Â
Từ Phụng thà nh xuân sắc phú (Nguyá»…n Giản Thanh) đến Äại Äồng phong cảnh phú (Nguyá»…n Hãng), Tụng Tây Hồ phú (Nguyá»…n Huy Lượng), phú Nôm không thiếu những tác phẩm rá»±c rỡ, hoa mỹ nhằm đáp ứng mục Ä‘Ãch ngợi ca sá»± hùng mạnh của vÆ°Æ¡ng triá»u và quyá»n uy của nhà vua. NhÆ°ng bên cạnh đó, còn tồn tại má»™t mảng tục phú phát triển theo khuynh hÆ°á»›ng mang tÃnh chất thông tục, bình dân nháºp và o bản chất sang trá»ng vốn có của thể loại. Ở mảng sáng tác nà y, cái được phú Nôm quan tâm không phải chỉ có “đạo†và “chÃâ€, mà còn là khát vá»ng sống, hay nói cụ thể hÆ¡n, là khát vá»ng được sống thà nh tháºt vá»›i nhu cầu bản năng của cá nhân mình, bất chấp quan niệm “tồn thiên lý, diệt nhân dục†của Nho giáo. Vá»›i nguồn cảm hứng nhân sinh má»›i mẻ ấy, phú quốc âm dần Ä‘i xa khá»i phạm vi của những nguyên tắc có tÃnh quy phạm, tiến gần hÆ¡n vá» phÃa văn há»c dân gian, kết hợp các yếu tố tiếp nháºn được từ cá»™i nguồn truyá»n thống dân tá»™c vá»›i đặc trÆ°ng thể loại để tạo nên góc nhìn riêng vá» khát khao yêu và được yêu của con ngÆ°á»i.
1. TrÆ°á»›c hết, phú Nôm không viết nhiá»u vá» những cung báºc cảm xúc Ä‘a dạng trong tình yêu dù truyá»n thống nà y đã xuất hiện ở phú Trung Hoa từ rất sá»›m vá»›i TrÆ°á»ng Môn phú (TÆ° Mã TÆ°Æ¡ng NhÆ°), Äịnh tình phú (TrÆ°Æ¡ng Hoà nh), Lạc thần phú (Tà o Thá»±c),v.v. Có lẽ, đối vá»›i văn há»c dân tá»™c, khúc ngâm và truyện thÆ¡ đã chứng tỠđấy là những thể loại thÃch hợp vá»›i việc diá»…n tả tình cảm yêu Ä‘Æ°Æ¡ng đến mức các thể loại khác cảm thấy thừa khi dá»± phần và o. Cho nên, cÅ©ng là nói vá» khát vá»ng sống nhÆ°ng phú quốc âm chá»n má»™t lối Ä‘i khác, dùng đôi mắt hà i hÆ°á»›c nhÆ°ng đầy trân trá»ng để nhìn nháºn nhu cầu ân ái tá»± nhiên, là nh mạnh của con ngÆ°á»i. Ra Ä‘á»i và o thế ká»· XVIII, Ngã ba Hạc phú (Nguyá»…n Bá Lân) đã bắt đầu cho má»™t quan niệm, cÅ©ng là cùng má»™t triết lý vá» Ä‘á»i sống bản năng:
“Ai hữu tình ngắm lại mà coi, kể là m cá»±c nhân sinh chi khoái lạc.â€
Từ triết lý nà y, Nguyá»…n Bá Lân biến khung cảnh thiên nhiên vùng ngã ba sông thà nh những biểu tượng Ä‘a nghÄ©a gợi nhắc đến sinh hoạt yêu Ä‘Æ°Æ¡ng và ca ngợi sinh hoạt ấy nhÆ° niá»m vui hồn nhiên của loà i ngÆ°á»i. Rõ rà ng Nho giáo không hỠđặt cÆ¡ sở cho việc tạo ra cách hình dung nhÆ° váºy. Ứng xá» của Nguyá»…n Bá Lân vá»›i thiên nhiên là cách ứng xá» của cÆ° dân vùng nông nghiệp trồng lúa nÆ°á»›c, không phải cung cách của nhà nho nhìn thế giá»›i. Thiên nhiên được phản ánh trong tác phẩm văn há»c, theo đúng quan niệm thẩm mỹ Nho giáo, phải là biểu tượng của cái đẹp có liên quan đến đạo đức. Trúc đại diện cho phẩm chất cứng cá»i của ngÆ°á»i quân tá», tùng được cái dà y dạn không sợ tuyết sÆ°Æ¡ng nhÆ° báºc đại trượng phu. NgÆ°á»i bình dân cÅ©ng chia sẻ kiểu tÆ° duy của con ngÆ°á»i thá»i trung đại. Thế nhÆ°ng, Ä‘iểm đặc biệt ở quan niệm của những cÆ° dân thuá»™c ná»n nông nghiệp lúa nÆ°á»›c sống gắn bó vá»›i ruá»™ng đồng là cách nhìn thiên nhiên nhÆ° cá»™i nguồn của sá»± sinh sôi. Sinh sôi, vá»›i há», sẽ gá»i niá»m vui ùa vá». Vì váºy, trong táºp tục sinh hoạt dân gian, lá»… gắn chặt vá»›i há»™i, sau nghi thức thá» cúng thiêng liêng là những trò chÆ¡i vừa vui tÆ°Æ¡i vừa mang Ä‘áºm dấu ấn văn hóa phồn thá»±c, cầu mong vụ mùa bá»™i thu. Cảm hứng trà o lá»™ng của Ngã ba Hạc phú không thể cắt nghÄ©a dá»±a trên bất kỳ há»c thuyết ngoại lai nà o mà chỉ có thể được bắt nguồn từ tiếng cÆ°á»i vui của dân tá»™c, từ không khà lá»… há»™i, từ văn hóa dân gian. Nguyá»…n Bá Lân hầu nhÆ° hấp thu hoà n toà n cái nhìn vui tÆ°Æ¡i dân gian, biến Ngã ba Hạc phú từ má»™t tác phẩm vịnh cảnh Ä‘Æ¡n thuần trở thà nh má»™t Ä‘iệu khúc rá»™n rã vá» nhịp sống “vui thay†của ngÆ°á»i dân nÆ¡i bến sông. Cảnh trong bà i phú cÅ©ng rá»™ng mở nhÆ° chÃnh tâm hồn ngÆ°á»i viết Ä‘ang rá»™ng mở để thâu tóm cho kỳ hết hình ảnh, âm thanh náo nhiệt của cuá»™c sống trù phú, trà n trá» sức xuân:
“Trên thì:
Một vẻ một mà u;
Má»—i chiá»u má»—i khác.
Móc gieo ngá»n cá» ngá»c dầy dầy;
Äá dãi hÆ¡i sÆ°Æ¡ng và ng xua xủa.
Dùi Ä‘iểm thùng thùng trống gá»i, Ä‘iếm tuần ti dồn dáºp khách chen vai;
Chà y đấm văng vẳng chuông nghe, nhà pháºt tá»± lao xao ngÆ°á»i rén bÆ°á»›c.â€(2)
Không há» thái quá khi khẳng định Nguyá»…n Bá Lân đã mở đầu má»™t Ä‘iệu cÆ°á»i riêng cho phú quốc âm. Ngã ba Hạc phú vẫn giữ lại chức năng tụng ca của thể loại, có Ä‘iá»u thay vì Ä‘á» cao sức mạnh của vÆ°Æ¡ng triá»u và quyá»n uy của vua, chức năng nà y được áp và o má»™t ná»™i dung phi chÃnh thống, khiến cho tiếng cÆ°á»i ở thể phú hóm hỉnh, nghịch ngợm, bao dung hÆ¡n là châm biếm, mỉa mai, đả kÃch. Sau Ngã ba Hạc phú, trong phú Nôm xuất hiện má»™t loạt các nhân váºt thÃch thú vá»›i “chuyện ấyâ€, “cái ấyâ€. Äiểm đặc biệt là há» bá»™c lá»™ niá»m thÃch thú đó má»™t cách “tá»± nhiên nhi nhiênâ€, không che giấu hay là m bá»™ là m tịch, từ ông thầy đồ tiếc nuối vì lỡ mất việc chứng kiến cảnh cô gái há»› hênh “để ra cả†trong Xem cỠđể mãnh phú (Nguyá»…n Hổ Trừu):
“Tiên sinh nghe rồi,
Nãi mỉm kì môi,
Nãi vỗ kì đùi,
Nãi quẳng kì roi,
Vị nhiên thán viết:
á»i trá»i Æ¡i, ối đất ôi!
Thế mà hôm qua không có tôi!â€
đến những ngÆ°á»i phụ nữ của các tác phẩm khuyết danh tá»± nháºn lấy cái danh “lẳng lÆ¡â€, “gà o chồngâ€:
“… MÆ°á»i lăm, mÆ°á»i tám; mÆ°á»i bảy, mÆ°á»i ba.
Ta giữ nết ta;
Thế nà o cũng là .
Chồng con chi cho báºn tấm lòng, uốn ngược uốn xuôi khôn Ä‘Æ°á»ng chiá»u chuá»™ng;
Chị em hỡi chẳng chơi cũng thiệt, một năm một tuổi trẻ mãi ru mà ?
Váºy nên:
Lẳng ăn, lẳng chơi;
Lẳng nói, lẳng cÆ°á»i.
Lẳng đi, lẳng lại;
Lẳng đứng, lẳng ngồi.
Ta lẳng cứ lẳng;
NgÆ°á»i cÆ°á»i cứ cÆ°á»i.â€
(Khuyết danh, Lẳng lơ phú)
Quan niệm của hỠđã Ä‘i xa khá»i quan niệm chÃnh thống của thá»i trung đại. Và cố nhiên, để thể hiện nguồn cảm hứng nhân sinh má»›i mẻ, thi pháp của thể phú cÅ©ng có thay đổi ở những mức Ä‘á»™ nhất định vá»›i các yếu tố lệch chuẩn dần được thêm và o.
2. TÆ° cách thể loại của phú đã được xác định dá»±a trên hệ thi pháp riêng mà nó sá» dụng để chiếm lÄ©nh hiện thá»±c. Phô diá»…n, lấy tả váºt là m trung tâm là biểu hiện cụ thể nhất để phân biệt giữa phú và thÆ¡. Khi viết vá» khát vá»ng sống, phú Nôm cÅ©ng áp dụng cách miêu tả tỉ mỉ nà y. Tuy váºy, khả năng tái hiện khung cảnh, sá»± váºt qua nhiá»u góc cạnh ở phú Nôm không nhất thiết nhằm thá»a mãn chức năng tụng ca và bản chất sang trá»ng của thể phú. Äá» cáºp đến Ä‘á»i sống bản năng, phú Nôm mang những hình ảnh có tÃnh Ä‘iển phạm ra giá»…u nhại, chÃnh vì thế miêu tả cà ng tỉ mỉ, tiếng cÆ°á»i cà ng giòn giã. Trong trò đố nhau, ngÆ°á»i bình dân vẫn dùng những váºt dụng thÆ°á»ng ngà y có hình dáng dá»… liên tưởng đến sinh thá»±c khà để đánh lạc hÆ°á»›ng tÆ° duy ngÆ°á»i nghe và xem đó nhÆ° má»™t thú giải trà vui nhá»™n. Ngã ba Hạc phú tiếp thu phÆ°Æ¡ng thức ấy. Ông quan to Nguyá»…n Bá Lân há»c ở nhân dân lối nói ỡm á», trêu ghẹo. NhÆ°ng Nguyá»…n Bá Lân vẫn là Nguyá»…n Bá Lân nên cách xây dá»±ng hình tượng cÅ©ng có nét khác dân gian. Hình ảnh cuá»™c sống ấm no của nhân dân Ngã ba Hạc bá» ngoà i được miêu tả theo bút pháp Æ°á»›c lệ, tượng trÆ°ng quen thuá»™c trong văn há»c trung đại vá»›i má»™t loạt Ä‘iển tÃch: vua Bà n Cổ, há» Hữu Ngu, vua Tống, trá»i Nghiêu, ông Lã (Lã Vá»ng), Chá» Äồng Tá». NhÆ°ng Nguyá»…n Bá Lân lại đặt các Ä‘iển tÃch nà y trong tình thế oái oăm. Oái oăm do câu thiếu hẳn chủ ngữ, ai muốn hiểu thế nà o thì hiểu. Oái oăm còn do từ ngữ quá gợi hình, khi Ä‘i liá»n nhau thì nghÄ©a của chữ ở vế dÆ°á»›i nÃu gá»i nghÄ©a của chữ ở vế trên, hợp thà nh má»™t trÆ°á»ng liên tưởng gợi ra cảnh ái ân: “vén quầnâ€, “vá»— bụngâ€, “cắm néoâ€, “quỳ gốiâ€, “lắc cà y xuôiâ€, “dang náchâ€, “khom lÆ°ngâ€, “chèo dếch ngượcâ€:
“Rủ dây dù ông Lã máy cần;
Trần trụi mặc Chá» Äồng ngâm nÆ°á»›c.
Bè khách thương bạ bến, tượng chân quỳ gối lắc cầy xuôi;
Thuyá»n ngÆ° phủ trôi dòng, dang nách khom lÆ°ng chèo dếch ngược.
[…]
Khác gì:
Những chốn Tiêu Tương;
Äồ tranh thủy mặc.
Trên lỠphải vén quần vua Tống, ra sức anh uy;
DÆ°á»›i cÅ©ng vui vá»— bụng trá»i Nghiêu, xÆ°á»›ng ca canh tạc.â€
Lá»›p nghÄ©a thứ hai ẩn giấu sau lá»›p nghÄ©a thứ nhất chẳng những không là m má» lá»›p nghÄ©a thứ nhất mà cả hai xuyên thấm và o nhau, cùng mở ra má»™t miá»n sông nÆ°á»›c nhá»™n nhịp vá»›i cảnh váºt dá»… quyến lòng ngÆ°á»i. Có thể nói giá trị lá»›n nhất của tác phẩm chÃnh là ở Ä‘iểm nà y: khai mở lối xây dá»±ng hình tượng song quan, Ä‘a nghÄ©a hÆ°á»›ng đến việc gây cÆ°á»i trong thể phú, và rá»™ng hÆ¡n, trong văn chÆ°Æ¡ng quốc âm.
Sang thế ká»· XIX, Xem cỠđể mãnh phú (Nguyá»…n Hổ Trừu) tuy vẫn kế thừa cách xây dá»±ng hình tượng Ä‘a nghÄ©a từ Ngã ba Hạc phú nhÆ°ng sá»± táo bạo đến đây đã được đẩy lên mức Ä‘á»™ cao hÆ¡n. Táºn dụng Ä‘á»™ dà i và bố cục của má»™t bà i phú ÄÆ°á»ng luáºt, tác giả sắp xếp các mảng, miếng gây cÆ°á»i dá»c theo suốt tác phẩm để má»—i lần chuyển Ä‘oạn là ngÆ°á»i Ä‘á»c lại đối diện vá»›i má»™t bất ngá» má»›i đầy tÃnh khôi hà i. Việc đánh cá» lúc bắt đầu là trò chÆ¡i nho nhã của các nho sinh:
“Nguyên phù hôm qua;
Thầy đi vắng nhà .
Nhân thư nhà n chi vô sự;
Viên bà n cỠchi giở ra.
Song sự xuất hiện của cô gái hà ng xóm đã là m náo loạn tất cả:
“Ai ngỠcô ta;
Ngồi lê ngồi la.
Túng thè lưỡi chi ra;
SÃnh khát nÆ°á»›c chi gà .
NgÆ°á»i chẳng ra ngÆ°á»i;
Ma chẳng ra ma.
Mải mê việc nước;
Há»› hênh của nhà .â€
NhỠđặc Ä‘iểm phô diá»…n, miêu tả chi tiết của thể loại, Xem cỠđể mãnh phú trở thà nh tác phẩm hiếm thấy trong văn há»c viết vẽ lại má»™t cách tÆ°á»ng táºn cái “của nhà †mà cô gái đến xem cá» mải vui vô ý nên để lá»™ ra:
“Äá sá»i gan gà , nhược phá giao chân chi mã;
Má»™c lừa mai bản, kinh hồi chá»c rách chi xa.
Nhi bà nh bạnh ra!;
Nhi chà nh chạnh ra!
Ức ông Mãnh ra!;
Ức ông Kệnh ra!
Ức hổ mang chi cổ bạnh ra!â€
Tuy váºy, đấy vẫn chÆ°a phải đỉnh cao của tiếng cÆ°á»i vá» cái gá»i là “nhân sinh chi khoái lạc†trong bà i phú. Cái hà i tháºt sá»± chẳng những không nằm ở chá»— câu chuyện có cô gái đến xem há»c sinh đánh cá», vô ý vô tứ để ra cả, mà cÅ©ng chẳng do lối biện minh chẳng còn thiết gì đến kinh sách của mấy anh há»c trò “Thế mà không cÆ°á»i, há»a có ông thánhâ€. Tiếng cÆ°á»i chỉ vỡ òa và o phút cuối, vá»›i kết luáºn bất ngá» của ngÆ°á»i thầy vá» toà n bá»™ câu chuyện:
“Tiên sinh nghe rồi,
Nãi mỉm kì môi,
Nãi vỗ kì đùi,
Nãi quẳng kì roi,
Vị nhiên thán viết:
á»i trá»i Æ¡i, ối đất ôi!
Thế mà hôm qua không có tôi!â€
Lẽ ra, sá»± xuất hiện của hÆ° từ trong thể phú là hoà n toà n đúng quy tắc. NhÆ°ng khi đặt cạnh những từ ngữ chỉ thuá»™c vá» khẩu ngữ, chúng lại tạo thà nh sá»± lệch chuẩn đầy sáng tạo. Cái cách diá»…n đạt ná»a Hán ná»a Nôm, “ná»a nạc ná»a mỡ†ấy chÃnh là sá»± biểu hiện đắc địa nhất dà nh cho tÃnh chất trà thức ná»a mùa của những anh nho sÄ©, thầy đồ trong buổi Nho há»c vá» chiá»u, khi chữ “lễ†đã không thể nÃu giữ được sá»± bùng nổ của khát vá»ng và tình cảm riêng tây. Tiếng cÆ°á»i vang lên khi “vở kịch†hạ mà n đã lôi tuá»™t những gì thuá»™c phạm trù cao quý, trang nghiêm xuống vị trà tầm thÆ°á»ng, mang trả con ngÆ°á»i thần thánh vá» vá»›i trần gian trà n đầy những niá»m vui thế tục.
3. Vá»›i sức trá»—i dáºy mạnh mẽ, khát vá»ng sống không chỉ tác Ä‘á»™ng đến nghệ thuáºt miêu tả mà còn ảnh hưởng sâu sắc tá»›i hình thức, thủ pháp nghị luáºn trong phú Nôm. Khác vá»›i phú chữ Hán, ở phú quốc âm, các tác giả không cần thể hiện mình trong vai trò bá» tôi có trách nhiệm ca ngợi vÆ°Æ¡ng triá»u. Há» sáng tác chủ yếu vì hứng thú cá nhân. Vì thế, nếu phú chữ Hán khi nghị luáºn thÆ°á»ng hÆ°á»›ng đến vua vì mục Ä‘Ãch phúng gián, thì phú Nôm cúi xuống quan tâm đến những vấn Ä‘á» nhân sinh, những tâm tình bình thÆ°á»ng song đáng trân trá»ng của ngÆ°á»i bình dân. Tác giả phú chữ Hán có thể tá»± phân thân thà nh nhiá»u dạng nhÆ° nhân váºt khách, đạo sÄ©, táºp thể bô lão, hoặc ẩn sau các biểu tượng nhÆ° hoa sen, gÆ°Æ¡m thiêng, ngôi sao để bà y tá» ná»—i lòng, song bao giá» há» cÅ©ng bảo đảm cho hình tượng giữ được cái đẹp văn chất tÆ°Æ¡ng xứng. Trong khi đó, ở phú Nôm giai Ä‘oạn ná»a sau thế ká»· XVIII, hiện tượng các nho sÄ© mượn lá»i giai nhân để bá»™c bạch lý tưởng chÃnh trị trở thà nh hiện tượng phổ biến vá»›i những Tần cung nữ oán Bái công văn (Äặng Trần ThÆ°á»ng), Mẹ Æ¡i! Con muốn lấy chồng (tÆ°Æ¡ng truyá»n của Lê Quý Äôn), Hồng nhan bạc pháºn phú (Khuyết danh), Lắm mối tối nằm không phú (Khuyết danh),v.v. CÅ©ng là “chở đạoâ€, “nói chÆnhÆ°ng các cuá»™c đối thoại ở phú Nôm đã khác phú chữ Hán nhiá»u lắm. Thá» xem má»™t Ä‘oạn đối đáp trong Mẹ Æ¡i! Con muốn lấy chồng (Lê Quý Äôn?):
“Trình mẹ có hay;
Nghĩ con không dại.
Phải kén tấm chồng;
Má»›i yên pháºn gái.
…
Váºy có thÆ¡ rằng:
Nhân duyên trá»i chá»a định nÆ¡i nao;
Nông ná»—i con nay mẹ tÃnh sao?
Con muốn sớm chồng, con lại sớm;
Kẻo ngÆ°á»i lấy hết, chổng mông gà o.
Mẹ già nghe nói; khuyên con ngá»t ngà o:
– Hễ nhà con gái, lắm kẻ ra và o.
Biết đâu là duyên ưa lá thắm;
Äể mong cho pháºn đẹp má Ä‘Ã o.
Vội chi mà vội;
Bao giỠthì bao.
CÅ©ng mặc chỉ Tấn, tÆ¡ Tần, cứ giữ mình và ng giá ngá»c;
Cho đáng kẻ chồng loan, vợ phượng, lỠlà chà o khách bán rao.
Há lo đâu có ế chi chồng, giá»— muá»™n cà ng nhiá»u quả chắc;
CÅ©ng nên nghÄ© Ä‘Æ°Æ¡ng xuân chi gái, ngá»c là nh phải đợi giá cao.â€
Tác phẩm má»™t mặt vẫn giữ cách nói ẩn ý – cung cách quen thuá»™c của kẻ sÄ© khi thể hiện lý tưởng sống – nhÆ°ng mặt khác, lại đầy tÃnh giá»…u cợt khi mỉa mai cái đẹp hình thức nà y bằng việc thay đổi hệ thống những miêu tả có tÃnh tượng trÆ°ng. Những vấn Ä‘á» nghị luáºn chÃnh trị to tát nhÆ° trung vá»›i ai, ở hay vá», giỠđây từ vị trà trung tâm tác phẩm trở thà nh lá»›p nghÄ©a thứ hai. Tiếng than “hồng nhan bạc mệnh†hay những phát ngôn đòi há»i quyá»n được hưởng hạnh phúc lứa đôi má»›i là tầng nghÄ©a thứ nhất của tác phẩm và tầng nghÄ©a nà y tá»± thân nó cÅ©ng có ý nghÄ©a Ä‘á»™c láºp. Cố nhiên, Ä‘i cùng vá»›i hình tượng nghệ thuáºt má»›i lạ sẽ là những triết lý phóng khoáng, Ä‘áºm Ä‘Ã tinh thần nhân văn, tạo thà nh cÆ¡ sở để triết lý, nghị luáºn, kiểu nhÆ°:
“Chắc thanh tÄ©nh, tu Ä‘Ã nên Pháºt;
Dẫu chÃnh chuyên, thác cÅ©ng ra ma.â€
(Lê Quý Äôn?, Mẹ Æ¡i! Con muốn lấy chồng)
“Nếu có phải tuổi chừng đôi chÃn, lúc ấy hoa chà o ná»a miệng, liệu từ khi sen ngó Ä‘Ã o tÆ¡;
Nà o có hay mai đã bảy ba, bây giá» bóng xế ngang đầu, cho đến ná»—i ong chÆ°á»ng bÆ°á»›m chán.
Váºy có câu rằng: Tiếc thay trong giá trắng ngần, đến phong trần cÅ©ng phong trần nhÆ° ai chi thán.â€
(Khuyết danh, Hồng nhan bạc pháºn phú)
ChÃnh tinh thần nhân văn nà y đã để cho má»™t hệ thống đại từ xÆ°ng hô Ä‘a dạng vá»›i những tá»›, ông, đây, đấy, mẹ, con…có cÆ¡ há»™i xuất hiện trong phú Nôm. Äiểm đặc biệt nhất trong hệ thống đại từ nhân xÆ°ng ở phú Nôm là sá»± hiện diện Ä‘á»™t xuất đầy “can đảm†của đại từ “tôi†trong Gà o chồng phú, Lẳng lÆ¡ phú:
“Cùng thì má phấn;
Cùng bạn lưng ong.
NgÆ°á»i sao đã có;
Tôi vẫn còn không?â€
(Khuyết danh, Gà o chồng phú)
“Chẳng má»™t mình tôi, Äồng Sá»›m Thanh Lâm đó ná»;
CÅ©ng đôi ba kẻ, lầu hồng gác tÃa hÆ¡n ai.â€
(Khuyết danh, Lẳng lơ phú)
XÆ°ng danh nhÆ° thế là để nói vá» má»™t bản ngã rất tá»± tin nhÆ° má»™t cá thể Ä‘Æ¡n nhất ý thức vá» quyá»n sống và đòi há»i được tôn trá»ng. Trong văn há»c trung đại, cái tôi nếu được biểu hiện ra ở đại từ nhân xÆ°ng, cÅ©ng chỉ má»›i dừng lại ở cái “tá»›â€, “ông†chứ chÆ°a vÆ°Æ¡n tá»›i thế giá»›i của cái “tôi†hiện đại. ChÃnh vì váºy, sá»± xuất hiện của chữ “tôi†ở đây trở nên rất có ý nghÄ©a. Mặc dù hiếm nhà nho nà o dám tá»± nháºn tiếng xÆ°ng “tôi†ấy vá» mình mà chỉ dám sá» dụng hình thức trữ tình nháºp vai để đặt nó nÆ¡i miệng má»™t nhân váºt tưởng tượng, nhÆ°ng ở chừng má»±c nhất định, Ä‘iá»u nà y chứng tá» cái tôi cá nhân Ä‘ang ngà y cà ng được ý thức trá»n vẹn hÆ¡n. Từ ná»a sau thế ká»· XVIII, tiếng nói của ngÆ°á»i phụ nữ là m sống dáºy hÆ¡i thở tình yêu trên văn Ä‘Ã n. Nhiá»u tác giả nữ nhÆ° Äoà n Thị Äiểm, Ngá»c Hân công chúa, Bà huyện Thanh Quan… không chỉ tham gia sáng tác mà còn tạc lại tên tuổi và o lịch sá» văn há»c bằng những tác phẩm có giá trị nghệ thuáºt cao. Äặc biệt, Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng đã gây nên má»™t chấn Ä‘á»™ng lá»›n trong tầm đón nháºn của thế hệ Ä‘á»™c giả Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i khi Ä‘Æ°a cái nhìn táo bạo và cách thể hiện nghịch ngợm vá» quan hệ yêu Ä‘Æ°Æ¡ng rất trần thế, bản năng và o tòa kiến trúc thÆ¡ luáºt Ä‘Æ°á»ng bệ. Nhà thÆ¡ tà i hoa ấy là ai, vấn Ä‘á» nà y có thể còn gây nhiá»u tranh cãi, nhÆ°ng phong cách nghệ thuáºt mang tên “Xuân HÆ°Æ¡ng†lại là sá»± tồn tại không thể phủ nháºn. ChÃnh trong bối cảnh chung nà y, việc xÆ°ng danh “tôi†được trao quyá»n lại cho nữ giá»›i. Nguyên nhân trÆ°á»›c hết là bởi khi các tác giả đã che giấu thân pháºn tháºt sá»± của mình, há» có thể tìm thấy nhiá»u tá»± do sáng tạo hÆ¡n trong cái khuôn trung đại. Song bên cạnh đó còn chăng má»™t nguyên nhân nữa liên quan đến vai trò của ngÆ°á»i phụ nữ Việt Nam trong xã há»™i?
NgÆ°á»i phụ nữ Việt Nam vốn ở trong má»™t địa vị “oái oăm†(chữ dùng của Từ Chi), có vẻ thấp song lại rất cao. Trần Quốc Vượng miêu tả há» là những “phụ nữ tiểu nông (kiêm tiểu thÆ°Æ¡ng “chạy chợâ€) có ý thức rõ rệt vá» cá tÃnh của mìnhâ€(3). Mặc dù giáo Ä‘iá»u Nho há»c đã tán phát sâu rá»™ng và o Ä‘á»i sống ngÆ°á»i bình dân, biểu hiện thà nh quan niệm “Thuyá»n theo lái, gái theo chồngâ€, nhÆ°ng sức phản kháng lại vá»›i tráºt tá»± chồng trÆ°á»›c vợ sau luôn hiện diện nhÆ° má»™t lá»±c đối kháng trong văn há»c dân gian. Có thể bắt gặp đại từ “tôi†giữ chức năng chủ ngữ ở nhiá»u câu ca dao:
“Äất xấu nặn chẳng nên nồi,
Anh Ä‘i lấy vợ cho tôi lấy chồng.â€(4)
hay
“Bồng bồng cõng chồng đi chơi,
Äi đến chá»— lá»™i đánh rÆ¡i mất chồng.
Chị em ơi cho tôi mượn cái gà u sòng,
Äể tôi tát nÆ°á»›c vá»›t chồng tôi lên.â€(5)
Kết quả là theo chân “cái tôiâ€, nhân sinh quan của ngÆ°á»i bình dân Ä‘Æ°á»ng hoà ng chiếm má»™t vị trà quan trá»ng trong thể loại sang trá»ng nhÆ° phú. Và nhÆ° trÆ°á»ng hợp khái niệm cÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng chẳng hạn. Tam cÆ°Æ¡ng và ngÅ© thÆ°á»ng là cách nho gia bảo vệ quyá»n lợi của triá»u đình quân chủ xét ở tầm quốc gia và chế Ä‘á»™ phụ hệ xét trong phạm vi gia đình. ÄÆ°á»ng vec – tÆ¡ chỉ hÆ°á»›ng trong ba mối quan hệ vua – tôi, cha – con, chồng – vợ ấy là đưá»ng má»™t chiá»u, chỉ có phụng sá»±, không có phản kháng. Song dân gian ta lại nói khác. NgÆ°á»i phụ nữ có quyá»n đòi há»i:
“Lấy chồng cho đáng tấm chồng,
Bõ công trang Ä‘iểm má hồng răng Ä‘en.â€(6)
Khi hai vế “lấy chồng cho đáng tấm chồng†và “hai chữ cÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng sao cho xứng đáng†được xếp ngang hà ng theo quan hệ đẳng láºp, thì đó chÃnh là hình thức lô – gic cho biết hai khái niệm đồng nhất vá»›i nhau. Có nghÄ©a trong quan hệ vợ chồng, ngÆ°á»i phụ nữ không gánh lấy má»™t chữ “tòng†thụ Ä‘á»™ng, vô Ä‘iá»u kiện. Há» có quyá»n thá»±c hiện hai chữ “cÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng†má»™t cách chủ Ä‘á»™ng hÆ¡n qua việc tá»± tìm kiếm đối tượng:
“Chị em Æ¡i! Lấy chồng cho đáng tấm chồng, cho bõ lúc nghiá»n phấn sáp, lúc áp hÆ°Æ¡ng hoa, hai chữ cÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng, sao cho xứng đáng;
Quân tệ nhỉ! Lấy vợ chỉ biết mặt vợ, chẳng nhá»› ai bế anh nhi, ai bồng xÃch tá», ba năm trứng nÆ°á»›c, bao quản đắng cay.â€(7)
(Khuyết danh, Răn Ä‘á»i phú)
Có thể nói, nhìn từ phÆ°Æ¡ng diện triết lý, nghị luáºn, Ä‘iá»u tác giả phú Nôm hÆ°á»›ng đến nà o phải chỉ thuá»™c phạm vi chÃnh trị hay đạo đức. Những khát khao yêu Ä‘Æ°Æ¡ng rất trần thế cÅ©ng có thể trở thà nh ná»™i dung nghị luáºn chÃnh. Nếu giá trị lá»›n nhất của phú chữ Hán trong ná»™i dung nghị luáºn là ở Ä‘iểm nhìn quy tụ vá» tầm vóc lá»›n lao của “nÆ°á»›câ€, thì phú Nôm hòa cùng cuá»™c sống Ä‘á»i thÆ°á»ng, sáng lên vẻ đẹp tÆ°Æ¡i tắn của tinh thần nhân văn, và vá» sau, cả nhân bản. Äấy cÅ©ng là đóng góp riêng đáng trân trá»ng của phú quốc âm cho sá»± phát triển của ý thức cá nhân trong văn há»c dân tá»™c.
Tóm lại, phú từ má»™t thể loại văn chÆ°Æ¡ng bác há»c cao sang thuá»™c phạm vi cung đình, trên hà nh trình được Việt hóa, đã thâm nháºp và o Ä‘á»i sống ở dân gian, trở nên duyên dáng và đượm mà u trần thế khi táºp trung miêu tả má»™t cách hồn nhiên, sinh Ä‘á»™ng những sinh hoạt thuá»™c vá» nhu cầu rất con ngÆ°á»i. Trà o lá»™ng trở thà nh âm Ä‘iệu chủ đạo. CÆ°á»i, ở ná»™i dung nà y, không phải để mỉa mai, mà để phản kháng lại sá»± cấm Ä‘oán nghiêm khắc của Nho giáo đối vá»›i khát vá»ng được sống, được yêu – những gì vốn thuá»™c vá» bản chất của nhân loại. Nếu mang bá»™ pháºn nà y của phú quốc âm đặt bên cạnh thÆ¡ Nôm ÄÆ°á»ng luáºt thì “Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng†không còn là hiện tượng Ä‘Æ¡n Ä‘á»™c. Äó chÃnh là bằng chứng thuyết phục vá» sức sống mãnh liệt của yếu tố “Nôm†trong quá trình Việt hóa các thể loại du nháºp từ bên ngoà i nhÆ° thÆ¡ và phú.
Chú thÃch:
(1) Kết thúc Ngã ba Hạc phú, Nguyá»…n Bá Lân đã ca ngợi chuyện yêu Ä‘Æ°Æ¡ng trong Ä‘á»i sống con ngÆ°á»i là “cá»±c nhân sinh chi khoái lạcâ€.
(2) Tất cả phú Nôm trong bà i viết được trÃch từ: VÅ© Khắc Tiệp, Phú Nôm, VÄ©nh – HÆ°ng – Long thÆ° quán xb, H, 1931, 2 táºp.
(3) Ngoà i ra chúng tôi có tham khảo thêm văn bản trong: Phong Châu, Nguyễn Văn Phú (1960), Phú Việt Nam cổ và kim, Nxb Văn hóa, Hà Nội.
(4) Trần Quốc Vượng 2003. Văn hóa Việt Nam tìm tòi và suy ngẫm. Hà Ná»™i: Văn há»c, tr.82.
(5) Nguyá»…n Xuân KÃnh, Phan Äăng Nháºt (đồng chủ biên) 1995. Kho tà ng ca dao ngÆ°á»i Việt, 4 táºp, táºp 2. Hà Ná»™i: Văn hóa Thông tin, tr.744.
(6) SÄ‘d, tr. 474.
(7) SÄ‘d, tr.1264.
Â
* ThS, Giảng viên Khoa Ngữ Văn, TrÆ°á»ng Äại Há»c SÆ° Phạm TP.HCM
Bà i đã đăng Tạp chà văn há»c, số 1, tháng 1, 2013.
|