°Æ¡ng soi và hình ảnh trà n ngáºp trong văn há»c lãng mạn và háºu lãng mạn thế ká»· XIX là những cÆ¡ chế tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° thế ở cấp Ä‘á»™ nhân váºt.
Tất nhiên, giống nhÆ° sá»± bất đối xứng song phÆ°Æ¡ng của não ngÆ°á»i chỉ xác định đặc tÃnh của cÆ¡ chế tÆ° duy, chứ không quyết định sẵn ná»™i dung của nó, những kiểu đối xứng – bất đối xứng nói trên chỉ là các cÆ¡ chế tạo nghÄ©a và chúng chỉ quyết định tình huống ký hiệu há»c, chứ không quyết định ná»™i dung của thông tin nà y hay thông tin kia.
Xin dẫn thêm má»™t và dụ để thấy phép đối xứng gÆ°Æ¡ng soi là m thay đổi bản chất của văn bản nhÆ° thế nà o. N.Tarabukin đã phát hiện má»™t quy luáºt của kết cấu há»™i hoạ, theo đó, trục Ä‘Æ°á»ng chéo từ góc phải phÃa dÆ°á»›i sang góc trái phÃa trên tạo ra hiệu ứng thụ Ä‘á»™ng, còn trục theo chiá»u ngược lại, từ góc trái phÃa dÆ°á»›i sang góc phải phÃa trên tao ra hiệu ứng tÃch cá»±c và ráo riết.  “Từ quan Ä‘iểm Ä‘ang được xem xét, bức tranh nổi tiếng của Géricaull Chiếc bè của Méduse[36] rất thú vị. Kết cấu của nó được xây dá»±ng trên hai Ä‘Æ°á»ng chéo Ä‘an xen nhau: thụ Ä‘á»™ng và tÃch cá»±c. Dòng chuyển Ä‘á»™ng của chiếc bè do gió đẩy được vẽ từ phải qua trái tiến và o chiá»u sâu. Nó tượng trÆ°ng cho sức mạnh tá»± phát của thiên nhiên sẵn sà ng cuốn Ä‘i má»™t dúm ngÆ°á»i bất lá»±c Ä‘ang bị đắm tà u. Ở Ä‘Æ°á»ng ngược lại, tÃch cá»±c, hoạ sỹ sắp xếp mấy hình ngÆ°á»i Ä‘ang dốc những ná»— lá»±c cuối cùng để thoát khá»i tình thế bi thảm. Há» không ngừng đấu tranh. Há» nhấc bổng má»™t ngÆ°á»i lên cao buá»™c anh ta vẫy tấm khăn để thu hút sá»± chú ý của chiếc tà u chạy qua ở phÃa xa cuối chân trá»iâ€[37]. Từ những gì vừa nói, có thể rút ra má»™t thá»±c tế được khẳng định bằng thá»±c nghiệm: cÅ©ng chỉ là má»™t bức tranh váºy thôi, thế mà khi được vẽ phóng lại trên phép đối xứng gÆ°Æ¡ng soi vá»›i vết tÃch chạm khắc, nó có thể là m cho sắc thái ý nghÄ©a – tình cảm thay đổi theo hÆ°á»›ng ngược lại.
Nguyên nhân của những hiện tượng nêu trên là ở chá»—, các đối tượng được phản ánh có những mặt bằng đối xứng và bất đối xứng trong cấu trúc ná»™i tại của chúng. Khi chuyển vị đối hình, các mặt bằng đối xứng bị vô hiệu hoá và không biểu hiện bản thân bất cứ Ä‘iá»u gì, còn các mặt bằng bất đối xứng lại trở thà nh dấu hiệu cấu trúc. Bởi váºy, tÃnh song đôi đối xứng – gÆ°Æ¡ng soi là ná»n tảng cấu trúc sÆ¡ đẳng của quan hệ đối thoại.
Quy luáºt đối xứng gÆ°Æ¡ng soi là má»™t trong những nguyên tắc cấu trúc cÆ¡ bản của sá»± tổ chức ná»™i tại cÆ¡ cấu tạo nghÄ©a. Ở cấp Ä‘á»™ truyện kể nguyên tắc nà y bao gồm sá»± song hà nh của các nhân váºt “cao cả†và hà i hÆ°á»›c, sá»± xuất hiện của cặp song sinh, các bÆ°á»›c truyện kể song hà nh và những hiện tượng khác đã được nghiên cứu cặn kẽ vá» sá»± nhân đôi của các cấu trúc bên trong văn bản. Äiá»u nà y còn gắn vá»›i chức năng ma thuáºt của gÆ°Æ¡ng soi và vai trò của mô tÃp mang tÃnh gÆ°Æ¡ng soi trong văn há»c và há»™i hoạ. Cả hiện tượng “văn bản trong văn bảnâ€[38] cÅ©ng có bản chất nhÆ° váºy. Có thể đối chiếu Ä‘iá»u nà y vá»›i hiện tượng đã được chúng tôi khảo sát ở má»™t chá»— khác, nó được nháºn ra ở cấp Ä‘á»™ các ná»n văn hoá dân tá»™c mang tÃnh chỉnh thể: quá trình tìm hiểu lẫn nhau và nối mạch vá»›i má»™t thế giá»›i văn hoá chung nà o đó không chỉ khiến cho các ná»n văn hoá riêng lẻ xÃch kại gần nhau, mà còn khiến cho chúng được chuyên môn hoá – gia nháºp và o má»™t cá»™ng đồng văn hoá nà o đó, văn hoá bắt đầu phát triển sá»± Ä‘á»™c đáo của mình má»™t cách ráo riết hÆ¡n. Äến lượt mình, chÃnh các ná»n văn hoá khác sẽ mã hoá nó nhÆ° là cái “đặc biệtâ€, “độc đáoâ€. “Vá»›i bản thânâ€, văn hoá bị cô láºp bao giá» cÅ©ng “tá»± nhiênâ€, “bình thÆ°á»ngâ€. Chỉ khi trở thà nh má»™t bá»™ pháºn của chỉnh thể rá»™ng lá»›n, nó má»›i có được Ä‘iểm nhìn từ phÃa bên ngoà i đối vá»›i bản thân nhÆ° má»™t hiện tượng đặc thù. Äồng thá»i, những cá»™ng đồng văn hoá kiểu phÆ°Æ¡ng “Tây†và phÆ°Æ¡ng “Äông†sẽ hợp lại thà nh cặp đối hình vá»›i phép bất đối xứng “hoạt Ä‘á»™ng†chức năng.
Vì tất cả các cấp Ä‘á»™ ký hiệu quyển – từ cá nhân con ngÆ°á»i hoặc các văn bản riêng lẻ cho tá»›i khối thông nhất ký hiệu há»c toà n cầu – tá»±a nhÆ° là những ký hiệu quyển lồng và o nhau, má»—i ký hiệu quyển trong đó Ä‘á»u đồng thá»i vừa là má»™t bên tham gia đối thoại (má»™t phần của ký hiệu quyển), vừa là bên phải hoặc bên trái, vừa thâu nháºn và o bản thân các cấu trúc bên phải hoặc bên trái ở cấp Ä‘á»™ thấp hÆ¡n.
Ở trên, chúng tôi đã xác định cÆ¡ sở xây dá»±ng cấu trúc ký hiệu quyển nhÆ° là sá»± giao nhau của phép đối xứng – bất đối xứng không gian và sá»± thay đổi cÆ°á»ng Ä‘á»™ theo hình sin cùng sá»± suy giảm của các tiến trình thá»i gian là m nà y sinh sá»± gián Ä‘oạn. Vá»›i những gì đã nói, chúng tôi có thể cháºp hai trục ấy thà nh má»™t: sá»± biểu hiện của bên phải – bên trái, cái là m ná»n móng của đối thoại từ cấp Ä‘á»™ di truyá»n – phân tá» cho tá»›i những quá trình thông tin phức tạp nhất – là cÆ¡ sở của tất cả các quá trình sinh nghÄ©a.
Lã Nguyên dịch
Nguồn: Лотман Ю.Ðœ. Избранные Ñтатьи в трёх томах, “ÐлекÑандрâ€, 1992, T.1, ÑÑ‚Ñ€.11 – 25.
Phụ lục:
Théodore Géricault - Le Radeau de la Méduse (1816)
Thuáºn nghịch Ä‘á»™c (Палиндром, gốc Hy Lạp: Palindromos, nghÄ©a là chạy ngược)
Ðœ И Ð
И Л И РИ М
S A T O R
A R E P O T E N E T O P E R A R O T A S
ЖеÑтоко раздумье. Ðочное молчанье Качает Ð²Ð¸Ð´ÐµÐ½ÑŒÑ Ð±Ñ‹Ð»Ð¾Ð³Ð¾, Мерцанье вÑтречает улыбки Ñурово, Страданье Глубоко-глубоко! Страданье Ñурово улыбки вÑтречает… Мерцанье былого Ð²Ð¸Ð´ÐµÐ½ÑŒÑ ÐºÐ°Ñ‡Ð°ÐµÑ‚â€¦ Молчанье. Ðочное раздумье жеÑтоко (Ð’. БрюÑов).
Â
[1] Charles Sanders Peirce (1839-1914): NgÆ°á»i Anh, nhà triết há»c, lô gÃc há»c, toán há»c, ngÆ°á»i đặt ná»n móng cho Ký hiệu hiệu há»c Mỹ.- ND.
[2] Charles W. Morri (1901 – 1979): Nhà triết há»c, ngÆ°á»i đặt ná»n móng cho Ký hiệu há»c Mỹ.- ND.
[3] Ferdinand de Saussure (1857-1913): Nhà ngôn ngữ há»c ngÆ°á»i Thuỵ Sỹ.- ND.
[4] TrÆ°á»ng phái Prague: Hạt nhân là Nhóm ngôn ngữ há»c Prague do Vilém Mathesius sáng láºp năm 1926, đến năm 1953 thì ta rã, vá»›i những nhân váºt chủ chốt nhÆ° N.S.Trubeskoi, R.Jakobson, S.O.Karsevski…-ND.
[5]Vladimir Ivanovich Vernadski (1863 – 1945): Nhà tá»± nhiên há»c, nhà tÆ° tưởng, nhà hoạt Ä‘á»™ng xã há»™i Nga, Viện sỹ Viện Hà n lâm khoa há»c Hoà ng gia St.Peterburg, ngÆ°á»i sáng láºp ra môn há»c sinh – hoá.- ND.
[6] Dịch từ chữ “нооÑфера†(gốc Hy Lạp: “νόοςâ€Â là “trà tuệ†và “σφαῖÏα†là “địa cầuâ€). Theo Vernadski, “Trong sinh quyển có má»™t sức mạnh địa chất, cÅ©ng có thể gá»i là sức mạnh vÅ© trụ vÄ© đại mà tác Ä‘á»™ng vá»›i hà nh tinh của nó vẫn chÆ°a được chú ý trong các ý niệm vá» vÅ© trụ. Sức mạnh ấy là trà lá»±c của con ngÆ°á»i, là ý chà có mục Ä‘Ãch và có tổ chức nhÆ° má»™t bản thể xã há»™i†(xem: Ð’ÑÐµÐ¼Ð¸Ñ€Ð½Ð°Ñ ÑнциклопедиÑ: ФилоÑÐ¾Ñ„Ð¸Ñ / Гл. научн. ред. и ÑоÑÑ‚. Ð. Ð. Грицанов. - Ðœ.: ÐСТ, Мн.: ХарвеÑÑ‚, Современный литератор, 2001. - 1312 Ñ.).- ND.
[7] “Lịch sá» tÆ° tưởng khoa há»c và tri thức khoa há»c (…) cÅ©ng là lịch sá» sáng tạo ra má»™t sức mạnh địa chất má»›i trong sinh quyển, tức là sáng tạo ra tÆ° tưởng khoa há»c mà trÆ°á»›c kia chÆ°a từng có trong sinh quyển†(Vernadski V.I.- Suy ngẫm của má»™t nhà tá»± nhiên há»c: tÆ° tưởng khoa há»c nhÆ° má»™t hiện tượng hà nh tinh, M.,1977, Quyển 2, tr.22.
[8] Vernadski V.I.- Sinh quyển: Tuyển táºp những công trình vá» khoa sinh – hoá, M.,1967, tr.350.
[9] Vernadski V.I.- Tuyển táºp tác phẩm (Bá»™ 6 táºp), M.,1960, T.5, tr.101.
[10] Vernadski V.I.- Suy ngẫm của má»™t nhà tá»± nhiên há»c, Quyển 2, tr.32.
[11] Anna Joannovna(1763-1740): Nữ Hoà ng Nga từ năm 1730 đến 1740. Biron: Ernst Johann von Biron (1690-1772), ngÆ°á»i Äức, từng là m Nhiếp chÃnh đại thần VÆ°Æ¡ng quốc Nga. Gia tá»™c Dolgorukov bị phát vãng và o năm 1731- ND.
[12] ThÆ° từ của Quý bà Rondo, vợ Khâm sứ Anh tại triá»u đình Nga dÆ°á»›i thá»i trị vì của Nữ Hoà ng Anna Joannovna/ Biên táºp và chú giải S.N.Subinski, Spb., 1874, tr.46.
[13] SoloviÑ‘v S.M.- Lịch sá» Nga tá» thá»i viá»…n cổ, Spb, Quyển 3, tr.679.
[14] Marina Ivanona Tzvetaeva (1892-1941): Tác giả văn xuôi, dịch giả, nhà thÆ¡ Nga, được xem là má»™t trong những thi sỹ lá»›n nhất của thế ká»· XX. TrÆ°á»ng ca cá»a ô sáng tác năm 1923.- ND.
[15] Tức là trÆ°á»ng ca Digenes Akritas, kể vá» cuá»™c Ä‘á»i và chiến công của nhân váºt huyá»n thoại Digenes (theo nghÄ©a Ä‘en là “ngÆ°á»i hai dòng máu, cha là ngÆ°á»i A-rap, mẹ là ngÆ°á»i Hy Lạp), nhân váºt thể hiện lý tưởng của dân Akritas, những chiến binh cÆ° trú ở vùng biên cÆ°Æ¡ng của đế quốc Bazantine. Tác phẩm được sáng tác và o quãng thế ká»· X-XI, chỉ còn giữ được những phiên bản ở thế ká»· XII,XIII.- ND.
[16] Nhan đỠđầy đủ: Câu chuyện vá» cuá»™c hà nh binh của Igor, con trai của Svjatoslavov, cháu ná»™i Olgov, má»™t tượng Ä‘Ã i văn há»c nổi tiếng nhất của văn há»c Nga thá»i trung đại, sáng tác và o quãng cuối thế ká»· XII.-ND.
[17] Tiếng Nga: “Робинзонадаâ€, má»™t loại văn há»c phiêu lÆ°u, mô phá»ng tiểu thuyết Robinson Crousoe (1719) của Daniel Defoe, và nhÆ°Â Äảo san hô (The Coral Island) của Robert Ballantine, Hòn đảo bà ẩn (L’Île mystérieuse) của Jules Gabriel Verne, Hòn đảo của Dr.Moreau (The Island of Dr. Moreau) của Herbert George Wells, hay Vị chúa tể của ruồi (The Lord of the Flies), tác phẩm Ä‘oạt giải Nobel (1983) của William Gerald Golding. – ND.
[18]Â Xem: Newson S.-Â Dialogue and Development //Â Action, Gesture and Symbol: The Emergence of Language / Ed. by A. Lock. London; New York; San Francisco, 1978. P. 33.
[19] Pierre Curie (1859 -1906): Nhà váºt lý há»c ngÆ°á»i Pháp, má»™t trong những ngÆ°á»i đầu tiên nghiên cứu phóng xạ, Ä‘oạt giải Nobel Váºt lý năm 1903. Louis Pasteur (1822-1895): Nhà hoá há»c và vi sinh há»c Pháp, má»™t trong những ngÆ°á»i đặt ná»n móng cho vi sinh há»c và khoa miá»…n dịch há»c.- ND.
[20] Vernadski V.I.- Bên phải và bên trái//Vernadski V.I.- Suy ngẫm của má»™t nhà tá»± nhiên há»c, Quyển 2, tr.149.
[21] Xem: Ivanov Vjas.Vs.- Chẵn lẻ: Sự bất đối xứng của não và hệ thống ngôn ngữ. M.,1978.
[22] Vá» vấn Ä‘á» nà y xin xem: Paduseva E.V.- Chủ Ä‘á»Â giao tiếp ngôn ngữ trong truyện cổ tÃch của Lewis Carroll// Ký hiệu há»c và lý thuyết thông tin. M.,1982, Quyển 18.
[23] “Äối hìnhâ€: “Ñнантиоморфизмâ€, có gốc Hy Lạp: “enantios†nghÄ©a là “đối láºpâ€, “trái ngược và “morph†là hình thái, hình thức. “Ñнантиоморфизм†là thuá»™c tÃnh của má»™t số tinh thể tồn tại trong những biến hình là sá»± phản ánh lẫn nhau theo nguyên tắc gÆ°Æ¡ng soi (biến hình bên trái và bên phải). – ND.
[24] Kmtkinski A.P.- Từ điển thơ.M.,1966, tr.190.
[25] Từ Ä‘iển thuáºt ngữ văn há»c//Chủ biên: L.I.Timofeev và S.V.Turaev, M.,1974, tr.257.
[26] Alekseiev V.M.- ThÆ¡ thuáºn nghịc Ä‘á»™c Trung Hoa trong cách sá» dụng khoa há»c – sÆ° phạm// Hồi ký của viện sỹ Lev Vladimirovich Serba, L.,1951, tr.95.
[27]Â Nt., tr.102.
[28] NghÄ©a là “Hải cẩu không biết xu nịnhâ€. Chữ in Ä‘áºm do tôi cố ý nhấn mạnh để bạn Ä‘á»c dá»… theo dõi tráºt tá»± các ký tá»± theo hai chiá»u thuáºn nghịch của lối viết “thuáºn nghịch Ä‘á»™c†trong tiếng Nga.-ND.
[29] Kirsanov S.- ThÆ¡ thuáºn nghịch Ä‘á»™c// Khoa há»c và đá»i sống, Số 7, tr.76.
[30] Krylov I.A.- Toà n táºp (Bá»™ 3 táºp). M.,1946, T.3, tr.51.
[31] Trong Ä‘oạn viết theo quan Ä‘iểm của nhân váºt trong ngụ ngôn Krylov, S.Kalaseva đã bình chú trÆ°á»ng ca Razin của Khlebnhikov thế nà y: “Tác giả không còn quan tâm tá»›i ý nghÄ©a, nghÄ©a của các từ và kết hợp từ (…). CÆ¡ sở váºn hà nh của táºp hợp các dòng nà y chỉ là ở chá»—, có thể Ä‘á»c nó từ trái qua phải và từ phải qua trái vá»›i kết quả nhÆ° nhau†(Từ Ä‘iển thuáºt ngữ nghiên cứu văn há»c. M.,1974, tr.441).
[32] Tôi tô Ä‘áºm để bạn Ä‘á»c dá»… dà ng nháºn ra hai dòng chữ nà y được viết theo lối thuáºn nghịch Ä‘á»™c.- ND.
[33] Dịch từ chữ: “ЧиÑтилище†(La Tinh: “purgatoriumâ€,  tiếng Pháp: “purgatoireâ€), theo quan niệm của Kitô giáo, đây là nÆ¡i linh hồn các tá»™i đồ tẩy rá»a má»i tá»™i lá»—i trần gian trÆ°á»›c khi bÆ°á»›c và o thiên Ä‘Æ°á»ng.- ND.
[34] Xem: Blagoi D.D.- Nghệ thuáºt của Pushkin. M.,1955, tr.101.
[35] Xem: Lotman Iu.M.- Cấu trúc tÆ° tưởng của NgÆ°á»i con gái viên đại uý// Tuyển táºp Pushkin, Pskov, 1962.
[36] Jean Louis André Théodore Géricault (1971-1824): Hoạ sỹ ngÆ°á»i Pháp, thá»i đại lãng mạn chủ nghÄ©a. Bức Chiếc bè của Méduse (Le Radeau de la Méduse, tranh sÆ¡n dầu, khổ 491x716cm) hoà n thà nh và o năm 1816.- ND.
[37] Tarabukin N.- Tác dụng biểu nghÄ©a của kết cấu Ä‘Æ°á»ng chéo trong há»™i hoạ// Những công trình nghiên cứu vá» các hệ thống ký hiệu, Tartu, 1973, T.6, tr.479 (“Ghi chép há»c thuáºt của TrÆ°á»ng Tổng hợp Quốc gia Tartuâ€. Q. 308).
[38] Xem các bà i của Vjas.Vs.Ivanov, P.Kh.Perop, J.I.Levin, R.D.Timenchin và tác giả của những dòng nà y trong tuyển táºp Văn bản trong văn bản (Những công trình nghiên cứu vá» các hệ thống ký hiệu. Tartu, 1981, T.14,  “Ghi chép há»c thuáºt của TrÆ°á»ng Tổng hợp Quốc gia Tartuâ€. Q. 567.
Nguồn: Bản dịch giả gá»i http://phebinhvanhoc.com.vn.Copyright © 2012 - PHÊ BÃŒNH VÄ‚N HỌC
 |