Văn Miếu Quốc Tá» Giám, trÆ°á»ng đại há»c đầu tiên được xây dá»±ng từ thá»i Lý Thánh Tông năm 1070.
Việc nháºn diện loại hình văn há»c trong buổi đầu hình thà nh ná»n văn há»c viết Việt Nam, khi các nguồn văn liệu chÆ°a có sá»± tách biệt giữa văn, sá» và triết, là vấn đỠđòi há»i nhiá»u công phu tìm tòi khảo cứu vá» lý thuyết cÅ©ng nhÆ° thá»±c tiá»…n. Tiểu luáºn dÆ°á»›i đây rút từ cuốn Văn há»c Cổ cáºn đại Việt Nam từ góc nhìn văn hóa đến các mã nghệ thuáºt của GS Nguyá»…n Huệ Chi do NXB Giáo dục Việt Nam má»›i công bố, thá»±c ra được viết từ năm 1976, cÅ©ng chÃnh là quan Ä‘iểm chỉ đạo việc biên soạn bá»™ sách ThÆ¡ văn Lý – Trần của Viện Văn há»c trong nhiá»u tháºp ká»· mà ông là ngÆ°á»i chủ biên. BVN xin chá»n đăng tiếp theo bà i trÆ°á»›c để há»c giá»›i cÅ©ng nhÆ° những ai quan tâm đến văn hóa văn há»c cổ nÆ°á»›c nhà cùng tham khảo và bà n luáºn.
Bauxite Việt Nam
Mấy năm nay, trong khi tiến hà nh biên soạn bá»™ tổng táºp ThÆ¡ văn Lý – Trần , má»™t vấn Ä‘á» vẫn là m chúng tôi băn khoăn, má»™t vấn Ä‘á» tưởng không quan trá»ng gì mấy nhÆ°ng thá»±c ra lại có ảnh hưởng không kém phần quyết định đến ná»™i dung bá»™ sách; đó là : xác định nhÆ° thế nà o ranh giá»›i giữa bá»™ môn văn há»c vá»›i các bá»™ môn sá» há»c, triết há»c, chÃnh trị, vv trong kho văn liệu không kém phức tạp mà thá»i kỳ nà y còn để lại? Có nghÄ©a là , yêu cầu sÆ°u táºp thÆ¡ văn buá»™c chúng tôi phải nhìn lại những đặc trÆ°ng loại biệt của sáng tác văn há»c, để tiến tá»›i phân loại má»™t cách có quy tắc di sản thÆ° tịch của quá khứ, và qua đấy, chá»n đúng đối tượng cho bá»™ sách của mình.
Má»™t vấn Ä‘á» không dá»… dà ng giải quyết, bất kỳ vá» mặt lý luáºn cÅ©ng nhÆ° vá» mặt thá»±c hà nh. Vá» mặt lý luáºn, có ngÆ°á»i từng Ä‘Æ°a ra má»™t nguyên tắc chung, rằng chỉ có thể đặt và o phạm vi văn há»c những áng văn thuá»™c loại văn chÆ°Æ¡ng nghệ thuáºt (belles lettres). Má»™t nguyên tắc chung chung nhÆ° váºy thì không ai mà không nhất trÃ. NhÆ°ng nếu há»i thêm: Văn chÆ°Æ¡ng nghệ thuáºt là gì? Các bà i văn cáo, hịch, chiếu, biểu,… ngà y trÆ°á»›c có thể gá»i là văn chÆ°Æ¡ng nghệ thuáºt được không? thì láºp tức sá»± bất đồng sâu sắc sẽ nổ ra. Bởi vì, chá»— khó không phải là cách gá»i tên để phân biệt các loại văn, mà chÃnh là tìm cho ra những tiêu chà chÃnh xác, có khả năng khu biệt được từng Ä‘Æ¡n vị tác phẩm trong các loại văn đó. Và không có tiêu chà hay tiêu chà không xác đáng thì không giải quyết được gì cả. Huống chi có tiêu chà rồi, áp dụng và o thá»±c tế sáng tác của các thá»i đại quá khứ cÅ©ng còn là việc rất khó. Chỉ riêng trong lÄ©nh vá»±c văn há»c hiện đại thôi, thá» há»i rằng giữa má»™t bản Tuyên ngôn Ä‘á»™c láºp , má»™t bà i văn Kêu gá»i toà n dân chống Mỹ cứu nÆ°á»›c của Hồ Chà Minh vá»›i má»™t thiên ký sá»±, má»™t bà i thÆ¡,… bên nà o có ý vị “nghệ thuáºt†hÆ¡n bên nà o, chắc không thể cứ nhắm mắt váºn dụng những tiêu chà nà o đấy là đủ. Thế mà ở đây, chúng ta lại còn có ý muốn áp dụng tiêu chà và o má»™t thá»i kỳ văn há»c xa xôi trong lịch sá»: thá»i đại Lý – Trần. Thà nh ra, vấn Ä‘á» vốn đã không dá»…, khoảng cách lịch sá» lại cà ng là m khó khăn thêm.
Nhìn lại những ý kiến phát biểu lẻ tẻ đó đây cÅ©ng nhÆ° căn cứ và o tình hình biên soạn lịch sá» văn há»c trong ngót ná»a thế ká»· qua, chúng tôi nháºn thấy, đối vá»›i di sản thÆ° tịch Lý – Trần nói riêng và di sản thÆ° tịch quá khứ nói chung, các nhà nghiên cứu thÆ°á»ng có hai khuynh hÆ°á»›ng. Má»™t khuynh hÆ°á»›ng muốn giữ nguyên chữ “văn†nghÄ©a rá»™ng khi Ä‘i và o khai thác kho tà i liệu thÆ° tịch nhiá»u loại của cha ông. Theo khuynh hÆ°á»›ng nà y thì hiển nhiên phải Ä‘em và o bá»™ hợp tuyển thÆ¡ văn nói ở đây hầu hết văn bản Lý – Trần còn để lại. Và má»™t khuynh hÆ°á»›ng ngược lại, muốn Ä‘em những tiêu chà má»›i mẻ và hoà n thiện nhất của những tác phẩm văn há»c ngà y nay để quy định lại ranh giá»›i “xác thá»±c†của ná»n văn há»c xÆ°a. Theo khuynh hÆ°á»›ng nà y thì lại phải gạt ra ngoà i bá»™ hợp tuyển văn há»c Lý – Trần hầu hết những sáng tác có tÃnh chất thuyết giáo trá»±c tiếp của thá»i đại đó, mà há» gá»i là bá»™ pháºn văn há»c “phi văn há»câ€.
DÆ°á»›i đây, xin nêu lên má»™t đôi Ä‘iá»u gợi ý của mình thu hẹp trong phạm vi văn há»c sá» Lý – Trần, và trên cÆ¡ sở hai loại ý kiến mà chúng tôi vừa Ä‘á» cáºp.
1. NghÄ©a rá»™ng hoặc nghÄ©a hẹp của khái niệm “văn há»c†trong quá khứ phải chăng là tiêu chuẩn xác đáng để giá»›i thuyết văn há»c Lý – Trần?
TrÆ°á»›c hết, phải nói ngay rằng, má»—i má»™t bên trong hai loại ý kiến đối láºp trên đây Ä‘á»u có những cÆ¡ sở láºp luáºn đáng chú ý. Căn cứ và o hà m nghÄ©a của chữ “văn†từng tồn tại trong nhiá»u thá»i kỳ lịch sá», những ngÆ°á»i theo ý kiến thứ nhất cho rằng, và o thá»i Lý – Trần cÅ©ng nhÆ° nhiá»u thế ká»· vá» sau, sá»± phân hóa giữa các bá»™ môn văn, sá», triết,… chÆ°a há» xảy ra, hoặc nếu có xảy ra cÅ©ng chÆ°a tháºt triệt để. Do đó, phải quy định đối tượng của lịch sá» văn há»c tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i quan niệm văn há»c của thá»i đại thì má»›i bảo đảm được quan Ä‘iểm lịch sá».
Trên những nét cÆ¡ bản, má»™t ý kiến nhÆ° thế tháºt tình không có gì sai. Song vấn Ä‘á» mấu chốt lại là , thá» xét xem giữa quan niệm sáng tác và thá»±c tế sáng tác và thưởng thức văn há»c của công chúng, trong các thá»i đại đã qua, có phải bao giá» cÅ©ng ăn khá»›p vá»›i nhau? Chắc không khó khăn gì lắm chúng ta má»›i tìm thấy câu trả lá»i: không bao giá» hay đúng hÆ¡n là hầu nhÆ° không bao giỠăn khá»›p cả. Các báºc sÄ© phu đạo mạo ngà y xÆ°a, miệng luôn luôn nhẩm lá»i ông “thánhâ€, Ä‘i đứng, nói năng không ra khá»i những Ä‘iá»u “thánh dạyâ€, ai mà chẳng muốn coi mẫu má»±c văn chÆ°Æ¡ng chỉ là “thánh kinh hiá»n truyệnâ€? Ấy váºy mà hết Ä‘á»i nà y đến Ä‘á»i khác, các loại sách “tình sá»â€, “thoại bảnâ€, “truyá»n kỳâ€, “kim cổ kỳ quanâ€, “giai nhân tà i tá»â€,… vẫn kế nhau má»c ra nhan nhản, và được ngÆ°á»i Ä‘á»i say mê truyá»n tụng, đến Ä‘á»—i ngay chÃnh những vị quân tỠđạo mạo kia, không Ãt ngÆ°á»i cÅ©ng đã là tác giả, không Ãt ngÆ°á»i khác là những Ä‘á»™c giả “đá»c lénâ€, “đá»c thầmâ€. Các nhà nho Việt Nam cÅ©ng váºy. Vốn mang tÆ° tưởng chÃnh thống, trong hà ng trăm năm qua, ngÆ°á»i nà o mà chẳng có thà nh kiến “nôm na là cha mách quéâ€, cho truyện Nôm không phải là văn chÆ°Æ¡ng tao nhã, mà chỉ là “phong tình, hối dâmâ€? Ấy váºy mà cÅ©ng chÃnh các nhà nho ấy, hết thế hệ nà y sang thế hệ ná», đã hà o hứng tỉa gá»t nên những áng văn thÆ¡ Nôm tân kỳ, đến mức có những tác phẩm là m cho cả má»™t Triá»u đình phải “mê†nhÆ° Ä‘iếu đổ:
Mê gì? Mê đánh tổ tôm,
Mê ngá»±a háºu bổ, mê Nôm Thúy Kiá»u.
Những sáng tác bị xếp và o dòng “mách qué†nhÆ° Kiá»u , Hoa tiên chắc không thể nà o nói là “nhất quán†dù chỉ má»™t phần vá»›i “quan niệm sáng tác†mà thánh hiá»n đã dạy? Ngay trên giấy trắng má»±c Ä‘en, cÅ©ng chÆ°a má»™t bá»™ “Nghệ văn chÆhay “ThÆ° tịch chÆnà o thá»i trÆ°á»›c dám ghi tên các truyện Nôm và o danh mục sách truyện ký, sách văn há»c cả. NhÆ°ng ngà y nay, để giá»›i thuyết bá»™ mặt của văn há»c quá khứ, chúng ta có thể nà o vì tôn trá»ng “quan niệm sáng tác†vẫn lÆ°u hà nh trên sách vở để lại mà cÅ©ng gạt bá» chúng ra ngoà i địa hạt văn chÆ°Æ¡ng? Tưởng không cần nói cÅ©ng rõ, má»™t việc gạt bá» nhÆ° thế không phải chỉ đáng tiếc mà còn là sai lầm.
Váºy là quan niệm vá» hai chữ “văn há»c†trong quá khứ không phải là tiêu chuẩn thÃch hợp để phân ranh giá»›i giữa các bá»™ môn văn, triết và sá». Quan niệm nà y lúc nà o cÅ©ng cách biệt vá»›i hiện thá»±c má»™t khoảng rất lá»›n, là sá»± cách biệt dá»… hiểu giữa tồn tại và ý thức . Do đó, không nhất thiết phải bám chắc và o quan niệm đó má»›i là bảo đảm được quan Ä‘iểm lịch sá», trong khi sÆ°u táºp và phân loại văn há»c Lý – Trần.
NhÆ°ng không phải chỉ có váºy. Ngay cái gá»i là “quan niệm văn há»câ€, “quan niệm sáng tác†của quá khứ, theo chúng tôi trong ná»™i dung của chúng cÅ©ng đã có vấn Ä‘á». Hà ng nghìn năm dÆ°á»›i thá»i phong kiến, do tiếp thu lần lần những thuáºt ngữ có nguồn gốc khác nhau và có hà m nghÄ©a cÅ©ng rất rá»™ng rãi: “Há»c rá»™ng ở văn, Æ°á»›c thúc ở lễ†(åš å¸ äºŽ æ–‡ 。約 之 以 禮 / Bác há»c vu văn, Æ°á»›c chi dÄ© lá»… – Luáºn ngữ , Thiên “Ung dãâ€); “Cần mẫn mà ham há»c, không thẹn khi phải há»i kẻ dÆ°á»›i, gá»i là văn†(æ• è€Œ 好 å¸ ã€‚ä¸ è‡ ä¸‹ å• ã€‚æ˜¯ 以 謂 之 æ–‡ 也 / Mẫn nhi hiếu há»c, bất sỉ hạ vấn, thị dÄ© vị chi văn dã – Luáºn ngữ , Thiên “Công Dã Trà ngâ€); “Văn là trang sức bá» ngoà i của chất†(æ–‡ 為 質 飾 者 也 / Văn vi chất sức giả dã – Hà n Phi Tá» , ChÆ°Æ¡ng “Giải Lãoâ€); hoặc: “Năm sắc thà nh văn mà không rối†(五 色 æˆ æ–‡ 而 ä¸ äº‚ / NgÅ© sắc thà nh văn nhi bất loạn – Lá»… ký , ChÆ°Æ¡ng “Nhạc kýâ€); hoặc: “Váºt xen kẽ vá»›i nhau gá»i là văn†(物 相 雜 æ•… æ›° æ–‡ / Váºt tÆ°Æ¡ng tạp cố viết văn – Kinh Dịch , Thiên “Hệ từâ€), vv các thế hệ há»c giả Trung Quốc cÅ©ng nhÆ° Việt Nam Ä‘á»i nà y qua Ä‘á»i kia, đã Ä‘i tá»›i má»™t cách hiểu không chặt chẽ, không xác định vá» mấy chữ “văn chÆ°Æ¡ngâ€, “văn há»câ€. NgÆ°á»i ta vẫn biết “văn†là cái gì thuá»™c vá» hình thức, nhÆ°ng đó là hình thức không có nét đặc trÆ°ng; nó cho phép trình bà y bằng đủ má»i cách, tất cả má»i biểu hiện của tÆ° tưởng, của đạo đức nhà văn. Bởi vì, còn có cái gì không phải là “văn†nữa, nếu đó chÃnh là sá»± phản ánh, sá»± bá»™c lá»™ ra bên ngoà i những phẩm chất tinh thần cao quý của ngÆ°á»i “quân tá»â€? Tháºm chÃ, có lúc ngÆ°á»i ta đã bá» quên cả mặt hình thức và cả biểu hiện cụ thể của ná»™i dung chữ “văn†đi mà chỉ còn chú ý đến má»—i má»™t mục Ä‘Ãch đạo lý của nó. VÆ°Æ¡ng Sung, má»™t nhà nho thá»i Hán, nói: “Ngá»n bút của văn nhân là để khuyến thiện trừng ác†(æ–‡ 人 之 ç† ã€‚å‹¸ å–„ 懲 惡 / Văn nhân chi bút, khuyến thiện trừng ác – Luáºn hoà nh , ChÆ°Æ¡ng “Dáºt vănâ€). Chu Äôn Di, má»™t nhà nho thá»i Tống cÅ©ng nói: “Văn để chở đạo†(æ–‡ å·² 載 é“ / Văn dÄ© tải đạo – Thông thÆ° , ChÆ°Æ¡ng “Văn từâ€). NhÆ° thế, theo chiá»u hÆ°á»›ng váºn Ä‘á»™ng của hệ tÆ° tưởng Nho giáo, chữ “văn†trong chÃnh kiến nhà nho Trung Hoa ngà y cà ng bị đánh tráo khái niệm, bị tÆ°á»›c bá» ná»™i hà m Ä‘Ãch thá»±c má»™t cách thô thiển. Câu nói của Buffon “Văn là ngÆ°á»i†(Le style c'est l'homme) không gì đúng hÆ¡n theo nghÄ©a thá»±c dụng tệ hại xét ở trÆ°á»ng hợp nà y. Äể biết má»™t áng văn nà o đó là thế nà o, khá»i cần nhìn và o đặc Ä‘iểm của bản thân tác phẩm nữa. Chỉ cần xét đức hạnh của chÃnh ngÆ°á»i cầm bút cÅ©ng đủ: “Äức cà ng thịnh thì văn cà ng thắm, đức cà ng rõ thì văn cà ng sáng. Báºc đại nhân đức rá»™ng thì văn của há» rá»±c rỡ; ngÆ°á»i bình thÆ°á»ng đức tốt thì văn của há» nhiá»u vẻ. Chức lá»›n thì văn tốt tÆ°Æ¡i; đức cao thì văn súc tÃch†(å¾· 彌 ç›› 者 æ–‡ 彌 縟 。德 彌 å½° 者 æ–‡ 彌 明 。大 人 å¾· æ“´ 。其 æ–‡ 炳 ã€‚å° äºº å¾· 幟 å…¶ æ–‡ æ–‘ 。官 å°Š 而 æ–‡ ç¹ ã€‚å¾· 高 而 æ–‡ ç© / Äức di thịnh giả văn di nục. Äức di chÆ°Æ¡ng giả văn di minh. Äại nhân đức khuếch, kỳ văn bÃnh. Tiểu nhân đức xÃ, kỳ văn ban. Quan tôn nhi văn phồn. Äức cao nhi văn tÃch – Luáºn hoà nh , ChÆ°Æ¡ng “Siêu kỳâ€).
Äấy chÃnh là bấy nhiêu yếu tố đã góp phần hình thà nh nghÄ©a rá»™ng của chữ “vănâ€. Vá»›i tất cả những yếu tố kia, ta là m sao xác láºp được má»™t định nghÄ©a chữ “văn†cho sáng rõ, dù là má»™t định nghÄ©a rá»™ng? Hai thà nh phần cÆ¡ bản là m ná»n tảng cho khái niệm là cái đạo chứa Ä‘á»±ng bên trong và cái vá» văn tá»± diá»…n đạt bên ngoà i thì chung quy, cả hai cÅ©ng vẫn chÆ°a có gì là cụ thể. Nói rằng “đạo†là ná»™i dung của “văn†nhÆ°ng đạo vốn là đạo chung của “thánh nhânâ€, đã là sÄ© phu ai chẳng tắm trong cái đạo ấy và chẳng có trách nhiệm thấm nhuần nó, truyá»n bá nó? Váºy thì từ cái đạo chung đến cái đạo thể hiện thà nh văn há»c, tất phải có má»™t chuyển hóa hình thái nhÆ° thế nà o chứ. ChÆ°a má»™t nhà lý luáºn văn há»c quá khứ nà o giải thÃch rà nh rẽ bÆ°á»›c chuyển hóa hệ trá»ng mà chúng ta muốn hiểu. Thà nh thá» nói “văn tải đạo†vẫn là má»™t cách nói mÆ¡ hồ. Còn nói rằng “chữ†là hình thức của “văn†thì nhà nho nà o chẳng phải dùng đến chữ theo những quy tắc ngữ pháp và tu từ nhÆ° nhau, từ phép đặt câu đến cách mượn Ä‘iển cố? Và giữa cái “văn†nói chung, cái “văn†có tÃnh chất văn tá»±, vá»›i cái “văn†có tÃnh chất văn há»c cÅ©ng chÆ°a thấy có má»™t sá»± khu biệt nà o cả, Ãt ra là trong kiến giải của các vị danh nho nhiá»u triá»u đại. Bởi váºy, nếu cho rằng hai thà nh phần trên đây hợp thà nh má»™t định nghÄ©a thì đó tuyệt chÆ°a phải là định nghÄ©a thuáºt ngữ “văn†của lý luáºn văn há»c truyá»n thống, lý luáºn thá»±c sá»± là vá» văn há»c, mà chỉ là cách hiểu của lý trà thông thÆ°á»ng. Ãp dụng má»™t định nghÄ©a kiểu đó và o phân định văn há»c Lý – Trần thì trách nà o chẳng phải mở rá»™ng giá»›i hạn của khái niệm ra, Ä‘em nháºp và o đó hết thảy những bá»™ sá», những sách kinh tôn giáo, cả những công văn hà nh chÃnh của thá»i kỳ nà y. Quả tình, đó là công việc không còn có mấy ý nghÄ©a đối vá»›i lý tÃnh của chúng ta ngà y nay, khi mà trình Ä‘á»™ khoa há»c đã tiến má»™t bÆ°á»›c dà i, các ngà nh khoa há»c đã và đang phân hóa ngà y má»™t chi ly, và bá»™ môn văn há»c từ lâu cÅ©ng đã thu hẹp dần giá»›i hạn lại, tá»± ý thức sâu sắc hình thức tồn tại đặc thù của nó phân láºp vá»›i hình thức tồn tại của các bá»™ môn lịch sá», triết há»c, chÃnh trị,…
*
* *
Äó là đứng vá» nghÄ©a rá»™ng của hai chữ “văn há»c†trong quá khứ mà bà n. NhÆ°ng ngay trong các chặng Ä‘Æ°á»ng lịch sá» xa xÆ°a, khái niệm “văn há»c†không hỠđứng yên mà có biến đổi, nhiá»u khi cÅ©ng đã được văn giá»›i chấp nháºn theo những nghÄ©a hẹp hÆ¡n. Có đôi ngÆ°á»i không tán thà nh hiểu văn há»c Lý – Trần từ nghÄ©a rá»™ng, nhÆ°ng lại Ä‘inh ninh rằng giải pháp thá»a đáng nhất là sá» dụng nghÄ©a hẹp của hai chữ “văn há»c†ở thá»i đại Lý – Trần để xác láºp Ä‘Æ°á»ng biên giá»›i của ná»n văn há»c Lý – Trần.
Má»›i nghe qua tưởng chừng đây là má»™t chủ trÆ°Æ¡ng hợp lý. Tuy váºy, Ä‘i và o thá»±c tế, sẽ vấp phải không Ãt khó khăn. Khó khăn thứ nhất là tìm cho được má»™t định nghÄ©a cụ thể hai chữ “văn há»c†theo quan niệm hẹp ở thá»i Lý – Trần. CÅ©ng nhÆ° nhiá»u giai Ä‘oạn lịch sá» khác sau đó, và o thá»i nà y, bá»™ môn lý luáºn văn há»c của nÆ°á»›c ta chÆ°a phát triển. Thảng hoặc chúng ta có bắt gặp những chữ “vănâ€, “văn há»câ€, “văn chÆ°Æ¡ng†trong má»™t số câu thÆ¡, bà i văn Lý – Trần thì đó cÅ©ng chẳng phải là những định nghÄ©a hoà n chỉnh. Äể hiểu những từ ngữ xuất hiện ngẫu nhiên ấy, má»—i ngÆ°á»i Ä‘Ã nh phải suy luáºn theo chủ quan. Bởi suy luáºn nên khó nói là nắm được mÆ°á»i phần chắc chắn ná»™i hà m của thuáºt ngữ trong nguyên văn. Cho nên, Ä‘iá»u không lạ là vá»›i bất kỳ má»™t chữ “văn†nà o còn lÆ°u lại trong thÆ¡ văn Lý – Trần, có thể diá»…n giải là rá»™ng hay hẹp Ä‘á»u được cả. Chẳng hạn, chữ “văn†trong bà i Lý Hạ Trai lai phá»ng, phú thá» váºn dÄ© đáp của Phạm Nhữ Dá»±c:
Luáºn văn má»—i hÆ°á»›ng giao tình thượng,
Hứa dữ tương kỳ khà khái trung.
(Bà n văn thÆ°á»ng hÆ°á»›ng trên tình giao du;
Äồng lòng hẹn nhau trong khà khái)
“Văn†đây là văn chương? Hay là văn minh, văn hóa? Nói thế nà o cũng có cái lý của nó.
Còn và thá» có tìm được má»™t chữ “văn†có nghÄ©a hẹp mà ai cÅ©ng thừa nháºn chăng nữa thì đứng vá» phÆ°Æ¡ng pháp luáºn, việc sá» dụng nó để giá»›i thuyết bá»™ mặt văn há»c Lý – Trần chắc đâu đã thuyết phục Ä‘á»™c giả hÆ¡n so vá»›i má»™t chữ “văn†nghÄ©a rá»™ng. Sẽ nảy sinh ngay những câu há»i là m ta lúng túng. Tại sao lại có thể thừa nháºn dá»… dà ng nghÄ©a nà y là hợp và nghÄ©a kia là không hợp, trong khi ai cÅ©ng biết ở thá»i đại Lý – Trần vẫn có hai, tháºm chà đến mấy nghÄ©a của chữ “văn†cùng song song lÆ°u hà nh? Bảo rằng vá»›i nghÄ©a hẹp X, chữ “văn†má»›i thá»±c đồng nghÄ©a vá»›i hai chữ “văn há»c†ngà y nay ta thÆ°á»ng dùng thì ngoà i cảm giác chủ quan ra biết lấy gì để bảo chứng? Chẳng phải ngay trong cái gá»i bằng “hẹp†vốn cÅ©ng đã bao hà m rất nhiá»u mức, ngoà i mức X thì hẳn còn mức Y, mức Z,… váºy mức nà o má»›i đúng là tiêu chuẩn của cái “hẹp†vừa vặn nhất theo ý chúng ta? Biết đâu nghÄ©a hẹp trong chữ “văn†của má»™t Phạm SÆ° Mạnh lại chẳng còn rá»™ng hÆ¡n rất nhiá»u so vá»›i chữ “văn†của má»™t Hồ Nguyên Trừng? Mà nghÄ©a hẹp trong chữ “văn†của Hồ Nguyên Trừng thì lại có thể rá»™ng hÆ¡n rất nhiá»u so vá»›i chữ “văn†của má»™t Nguyá»…n Trung Ngạn? Rốt cuá»™c, dù đã cố gắng khoanh tròn lại trong nghÄ©a hẹp mà thôi thì ngÆ°á»i nghiên cứu vẫn cứ đứng trÆ°á»›c má»™t thá»±c tế nan giải: không biết chá»n lấy chữ “văn†nà o và gạt bá» chữ “văn†nà o.
HÆ¡n nữa, ngay cho dù có thống nhất được má»™t khái niệm hẹp của chữ “văn†thÃch nghi vá»›i nhiá»u nhà văn thuở bấy giá» thì đó quyết vẫn không thể là định nghÄ©a lý tưởng, bao quát hết được má»i dạng thức sáng tác ở thá»i Lý – Trần. NhÆ° đã nói ở phần trÆ°á»›c, giữa những ý kiến phát biểu có tÃnh chất quan niệm của má»™t thá»i đại đối vá»›i hai chữ “văn há»c†và đá»i sống văn há»c thá»±c của thá»i đại ấy, bao giá» cÅ©ng có má»™t khoảng cách. Trong khi Ä‘á»i sống văn há»c hết sức phong phú, là kết quả sáng tạo của hà ng chục, hà ng trăm cây bút chung đúc mà thà nh (trong đó có phần hoạt Ä‘á»™ng văn há»c tá»± giác và có cả phần không tá»± giác, có phần hoạt Ä‘á»™ng của nhà văn và cả phần hoạt Ä‘á»™ng của đám đông không tên tuổi) thì khái niệm “văn há»c†chỉ là nháºn thức trừu tượng của má»™t và i nhà lý thuyết; nó bị giá»›i hạn trong phạm vi hiểu biết Ãt á»i của những ngÆ°á»i khai sinh ra nó, và thông thÆ°á»ng còn bị cá»™t chặt và o tu tưởng chÃnh thống đến má»™t chừng má»±c nhất định. Nó không linh hoạt bằng cái thá»±c thể mà nó phản ánh và tất nhiên so vá»›i thá»±c thể thì biến đổi cháºm hÆ¡n nhiá»u: “Tất cả má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u biết đẹp là đẹp thì đã là xấu rồi†(天下皆 知 美 之 為 美 。斯 惡 å·² / Thiên hạ giai tri mỹ chi vi mỹ, tÆ° ác dÄ© – Lão Tá» , ChÆ°Æ¡ng II). CÅ©ng bởi váºy, có khi khái niệm “văn há»c†được má»i ngÆ°á»i quy định rất hẹp, nhÆ°ng đối chiếu vá»›i thá»±c tế, ta lại thấy có mở rá»™ng ra má»›i là thÃch hợp. Lại có khi, bản thân khái niệm thì rá»™ng rãi đấy, mà thá»±c tế sáng tác của giai Ä‘oạn vốn không rá»™ng cho bằng.
Hãy lấy má»™t và i và dụ trong văn há»c Trung Quốc. Từ Tiên Tần bÆ°á»›c qua Hán là cả má»™t chặng Ä‘Æ°á»ng biến đổi mạnh mẽ của khái niệm “vănâ€. Phải đến thá»i Hán, hai nghÄ©a rá»™ng và hẹp của mấy chữ “vănâ€, “văn há»câ€, “văn chÆ°Æ¡ng†má»›i tách bạch hẳn ra. Má»™t sá» gia bấy giá» là Ban Cố, khi biên soạn Thiên “Nghệ văn chÆtrong sách Hán thÆ° , đã biết gạt các tác phẩm tản văn triết há»c của Bách gia chÆ° tá», trong đó có cả Lục kinh của nho gia, ra khá»i phạm trù “văn†và xếp chúng và o phạm trù “nghệâ€. Quả là má»™t bÆ°á»›c tiến đáng kể. NhÆ°ng rồi sau Ban Cố, khái niệm “văn†còn bị thu hẹp nữa. Äến ná»—i vá» sau, má»™t nhà nghiên cứu thá»i Thanh là LÆ°u Thiên Huệ có nháºn xét: cả hai giai Ä‘oạn Tây Hán và Äông Hán, thuáºt ngữ “văn há»c†chỉ còn bao gồm thÆ¡ và phú(1).
Thu hẹp tá»›i giá»›i hạn ấy thì bắt đầu phát sinh vấn Ä‘á». Tháºt ra, theo nhà nghiên cứu hiện đại La Căn Trạch, ý kiến LÆ°u Thiên Huệ không chắc đã đúng hoà n toà n, vì không phải sách vở Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i Ä‘á»u khá»›p vá»›i lá»i ông. NhÆ°ng nếu nhÆ° không phải là má»™t quan niệm phổ biến của cả thá»i đại, chà Ãt quan niệm mà LÆ°u Thiên Huệ Ä‘á» cáºp cÅ©ng đã giữ địa vị chÃnh thống khá lâu, vì suốt mấy trăm năm nhà Hán thống trị, Triá»u đình phong kiến vẫn dà nh cho từ phú má»™t vị trà đặc biệt, má»™t vinh dá»± tinh thần hiếm thấy trên văn Ä‘Ã n. Chẳng thế mà thuở bấy giá», những ngÆ°á»i giá»i từ phú nhÆ° TÆ° Mã TÆ°Æ¡ng NhÆ°, Mai Cao, Äông PhÆ°Æ¡ng Sóc,… Ä‘á»u được tôn sùng, trá»ng vá»ng.
Tuy nhiên, hãy thá» bình tâm xét xem má»™t quan niệm định đóng khung má»i hoạt Ä‘á»™ng văn chÆ°Æ¡ng của thá»i Hán và o chỉ trong việc sáng tác thÆ¡ và phú thôi, có phải đã phản ánh đúng thá»±c tế văn há»c thá»i Hán? Nếu thá»±c là phản ánh đúng thì vì sao ngoà i thÆ¡ và phú ra, văn nhân Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i còn sáng tác nhiá»u thể loại khác nữa? Vì sao Thiên “Văn uyển truyện†sách Háºu Hán thÆ° , khi kể đến tác phẩm của 22 tên tuổi đã không dẫn má»™t mình phú, mà dẫn cả lá»—i, Ä‘iếu, thÆ°, tán,… của há»? Vì sao nhà lý luáºn thá»i Hán VÆ°Æ¡ng Sung, trong khi không ngá»›t lá»i công kÃch phú là “hoa mỹâ€, “phù phiếmâ€, “cắp nhặt mô phá»ngâ€, là “không có khả năng định rõ thị phi, biện bác thá»±c chất của cái sai cái đúngâ€(2), lại Ä‘Æ°a ra 5 loại văn khác để yêu cầu nhà văn lấy là m chuẩn má»±c: “Văn nhân nên tuân theo loại văn “ngÅ© kinh lục nghệ†để là m văn, loại văn “chÆ° tá» truyá»n ngôn†để là m văn, loại văn “thượng thÆ° tấu ký†để là m văn, loại văn “tiết tháo văn đức†để là m văn. Láºp nên năm loại văn đó ở Ä‘á»i Ä‘á»u đáng khen là giá»i†(æ–‡ 人 宜 éµ äº” 經 å… è— ç‚º æ–‡ 。 諸 å 傳 言 為 æ–‡ 。 é€ è«– è‘— 說 為 æ–‡ 。 上 書 å¥ è¨˜ 為 æ–‡ 。 æ–‡ å¾· 之 æ“ ç‚º æ–‡ 。 ç«‹ 五 æ–‡ 在 世 皆 當 è³¢ 者 / Văn nhân nghi tuân ngÅ© kinh lục nghệ vi văn, chÆ° tá» bác ngôn vi văn, tạo luáºn trÆ°á»›c thuyết vi văn, thượng thÆ° tấu ký vi văn, văn đức chi tháo vi văn. Láºp ngÅ© văn tại thế giai đáng hiá»n giả – Luáºn hoà nh , ChÆ°Æ¡ng “Dáºt vănâ€).
Mặc dầu nhà nho VÆ°Æ¡ng Sung trÆ°á»›c sau vẫn chỉ đứng trên quan Ä‘iểm “công dụngâ€, quan Ä‘iểm “pháp tiên vÆ°Æ¡ng†(noi theo Ä‘á»i trÆ°á»›c) mà chê bai hoặc dè dặt vá»›i từ phú, nhÆ°ng Ãt ra lá»i kêu gá»i của ông cÅ©ng báo hiệu má»™t đòi há»i, má»™t xu thế đấu tranh tá»± thân của chÃnh ná»n văn há»c thá»i Hán, nhằm chống lại cái địa vị Ä‘á»™c tôn của từ phú và nhằm là m cho ná»n văn há»c của giai Ä‘oạn thoát khá»i má»i sá»± Ä‘Æ¡n Ä‘iệu, nghèo nà n. Và ngà y nay, nếu chúng ta cÅ©ng chỉ sá» dụng quan Ä‘iểm thu hẹp trên kia để giá»›i thuyết bá»™ mặt văn há»c thá»i Hán, thì thá» há»i, bá»™ mặt thá»±c của ná»n văn há»c thá»i nà y còn lại được những gì?
Sau thá»i Hán, phải kể đến thá»i Lục triá»u. Chữ “văn†ở thá»i nà y lại được khoanh vùng cháºt thêm, dá»±a và o má»™t quan niệm má»›i. NgÆ°á»i ta chia tách má»i trÆ°á»›c tác ra thà nh hai loại: văn và bút (3). Sá»± phân biệt giữa văn và bút tuy ở ngÆ°á»i nà y ngÆ°á»i khác có xê xÃch, nhÆ°ng tá»±u trung là sá»± phân biệt giữa có vần và không vần. LÆ°u Hiệp nói: “ Äá»i nay thÆ°á»ng nói có văn có bút. Há» cho rằng không vần là bút, có vần là văn †(今 之 常 言 有 æ–‡ 有 ç†ã€‚以 為 ç„¡ 韻 者 ç† ã€‚æœ‰ 韻 者 æ–‡ 也 / Kim chi thÆ°á»ng ngôn hữu văn hữu bút, dÄ© vô váºn giả bút dã, hữu váºn giả văn dã – Văn tâm Ä‘iêu long , “Tổng thuáºtâ€). Từ cách hiểu cÆ¡ bản đó, rất nhiá»u thể loại văn xuôi thịnh hà nh từ trÆ°á»›c đã bị loại ra khá»i văn Ä‘Ã n. Căn cứ và o cuốn Văn tâm Ä‘iêu long , Quách Thiệu Ngu đã vẽ được má»™t biểu đồ bao quát các thể loại được gá»i là văn và các thể loại được gá»i là bút:
Văn : thÆ¡; nhạc phủ; phú; tụng, tán; chúc, minh (盟: văn thá» nguyá»n); minh (銘: má»™t loại văn vần, thÆ°á»ng 4 chữ), châm; lá»—i, bi; ai, Ä‘iếu; tạp văn; hà i, ẩn.
Bút : sá» truyện; chÆ° tá»; luáºn, thuyết; chiếu, sách; hịch, di; phong thiện; chÆ°Æ¡ng, biểu; tấu, khải; nghị, đối; thÆ°, ký(4).
Má»™t quan niệm phân loại nhÆ° trên đây nhìn chung cÅ©ng có những yếu tố tÃch cá»±c. Nó đánh dấu má»™t giai Ä‘oạn mạnh tay hÆ¡n trong việc nháºn thức đặc trÆ°ng văn há»c: “Äến thá»i kỳ nà y, khái niệm “văn há»c†và “văn chÆ°Æ¡ng†hợp lại là m má»™t, và việc xác định tÃnh chất của nó đã rất phân minh, tồn tại Ä‘á»™c láºp vá»›i kinh, sá», triết há»c. Nói đến văn há»c, không còn bao hà m cái nghÄ©a quá rá»™ng rãi của cả há»c thuáºt lục nghệ nữa†(到 這 時 候 。于 是 “文 å¸â€ã€‚ “文 ç« â€ åˆ è€Œ 為 一 。而 å…¶ 性 質 定 義 亦 極 分 明 。 與 經 å² å“² å¸ ç¨ ç«‹ å˜ åœ¨ 。“文 å¸â€ 一 語 ã€‚å† ä¸ åˆ æœ‰ å¸ è¡“ å… è— æ—³ 廣 æ³› æ„ ç¾© 了/ Äáo giá thá»i háºu, vu thị “văn há»câ€, “văn chÆ°Æ¡ng†hợp nhi vi nhất. Nhi kỳ tÃnh chất định nghÄ©a diệc cá»±c phân minh. Dữ kinh sá», triết há»c Ä‘á»™c láºp tồn tại. “Văn há»c†nhất ngữ, tái bất hợp hữu há»c thuáºt lục nghệ Ä‘Ãch quảng phiếm ý nghÄ©a liá»…u – LÆ°u Äại Kiệt)(5). Tuy váºy, xét đến tiêu chuẩn cÆ¡ bản của sá»± phân loại là có vần và không vần thì rõ là còn nhiá»u Ä‘iá»u không ổn. Sá»± phân loại hình thức kiểu đó chỉ ra Ä‘á»i trong má»™t Ä‘iá»u kiện lịch sá» mà thể văn biá»n ngẫu, tứ lục được sùng thượng. Chủ nghÄ©a hình thức, duy mỹ, đã chi phối bá»™ mặt văn há»c, khiến cho nhà văn thá»i nà y Ä‘ua nhau dốc sức tìm vần gá»t chữ, và lại là m má» nhạt hẳn cái mục tiêu “ngôn chÃâ€, “tải đạo†của văn chÆ°Æ¡ng.
NhÆ°ng không phải ngay Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i không má»™t ngÆ°á»i nà o nháºn ra. ChÃnh nhà lý luáºn xuất sắc của Lục triá»u là LÆ°u Hiệp cÅ©ng đã không tán thà nh phân biệt văn và bút . Thá»±c chất, ông không tán thà nh để cho văn Ä‘Ã n trà n ngáºp Ä‘á»™c má»™t loại văn “tám vế†lâm ly, réo rắt, trái lại, những hình thức tản văn chÃnh luáºn sắc sảo thì bị gạt ra ngoà i. Tuy thế, cÅ©ng phải đến táºn thá»i ÄÆ°á»ng, vá»›i cuá»™c váºn Ä‘á»™ng cổ văn do Hà n DÅ© khởi xÆ°á»›ng, má»›i dần dần đánh bạt được phong khà ủy mỵ của mấy trăm năm văn há»c, kể từ sau thá»i Hán. “Văn khởi bát đại chi suyâ€â€¦ và sá»± phân biệt văn và bút đến đây chấm dứt. Nháºn thức của ngÆ°á»i ta vá» hai chữ “văn há»c†lại mở rá»™ng hÆ¡n truá»›c. Mặc dầu thế, cái khái niệm gá»i là “rá»™ng†ở thá»i nà y xem chừng lại được chúng ta chấp nháºn dá»… dà ng hÆ¡n cái khái niệm “hẹp†chỉ bó hẹp trong có vần có đối của thá»i Lục triá»u.
2. “TÃnh hình tượng†phải chăng là đặc trÆ°ng bắt buá»™c của văn há»c?
NhÆ° váºy là má»i sá»± cố gắng váºn dụng lý luáºn quá khứ để phân định bá»™ mặt văn há»c quá khứ Ä‘á»u không Ä‘Æ°a đến má»™t kết quả gì. Hãy chốt lại mấy Ä‘iá»u rút ra sau khi đã hoà i công thá» nghiệm: không phải bất kỳ trÆ°á»ng hợp nà o cÅ©ng máy móc dá»±a và o lăng kÃnh ngÆ°á»i xÆ°a để quy chiếu ngÆ°á»i xÆ°a thì má»›i giữ được quan Ä‘iểm lịch sá». Trái lại, quan Ä‘iểm lịch sỠđòi há»i chúng ta phải trở vỠđứng vững trên miếng đất của thá»i đại chúng ta, dá»±a và o những nguyên lý đúng đắn của mỹ há»c hiện nay mà xây dá»±ng nên tiêu chuẩn tổng hợp vỠđặc trÆ°ng cÆ¡ bản của má»™t tác phẩm văn há»c, thì má»›i có hy vá»ng giá»›i thuyết được đầy đủ bá»™ mặt của ná»n văn há»c Lý – Trần, cÅ©ng nhÆ° bất luáºn ná»n văn há»c quá khứ nà o.
CÅ©ng dá»… hiểu thôi! Má»i quá trình phát triển của tá»± nhiên, xã há»™i và tÆ° duy Ä‘á»u cho thấy: bÆ°á»›c Ä‘i sau bao giá» cÅ©ng cao hÆ¡n và kết tinh trong nó những thà nh tá»±u của bÆ°á»›c trÆ°á»›c. Äúng nhÆ° ngÆ°á»i ta thÆ°á»ng nói: “kho chứa†của lịch sá» chÃnh là hiện tại. Thêm và o đấy, ở thá»i đại chúng ta, vá»›i Ä‘iá»u kiện của thế giá»›i quan rá»™ng mở hôm nay, lại được trang bị phép biện chứng từ Lão Tá», Hegel đến Marx, chúng ta có khả năng nhìn nháºn quá khứ sáng tá» hÆ¡n là chÃnh quá khứ tá»± nháºn thức mình.
Tuy nhiên, phải hình dung má»™t cách thiết thá»±c đặc trÆ°ng chủ yếu của văn há»c nghệ thuáºt theo chuẩn má»±c hiện đại nhÆ°ng cÅ©ng thÃch ứng được vá»›i việc quy nạp thÆ¡ văn Lý – Trần là nhÆ° thế nà o? Äây má»›i là trá»ng tâm cần Ä‘i sâu.
Nói đến “văn há»c†nhÆ° má»™t hình thái ý thức xã há»™i đặc thù, thÆ°á»ng trÆ°á»›c nay các nhà lý luáºn vẫn thừa nháºn vá»›i nhau, văn há»c là sá»± nháºn thức hiện thá»±c bằng tÆ° duy hình tượng. Äịnh nghÄ©a đó vốn đã trở thà nh cổ Ä‘iển của lý luáºn văn há»c mác-xÃt, nói rõ được chá»— khác nhau tÆ°Æ¡ng đối phổ biến giữa văn há»c và các hình thái ý thức xã há»™i khác: má»™t bên giải thÃch, thuyết phục, chứng minh bằng luáºn lý; má»™t bên dùng hình ảnh, dùng phÆ°Æ¡ng pháp tái hiện sá»± váºt, để tác Ä‘á»™ng đến cảm giác, tri giác, mỹ cảm, và qua đó mà đến má»i phÆ°Æ¡ng diện của Ä‘á»i sống ná»™i tâm con ngÆ°á»i.
NhÆ°ng đã bao nhiêu năm chúng ta chấp nháºn lý thuyết vừa dẫn mà có gì băn khoăn không? Nay nếu cần há»i thêm: tÃnh hình tượng trong từng tác phẩm thá»±c ra là gì? Thì nhiá»u ngÆ°á»i chắc sẽ cảm thấy, hình nhÆ° có những Ä‘iểm nà o đấy còn khiến ta lúng túng. Vá» ngữ nghÄ©a, thuáºt ngữ “hình tượng†trÆ°á»›c sau vẫn là m cho ngÆ°á»i ta nghÄ© nhiá»u đến má»™t cái gì gần nhÆ° là đối tượng chủ yếu của thị giác. Hình tượng là bức tranh của Ä‘á»i sống được mô phá»ng lại; tất nhiên là bức tranh phải Ä‘áºm đặc, kết tinh hÆ¡n bức tranh có thá»±c ngoà i Ä‘á»i, nhÆ°ng Ä‘iá»u chủ yếu là đó vẫn là bức tranh chứ không phải má»™t cái gì khác. Mà chÃnh cái gá»i là “bức tranh†má»›i là nÆ¡i gây nên những ý kiến xung Ä‘á»™t: xét kỹ các bá»™ môn của văn há»c nghệ thuáºt lâu nay vẫn thông dụng, thì không phải bá»™ môn nà o cÅ©ng có đầy đủ năng lá»±c tạo hình. Có bá»™ môn khắc há»a hình tượng trá»±c tiếp nhÆ° há»™i há»a, nhiếp ảnh. Có bá»™ môn tái tạo hình tượng gián tiếp, thông qua tÃn hiệu ngôn ngữ, nhÆ° thÆ¡ văn. Lại có bá»™ môn hầu nhÆ° chỉ biểu hiện hình tượng thấp thoáng, xa gần, vá»›i những sá»± gợi tả Æ°á»›c lệ, không phải bằng hình ảnh mà bằng mô hình, bằng âm thanh,… nhÆ° kiến trúc, âm nhạc. Ngay trong má»™t bá»™ môn nhÆ° văn há»c thôi, nói chung là có khả năng tạo hình thông qua ngôn ngữ, nhÆ°ng từng thể loại cÅ©ng đâu phải nhất loạt giống nhau. Xác định cái gì là hình tượng ở thể truyện chắc không mấy khó khăn, trái lại cÅ©ng câu há»i ấy áp dụng cho thÆ¡ trữ tình hay thÆ¡ tượng trÆ°ng thì lại không dá»… dà ng, áp dụng cho văn chÃnh luáºn, sá»›, tấu, thÆ°, biểu,… thá»i xÆ°a cà ng khó.
ChÃnh vì thế, nếu chúng ta không mở rá»™ng khái niệm “hình tượng†ra khá»i má»™t giá»›i hạn nà o đó, việc nháºn thức đặc trÆ°ng tÃnh hình tượng của văn há»c nghệ thuáºt sẽ gặp không Ãt trở ngại. Mà mở rá»™ng khái niệm “hình tượng†thì trÆ°á»›c sau thế nà o cÅ©ng Ä‘i đến cái đối láºp vá»›i nó: hình tượng cuối cùng sẽ không còn là hình tượng nữa. Khi há»™i há»a thế giá»›i bÆ°á»›c và o chặng Ä‘Æ°á»ng cách tân hiện đại, các trÆ°á»ng phái Äa Ä‘a, Siêu thá»±c, Láºp thể,… Ä‘ua nhau má»c lên thì cái gá»i là “hình tượng†bá»—ng trở nên khó nghÄ© bởi vì ngÆ°á»i ta có thể vẽ những cái ở trong ý tưởng mà không có ở ngoà i Ä‘á»i, hoặc đảo ngược vá»›i cái ở ngoà i Ä‘á»i. Và o năm 1917, Marcel Duchamp(6) lần đầu tiên trÆ°ng bà y tại phòng triển lãm tranh ở New York má»™t cái cháºu tiểu được ông gá»i là “Äà i phun nÆ°á»›c†(Fountain) đã là m cho Ban tổ chức triển lãm phải nhốn nháo không biết đối xá» thế nà o vá»›i ông, và kể từ đấy quan Ä‘iểm “hình tượng / phản hình tượng†sinh thà nh. Äó là cái khó đối vá»›i tình hình văn há»c nghệ thuáºt nói chung.
Theo Timofeev, ở phÆ°Æ¡ng Tây, khái niệm “hình tượng†hay “tÃnh hình tượng†chÆ°a bao giỠđược các há»c giả nêu lên nhÆ° má»™t khái niệm căn bản của lý luáºn văn há»c(7). Ngay má»™t bá»™ Mỹ há»c của Hegel bà n rất sâu nhiá»u phạm trù nghệ thuáºt, nhắc Ä‘i nhắc lại hai yếu tÃnh của nghệ thuáºt là gợi thức “tình cảm của chủ thể tá»± do†và “tình cảm của cái đẹpâ€, nhÆ°ng tác giả lại không đánh giá cao vai trò thúc đẩy cảm xúc của hình tượng, trái lại còn cho hình tượng là m giảm sức mạnh Ä‘Ãch thá»±c của nghệ thuáºt: “Chẳng hạn khi xây dá»±ng các tác phẩm thÆ¡, dÆ°á»ng nhÆ° ngay từ đầu, ta có thể thể hiện tÆ° tưởng dÆ°á»›i hình thức văn xuôi, Ä‘oạn cấp cho nó những hình ảnh thể hiện bằng ngôn ngữ có vần, vv kết quả là hình thức hình tượng chẳng qua chỉ là má»™t trang sức và má»™t y phục bên ngoà i khoác lên những y phục trừu tượng mà thôi. Song má»™t biện pháp nhÆ° váºy chỉ có thể tạo nên má»™t bà i thÆ¡ tồi, vì cái mà ở trong má»™t tác phẩm nghệ thuáºt thá»±c sá»± được thể hiện thà nh má»™t thể thống nhất gắn bó thì ở đây lại là m thà nh những hoạt Ä‘á»™ng tách rá»i nhauâ€(8).
Trong văn há»c thà nh văn cổ truyá»n của nhiá»u dân tá»™c, xác định má»™t cách thống nhất thế nà o là “tÃnh hình tượng†lại cà ng khó hÆ¡n. Do những truyá»n thống, thói quen riêng, vấn Ä‘á» tạo hình hình nhÆ° đã không đặt ra nhất loạt giống nhau, nhÆ° má»™t đòi há»i bắt buá»™c đối vá»›i sáng tác, ngay từ buổi má»›i hình thà nh má»™t cá»™ng đồng ngÆ°á»i bắt đầu ý thức được nhu cầu mỹ cảm. Có dân tá»™c rất sà nh thẩm sắc mà kém thẩm âm, nhÆ°ng cÅ©ng có dân tá»™c giá»i thẩm âm mà yếu thẩm sắc. Có dân tá»™c khởi sá»± ná»n văn há»c thà nh văn của mình bằng những hình thức tạp văn, tiểu phẩm, rồi lâu vá» sau má»›i có ký và truyện,… DÄ© nhiên, những đặc Ä‘iểm riêng biệt ấy Ãt nhiá»u Ä‘á»u do Ä‘iá»u kiện lịch sá», văn hóa, do sá»± chi phối của phÆ°Æ¡ng thức sản xuất, của hệ tÆ° tưởng đã thống trị lâu dà i toà n bá»™ xã há»™i, kìm hãm hay thúc đẩy sá»± phát triển của trà tuệ cá»™ng đồng. NhÆ°ng không thể vì bấy nhiêu lý do mà vá»™i kết luáºn rằng những dân tá»™c Ãt dùng đến thủ pháp hÆ° cấu hình tượng trong thÆ¡ văn là không có má»™t ná»n văn há»c. Thá»±c tế, văn há»c của há» dÆ°á»›i dạng thái nà o Ä‘i nữa vẫn sinh hoa kết quả, bởi ý thức thẩm mỹ không nhất thiết bắt buá»™c chiếm lÄ©nh khách thể thẩm mỹ bằng chỉ má»™t con Ä‘Æ°á»ng duy nhất là sá»± hình tượng hóa. Vả lại, xét cho cùng thì là m gì có sá»± đối láºp tuyệt đối giữa tÆ° duy hình tượng và tÆ° duy luáºn lý? Chẳng phải là ngay trong má»™t khái niệm thuần túy cÅ©ng đã chứa Ä‘á»±ng má»™t đôi phần tưởng tuợng? Sở dÄ© lý luáºn văn há»c mác-xÃt quá chú trá»ng đến tÃnh hình tượng của văn há»c nghệ thuáºt chỉ vì hệ lý thuyết nà y bắt nguồn từ quan Ä‘iểm “phản ánh hiện thá»±câ€, coi đó là má»™t quan Ä‘iểm then chốt. NhÆ°ng trên thá»±c tế, bám sát hiện thá»±c không phải bao giá» cÅ©ng là tiêu chà của sá»± sáng tạo văn há»c nghệ thuáºt. Ngược lại, thá»±c tiá»…n khoa há»c ngà y cà ng cho thấy, việc áp dụng phản ánh luáºn mác-xÃt và o văn nghệ má»™t cách giản Ä‘Æ¡n, máy móc, nhÆ° là má»™t Ä‘Æ°á»ng hÆ°á»›ng duy nhất của sáng tác, mà không tÃnh đến phÃa chủ quan của chủ thể tiếp nháºn có thể xây dá»±ng nên nhiá»u loại tÃn hiệu / ký hiệu khác nhau trong quá trình nháºn thức, thông qua đầu óc sáng tạo và tiếp biến của riêng mình – và nhiá»u khi cái được sáng tạo nên chẳng còn liên quan trá»±c tiếp đến hình ảnh vốn có của khách thể – là má»™t chủ thuyết không biện chứng của chủ nghÄ©a duy váºt vốn coi mình là biện chứng trong nhiá»u tháºp ká»· nay.
Bởi thế, nếu chúng ta chỉ căn cứ và o má»™t và i phÆ°Æ¡ng thức tạo hình nà o đấy, rồi xem nhÆ° là mẫu má»±c chung của má»i ná»n văn há»c để là m cÆ¡ sở cho việc phân loại văn há»c Lý – Trần, thì chắc chắn sẽ không khá»i có những kết luáºn chÆ°a tháºt hợp lý. Äó là thiếu sót của khuynh hÆ°á»›ng thứ hai. Do váºn dụng Ä‘Æ¡n giản hóa đặc trÆ°ng tÃnh hình tượng của văn há»c, những ngÆ°á»i theo khuynh hÆ°á»›ng nà y đã nhất thiết bá» ra ngoà i phạm vi văn há»c sá» Lý – Trần những bà i văn lịch sá», chÃnh trị, tôn giáo, vì cho rằng chúng không phải là văn há»c có tÃnh nghệ thuáºt. Tiếc thay, những cung báºc khác nhau trong tÃnh chất tạo hình của nghệ thuáºt xÆ°a nay lại chÆ°a hẳn đã nói lên sá»± hÆ¡n kém vá» tÃnh nghệ thuáºt của tác phẩm. Má»™t cách phân chia thứ báºc lối đó là chỉ để ý đến tÃnh chung mà không để ý đến tÃnh riêng, biết đồng đại mà không biết lịch đại; là vô hình trung tá»± đặt mình và o tình thế khó xá», chẳng hạn giữa há»™i hoạ – tạo hình – và kiến trúc – biểu hiện – hay giữa âm nhạc và thÆ¡ ca, giữa thÆ¡ trữ tình và thÆ¡ tá»± sá»±, giữa thÆ¡ tá»± sá»± và thÆ¡ tượng trÆ°ng… sẽ phà công vô Ãch để xếp má»™t loại nà o lên trên má»™t loại nà o.
NhÆ°ng trong tình trạng lằn ranh nháºp nhằng của văn há»c cổ, chúng ta không căn cứ và o phÆ°Æ¡ng thức tạo hình thì biết lấy gì để phân ranh giá»›i giữa các loại tà i liệu sá», triết và văn? Phải nói rằng tÃnh hình tượng chỉ má»›i là má»™t đặc trÆ°ng của văn há»c nghệ thuáºt chứ chÆ°a phải là tất cả. Äặc trÆ°ng đó tuy không kém quan trá»ng, vẫn không phải là đặc trÆ°ng không có không được, nhÆ° ta đã thấy. Bên cạnh “tÃnh hình tượng†và cốt thiết hÆ¡n cả tÃnh hình tượng, theo chúng tôi, văn há»c nghệ thuáºt còn phân biệt vá»›i các hình thái ý thức xã há»™i khác ở má»™t đặc trÆ°ng loại biệt khác: đó là cái năng lá»±c gợi cảm bén nhạy , là khả năng tác Ä‘á»™ng cùng má»™t lúc và o nhiá»u giác quan và qua các giác quan mà thâm nháºp Ä‘á»™t ngá»™t và o nÆ¡i sâu nhất của tình cảm con ngÆ°á»i(9). Äặc trÆ°ng nà y thì tuyệt không xa lạ vá»›i má»™t bá»™ môn nghệ thuáºt nà o; cÅ©ng không má»™t ngà nh khoa há»c nà o tranh già nh được vá»›i văn há»c nghệ thuáºt khả năng kỳ diệu ấy, trừ phi chúng mượn phÆ°Æ¡ng thức biểu hiện của văn há»c nghệ thuáºt. Äặc trÆ°ng nà y không đối láºp vá»›i đặc trÆ°ng “tÃnh hình tượngâ€, nhÆ°ng rá»™ng hÆ¡n, phổ biến hÆ¡n, tháºm chà nhiá»u khi bao gồm cả “tÃnh hình tượng†và o trong nó. L. Tolstoi trong tác phẩm Nghệ thuáºt là gì viết năm 1898 đã xác định hai phẩm chất thiết yếu của nghệ thuáºt: “Nghệ thuáºt là hoạt Ä‘á»™ng sáng tạo cái đẹpâ€, và nghệ thuáºt phân biệt vá»›i lá»i nói thông thÆ°á»ng ở chá»—, nó là phÆ°Æ¡ng tiện truyá»n dẫn tình cảm và sá»± xúc Ä‘á»™ng: “Má»i tác phẩm nghệ thuáºt Ä‘á»u nhằm hiệu quả, bằng cách nà o đó, kết nối giữa ngÆ°á»i nó gá»i thông Ä‘iệp tá»›i, cùng má»™t lúc, vá»›i ngÆ°á»i tạo ra nó và vá»›i tất cả những ngÆ°á»i đồng thá»i, trÆ°á»›c đó hoặc sau đó, tiếp nháºn ấn tượng của nó. Ngôn từ truyá»n đạt tÆ° tưởng con ngÆ°á»i là má»™t phÆ°Æ¡ng tiện liên kết há» vá»›i nhau; và cả nghệ thuáºt cÅ©ng váºy. Äiá»u phân biệt nó, vá»›i tÆ° cách là phÆ°Æ¡ng tiện giao lÆ°u, vá»›i ngôn từ, là ở chá»— con ngÆ°á»i dùng ngôn từ để truyá»n đạt tÆ° tưởng của mình vá»›i ngÆ°á»i khác, còn nghệ thuáºt thì dùng để truyá»n đạt tình cảm và cảm xúc. Và đấy, sá»± truyá»n đạt đó diá»…n ra nhÆ° váºy†(“L'art, diront-ils, est une activité qui produit de la beaut†(tr. 25); và : “Toute Å“uvre d'art a pour effet de mettre l'homme à qui elle s'adresse en relation, d'une certaine façon, à la fois avec celui qui l'a produite et avec tous ceux qui, simultanément, antérieurement, ou postérieurement, en reçoivent l'impression. La parole, transmettant les pensées des hommes, est un moyen d'union entre eux; et, l'art, lui aussi, en est un. Ce qui le distingue, comme moyen de communication, d'avec la parole, c'est que, par la parole, l'homme transmet à autrui ses pensées, tandis que par l'art il lui transmet ses sentiments et ses émotions. Et voici comment s'opère cette transmissionâ€)(10). TÆ°á»›c bá» yếu tố tình cảm và cảm xúc ra khá»i lÄ©nh vá»±c sáng tác, tình cảm vá»›i tÆ° cách sá»± truyá»n dẫn bén nhạy giữa cuá»™c sống – nhà văn – bạn Ä‘á»c, thì văn há»c sẽ không còn là văn há»c nữa. CÅ©ng má»™t ý gần nhÆ° L. Tolstoi, Tchernychevski đã phân biệt nghệ thuáºt vá»›i khoa há»c: “Các tác phẩm văn há»c tác Ä‘á»™ng đến trà tưởng tượng và đánh thức trong ngÆ°á»i Ä‘á»c những ý niệm và cảm xúc cao thượng†khác vá»›i “tác phẩm khoa há»c cung cấp những kiến thức chÃnh xác vá» má»™t ngà nh khoa há»c nà o đóâ€(11). Äủ thấy, vai trò của cảm xúc, cảm hứng, của cái quy luáºt “cấp số nhân†của tình cảm trong sáng tác văn há»c nghệ thuáºt, quan trá»ng đến thế nà o.
Äi sâu và o các loại hình nghệ thuáºt Ä‘a dạng sẽ thấy thêm rằng, những nhân tố tạo nên sức truyá»n cảm của văn há»c nghệ thuáºt tháºt ra không giống nhau. Vá»›i tác phẩm nà y là âm thanh, vá»›i tác phẩm kia là đưá»ng nét, mà u sắc, vá»›i tác phẩm thứ ba thì ngôn ngữ. NhÆ°ng âm thanh, mà u sắc, Ä‘Æ°á»ng nét, ngôn ngữ,… hay gì nữa cÅ©ng phải đạt đến chá»— là m cho sá»± biểu hiện tÆ° tưởng của tác phẩm có sức lôi cuốn tháºt mạnh mẽ. NghÄ©a là những yếu tố trên đây phải được sắp đặt lại, kết hợp lại thà nh má»™t hệ thống tÃn hiệu Ä‘á»™c đáo, dÆ°á»›i sá»± chỉ đạo của tÆ° tưởng, tình cảm và tà i năng tác giả, khiến cho tác phẩm được tạo nên không còn là mà u sắc, Ä‘Æ°á»ng nét, là lá»i hay chữ, mà chỉ còn lại duy nhất là thông Ä‘iệp của sá»± sống, sá»± sống tÆ°Æ¡i rói, nguyên vẹn, là m rung Ä‘á»™ng tình cảm muôn nghìn ngÆ°á»i. Cho nên, vấn Ä‘á» không phải hay chÆ°a phải là ở chá»—, có hình tượng hay không có hình tượng thì bà i văn má»›i già u hoặc nghèo chất “vănâ€. Trong truyá»n thống văn há»c của nÆ°á»›c ta, nhiá»u trÆ°á»ng hợp nhà văn không kể chuyện bằng hình ảnh mà chỉ thuần phân tÃch, lý giải. Nhiá»u trÆ°á»ng hợp khác, há» không tâm tình thủ thỉ mà lại lên tiếng dõng dạc, hùng hồn. NhÆ°ng phân tÃch, lý giải mà sao vẫn thấm đến đáy lòng nguá»i xem. Dõng dạc, hùng hồn mà nghe thiết tha, nóng bá»ng hÆ¡n nghìn lá»i tâm sá»±, nhÆ° cái dõng dạc của Bình Ngô đại cáo , cái hùng hồn của Hịch tÆ°á»›ng sÄ© ,… Những tác phẩm đó thá»±c đã thổi bùng lên ngá»n lá»a của má»™t cảm hứng nghệ thuáºt đầy sức sáng tạo. Äó chÃnh là nghệ thuáºt, là nghệ thuáºt Æ°u việt, mặc dù chÆ°a hẳn chúng đã xây dá»±ng được những hình tượng nghệ thuáºt tổng hợp.
Nói sá»± kết hợp Ä‘á»™c đáo của ngôn ngữ góp phần quyết định đặc trÆ°ng văn há»c của tác phẩm cÅ©ng tức là nói đến vai trò sáng tạo quan trá»ng của cá nhân nhà nghệ sÄ©. Äiá»u đó giải thÃch vì sao cùng má»™t chủ Ä‘á» tÆ° tưởng mà tác phẩm của ngÆ°á»i nà y gây xúc Ä‘á»™ng cho chúng ta sâu sắc hÆ¡n tác phẩm của ngÆ°á»i kia rất nhiá»u. “Chân lý phổ biến không phải là của riêng tôi mà là của tất cả, nó chi phối tôi, không phải tôi chi phối nó. Cái sở hữu của tôi, đó là hình thức, nó kết thà nh cá tÃnh của tôi: le style c'est l'homme†(K. Marx)(12). Hoặc nhÆ° lá»i Blaise Pascal trong TÆ° tưởng : “Äừng có bảo tôi đã không nói cái gì má»›i. Cách bố trà tà i liệu là cái má»›i đó. Khi ngÆ°á»i ta đánh cầu, hai ngÆ°á»i cùng chÆ¡i má»™t quả cầu, nhÆ°ng má»™t ngÆ°á»i đặt nó đúng chá»— hÆ¡n†(Qu'on ne dise pas que je n'ai rien dit de nouveau: la disposition des matières est nouvelle; quand on joue à la paume, c'est une même balle dont joue l'un et l'autre, mais l'un la place mieux – Pensées ; 022).
DÄ© nhiên, cái gá»i là sá»± sắp xếp ngôn ngữ ở đây không bao giá» lại là câu chuyện thuần túy hình thức. Äây là hình thức vá»›i tÆ° cách sá»± biểu hiện của ná»™i dung, hình thức không phải cái gì khác hÆ¡n là sá»± chuyển biến của ná»™i dung và o hình thức, là hình thức đã được lá»±a chá»n thông qua cảm quan của nhà văn. Phải có má»™t tầm vóc tÆ° tưởng vượt hẳn ngÆ°á»i khác, má»™t năng lá»±c cảm thụ mà ngÆ°á»i khác không có, nhà văn má»›i có thể biến những yếu tố ngôn ngữ rá»i rạc thà nh sá»± sống trong tác phẩm của mình, Ä‘em lại cho ngÆ°á»i ta những xúc Ä‘á»™ng dồn nén bất ngá».
Mặt khác, bản thân sá»± sắp xếp ngôn ngữ cÅ©ng không phải chỉ là việc của cá nhân mà thôi. Trong má»—i thá»i đại, do yêu cầu thẩm mỹ của thá»i đại mình, do những truyá»n thống sá» dụng ngôn ngữ vốn có của dân tá»™c, việc sáng tạo nà y tất nhiên cÅ©ng phải tuân theo những quy luáºt khách quan nhất định. Äó là những quy tắc chá»n và phối hợp từ ngữ, tìm vần, ngắt nhịp, thủ pháp xây dá»±ng cốt truyện, bố cục, âm hưởng,… nói tóm lại là toà n bá»™ hệ thống thể loại thông dụng trong má»™t giai Ä‘oạn mà nhà văn nà o cÅ©ng thừa nháºn và tuân theo. Nhà văn có thể có những tìm tòi riêng Ãt nhiá»u vượt ra ngoà i khuôn khổ các thể loại kia, nhÆ°ng tuyệt không thể bất chấp thể loại nó chÃnh là kinh nghiệm sáng tác của nhiá»u thế hệ đúc kết lại mà có; và nó cÅ©ng là khuôn mẫu đã được vạch sẵn, để giúp nhà văn nhà thÆ¡ biến ngôn ngữ thà nh nghệ thuáºt má»™t cách có hiệu quả.
CÅ©ng vì là khuôn mẫu có sẵn, thể loại có thể kìm hãm ngòi bút của nhà văn đến mức nà o đấy, nhất là những nhà văn chỉ lặp lại tÆ° tưởng ngÆ°á»i khác, những nhà văn bất tà i. NhÆ°ng nếu không có thể loại là m chuẩn má»±c để nhiá»u thế hệ nhà văn trau dồi bút pháp, thì việc viết văn sẽ trở nên tùy tiện, và giữa ngÆ°á»i viết và bạn Ä‘á»c sẽ mất hẳn nhịp cầu thuáºn lợi để thâm nháºp và o tình cảm của nhau. Lúc bấy giá», giống nhÆ° những trÆ°á»ng phái bà hiểm trong thÆ¡ và trong tiểu thuyết hiện đại, ngÆ°á»i viết cứ viết, ngÆ°á»i Ä‘á»c cứ Ä‘á»c, không cần biết ai nghÄ© gì, nói gì, và đó có còn là thÆ¡, là tiểu thuyết hay không.
3. Thể loại văn há»c Lý – Trần, căn cứ thÃch hợp nhất để phân định diện mạo ná»n văn há»c Lý – Trần
Việc xác định đúng đắn vai trò quan trá»ng của các thể loại văn há»c trong từng giai Ä‘oạn lịch sá» sẽ giúp cho chúng ta giá»›i thuyết bá»™ mặt văn há»c quá khứ má»™t cách dá»… dà ng hÆ¡n. Theo La Căn Trạch thì quan niệm rá»™ng hay hẹp vá» hai chữ “văn há»c†trong lịch sá» văn há»c Trung Quốc truá»›c nay cÅ©ng là tùy thuá»™c và o những quan niệm khác nhau vá» thể loại văn há»c. La Căn Trạch đã nêu lên ba quan niệm chÃnh. Thứ nhất hiểu văn há»c theo nghÄ©a rá»™ng, bao gồm tất cả những gì được viết lên lụa, giấy và tre. Thứ hai, theo nghÄ©a hẹp, chỉ gồm ba thể loại tiểu thuyết , hý kịch và mỹ văn . Và thứ ba, theo nghÄ©a trung dung, bao gồm thÆ¡ , tiểu thuyết , hý kịch , truyện ký , thÆ° trát , du ký , sá» truyện và các hình thức tản văn khác. Trong những ngÆ°á»i theo quan niệm trung dung có La Căn Trạch(13).
Chúng tôi nghÄ©, kinh nghiệm của La tiên sinh có thể soi sáng cho chúng ta trong việc nghiên cứu văn há»c Lý – Trần. Ta không hỠđồng nhất khái niệm văn há»c vá»›i khái niệm thể loại văn há»c, nhÆ°ng tháºt là rõ rà ng, nếu không dùng thể loại để táºp hợp và phân loại thÆ¡ văn Lý – Trần thì cÅ©ng khó có má»™t tiêu chuẩn nà o tốt hÆ¡n có khả năng tách bạch cái gá»i là văn chÆ°Æ¡ng Lý – Trần vá»›i các loại tà i liệu há»c thuáºt khác trong thá»i đại đó. Trong phạm vi các thể loại đã được quy định, văn há»c Lý – Trần rất có thể vẫn còn lẫn lá»™n má»™t phần vá»›i triết và sỠ– đó là điá»u khó mà tránh khá»i, cÅ©ng nhÆ° ngoà i phạm vi các thể loại đã được quy định vẫn có thể có những tác phẩm Ä‘á»™t xuất, không chịu sá»± rà ng buá»™c của má»™t thể loại nà o cả – đó cÅ©ng là điá»u cần tÃnh đến khi Ä‘i và o thá»±c tế thÆ¡ văn. NhÆ°ng nếu bá» ra ngoà i những ngoại lệ thì có thể nói, má»™t bảng sÆ¡ đồ vá» thể loại văn há»c Lý – Trần sẽ tóm thâu khá đầy đủ má»i tác phẩm văn há»c và o trong nó, và do đó, nó cÅ©ng sẽ vạch má»™t Ä‘Æ°á»ng biên giá»›i khá xác định để giúp chúng ta hình dung bá»™ mặt Ä‘Ãch thá»±c của văn há»c Lý – Trần.
Bảng sÆ¡ đồ vá» các thể loại văn há»c Lý – Trần sẽ có hình dạng nhÆ° thế nà o? Trên vấn Ä‘á» nà y cÅ©ng có thể nảy sinh những cách nhìn không thống nhất. Có ngÆ°á»i coi thể loại văn há»c là tất cả những thể thức viết văn, đã được thá»i đại quy Æ°á»›c bằng những cái tên thông dụng nhÆ° phú, chiếu, biểu, hịch,… Hiểu nhÆ° váºy e vẫn có phần nà o chÆ°a tháºt chÃnh xác. Vì có những thể thức viết văn, tên gá»i khác nhau mà kỳ thá»±c sá»± phân biệt vá» thể loại lại rất Ãt, hoặc hầu nhÆ° không phân biệt, do chá»— cùng phải sá» dụng thống nhất má»™t số biện pháp nghệ thuáºt. HÆ¡n nữa, nếu chỉ thuần nhìn và o hình thức nghệ thuáºt mà phân loại chứ không đếm xỉa gì đến phÆ°Æ¡ng thức phản ánh của thể loại cả thì cÅ©ng sẽ không hợp lý, vì truyá»n thống văn há»c phÆ°Æ¡ng Äông vẫn coi trá»ng ná»™i dung hÆ¡n là hình thức, và vẫn đặt tên cho má»™t số thể loại bằng chÃnh cái chức năng mà thể loại đó đảm nhiệm: ai, Ä‘iếu, tán, tụng, vv(14)
Chỉ có thống kê tỉ mỉ tất cả má»i đặc Ä‘iểm riêng và chung, vá» nghệ thuáºt cÅ©ng nhÆ° vá» phÆ°Æ¡ng thức phản ánh, phÆ°Æ¡ng thức biểu hiện, của má»i thể thức viết văn mà thá»i đại Lý – Trần đã thông dụng, thì má»›i phân định được tháºt hợp lý các thể loại văn há»c Lý – Trần. Những đặc Ä‘iểm chung nhất và bá»n vững nhất cho má»™t số hình thức văn chÆ°Æ¡ng sẽ có tác dụng táºp hợp các hình thức đó và o trong má»™t loại. Những đặc Ä‘iểm thấp hÆ¡n, riêng biệt hÆ¡n và cÅ©ng kém bá»n vững hÆ¡n sẽ là m cho má»—i loại phân thà nh nhiá»u thể. Và những đặc tÃnh trung gian giữa từng loại, thể, lại có tác dụng nối các loại, các thể lại trong má»™t chỉnh thể vá»›i nhau. Do xu thế phát triển của ngôn ngữ, do sá»± linh hoạt, uyển chuyển của ngÆ°á»i cầm bút, mối liên hệ chặt chẽ giữa các thể, các loại thÆ°á»ng tạo thà nh những quan hệ Ä‘an chéo phức tạp, những bÆ°á»›c chuyển hóa Ä‘Æ°a đến những thể loại có khả năng tổng hợp hÆ¡n. DÄ© nhiên, bÆ°á»›c chuyển hóa từ loại nà y sang loại kia bao giá» cÅ©ng phải là sá»± đổi thay vá» chất. Nó đòi há»i phải có biến đổi sâu sắc trong hình thức nghệ thuáºt. Còn giữa thể nà y và thể kia trong cùng má»™t loại thì nhiá»u khi sá»± chuyển hóa chỉ má»›i là thay đổi vá» lượng, hoặc vá» phÆ°Æ¡ng thức phản ánh của tác phẩm mà thôi (nhÆ° giữa thÆ¡ trữ tình và thÆ¡ tá»± sá»±, sá»± khác nhau là ở cách phản ánh và đối tượng phản ánh, còn hình thức thì có thể không khác gì nhau).
Váºn dụng cụ thể và o ná»n văn há»c Lý – Trần, bÆ°á»›c đầu, chúng tôi thấy có thể chia thà nh 5 loại: thÆ¡ ca – biá»n văn – tản văn – tạp văn – truyện kể .
Trong thÆ¡ ca có 4 thể chủ yếu: thÆ¡ sấm vÄ© , thÆ¡ suy lý , thÆ¡ trữ tình , thÆ¡ tá»± sá»± . Biá»n văn là loại hình nối thÆ¡ ca vá»›i tản văn, chuyên dùng hình thức câu văn sóng đối để tạo âm hưởng lên bổng xuống trầm, và dùng từ ngữ khoa trÆ°Æ¡ng, Æ°á»›c lệ để phô diá»…n những cảm xúc đã cách Ä‘iệu hóa. Có thể có nhiá»u thể: phú , hịch , chiếu , biểu . Từ biá»n văn đến tản văn là má»™t khoảng gián cách đáng kể. Dung lượng suy nghÄ© ở đây không còn dà n trải theo vần Ä‘iệu, mà đã súc tÃch lại, hÆ°á»›ng đến chá»— thiết thá»±c, chú ý tÃnh khúc chiết và tÃnh lô gÃch. Có 3 thể: văn bình luáºn , văn thÆ° tÃn và văn ngữ lục . Loại hình tạp văn (15) gồm chủ yếu là thể luáºn thuyết tôn giáo , tiếp thu cả thÆ¡, biá»n văn và tản văn, nhÆ°ng lại tạo nên những sắc thái riêng. Ở đây, vừa có tá»± sá»±, vừa có triết lý, vừa trình bà y lý giải, vừa cảm xúc trữ tình. Và thông thÆ°á»ng, cuối má»—i Ä‘oạn luáºn thuyết, tác giả lại đóng lại bằng mấy câu kệ nêu báºt những ý lá»›n, để ngÆ°á»i nghe dá»… thuá»™c lòng. Cuối cùng là loại hình truyện kể , có thể xem là hình thức vừa nhảy vá»t lại vừa kế thừa thủ pháp nghệ thuáºt của cả 4 loại hình nói trên. Chá»— đặc biệt ở loại hình nà y, là bắt đầu hình thà nh má»™t cốt truyện, tình tiết hoặc phong phú hoặc Ä‘Æ¡n giản. Và xoay quanh cốt truyện là những nhân váºt được khắc há»a nhiá»u khi rất linh hoạt. Có 3 thể: truyện (gồm các thần tÃch, truyá»n thuyết, truyện cổ dân gian được ghi thà nh văn bản), sá» (gồm tiểu sá» các vua chúa, liệt nữ, anh hùng chép trong các bá»™ sá») và bia , ký (gồm tiểu sá» những ngÆ°á»i có công lao vá»›i các tôn giáo, hoặc các bà i ký sá»± được khắc lên đá).
Mô hình phân loại của chúng tôi có thể còn chÆ°a hợp lý, do tìm hiểu các hình thức nghệ thuáºt thÆ¡ văn Lý – Trần chÆ°a đầy đủ. Và những thể loại đã vạch ra có thể còn phải thay đổi. Bên cạnh đó, cách trình bà y vá» mối liên hệ và tiến trình váºn Ä‘á»™ng, chuyển hóa giữa các thể, loại cÅ©ng có thể là m cho bạn Ä‘á»c hiểu lầm. Các loại hình văn há»c chữ Hán ra Ä‘á»i trong thá»i kỳ phong kiến tá»± chủ nói chung Ä‘á»u có nguồn gốc ở Trung Quốc, Ä‘á»u từ Trung Quốc mà chuyển sang Việt Nam. Và ngay từ khi bÆ°á»›c chân và o trÆ°á»ng ốc, ngÆ°á»i Việt Nam há»c thức nà o cÅ©ng đã bắt buá»™c phải là m quen vá»›i những thể loại đó; cho nên, không thể nói thể loại nà o có trÆ°á»›c, thể loại nà o có sau, thể loại nà o phát sinh từ thể loại nà o. NhÆ°ng đứng vá» khả năng và hình thức biểu hiện thì rõ rà ng chiá»u hÆ°á»›ng diá»…n tiến thÆ¡ ca – biá»n văn – tản văn – tạp văn – truyện kể là má»™t chiá»u hÆ°á»›ng hợp vá»›i quy luáºt. Ngay trong văn há»c Trung Quốc, tản văn vốn ra Ä‘á»i trÆ°á»›c biá»n văn nhÆ°ng phải sau giai Ä‘oạn thịnh trị của biá»n văn, nó má»›i lại phát triển lên má»™t bÆ°á»›c cao hÆ¡n, vá»›i má»™t khà sắc má»›i, má»™t năng lá»±c má»›i.
Trình bà y mối quan hệ và xu thế tiến triển của các loại hình văn há»c Lý – Trần còn nhằm nói rõ yêu cầu khách quan của xã há»™i Lý – Trần đối vá»›i các thể loại. Bởi vì việc sắp xếp ngôn ngữ theo những thói quen, những quy tắc và hệ thống nà o đấy cho hợp vá»›i tình cảm, tÆ° tưởng, trình Ä‘á»™ thẩm mỹ, óc tưởng tượng, là má»™t thá»±c tế hiển nhiên của ngôn ngữ văn há»c cổ kim, và là kết quả của má»™t quá trình lâu dà i tÆ° duy bằng ngôn ngữ của má»™t dân tá»™c ở những thá»i kỳ lịch sá» nhất định, không thể tùy tiện đảo lá»™n tráºt tá»± đó hoặc gạt bá» yếu tố nà y mà đem thêm yếu tố khác và o.
Thơ sấm vĩ
Thơ suy lý
Thơ ca Thơ trữ tình
Thơ tự sự
Phú
Hịch, cáo
Biá»n văn Chiếu, chế
Biểu, tấu
Văn bình luáºn
Tản văn Văn thÆ° tÃn
Văn ngữ lục
Tạp văn Luáºn thuyết tôn giáo
Truyện
Truyện kể Sá»
Bia, ký
Trong hoà n cảnh xã há»™i Lý – Trần, truyện thÆ¡ chÆ°a thể trở thà nh má»™t thể loại cá»±c thịnh mà chỉ má»›i manh nha ở giai Ä‘oạn cuối Trần. Vì váºy, không thể đặt truyện thÆ¡ thà nh má»™t thể loại Ä‘á»™c láºp, ngang vá»›i thÆ¡ ca . Nó chỉ có thể nằm trong thÆ¡ ca, là má»™t thể rất phụ của thÆ¡ ca. NhÆ°ng sá»± manh nha của nó cÅ©ng báo hiệu rằng, rồi đây, sang giai Ä‘oạn lịch sá» má»›i, nó sẽ dần dần trở thà nh má»™t thể loại riêng, được Việt hóa sâu sắc và chiếm má»™t vị trà đáng kể trong Ä‘á»i sống văn há»c. Bản thân thÆ¡ ca Lý – Trần cÅ©ng không phải là má»™t cái gì đứng im, bất Ä‘á»™ng. Trái lại, đó là má»™t thá»±c thể luôn luôn phát triển, gắn liá»n vá»›i quá trình phát triển tÆ° duy nghệ thuáºt của dân tá»™c Việt. Ban đầu là sá»± hình thà nh của thÆ¡ sấm vÄ© , của hình thức nháºn thức sÆ¡ khai pha mà u sắc tÃn ngưỡng dân gian. NhÆ°ng rồi hình thức nháºn thức có vẻ “tiên nghiệm†nhÆ° trên không đủ nữa. NgÆ°á»i ta đòi há»i phải hiểu biết sâu hÆ¡n vá» vÅ© trụ và vá» nhân sinh. Nháºn thức duy lý xuất hiện và thÆ¡ suy lý cÅ©ng thịnh hà nh. NhÆ°ng chỉ có thÆ¡ suy lý không thôi thì không thể thá»a mãn vá» mặt tình cảm. Sá»± kế tiếp của thÆ¡ suy lý chÃnh là thÆ¡ trữ tình . Và yêu cầu nghiá»n ngẫm và tinh kết hiện thá»±c đặt ra nhÆ° má»™t nhiệm vụ lá»›n cho thÆ¡ lại Ä‘Æ°a thÆ¡ trữ tình đến quyện chặt vá»›i thÆ¡ tá»± sá»± .
Bên cạnh thÆ¡, biá»n văn là má»™t thể loại quan trá»ng. Trong biá»n văn có cáo , hịch , và cáo, hịch thá»i Lý – Trần tuy không còn giữ được mấy, nhÆ°ng những tác phẩm còn lại Ä‘á»u là những tác phẩm già dặn, đặc sắc. Äiá»u đó chứng tá» khối lượng cáo, hịch ra Ä‘á»i trong giai Ä‘oạn nà y chắc không phải chỉ Ãt á»i nhÆ° hiện có. Äiá»u đó cÅ©ng chứng tá», đòi há»i của lịch sỠđối vá»›i cáo, hịch là trong má»™t thá»i gian ngắn, phải gấp rút hoà n thiện và trưởng thà nh: cáo, hịch phải có tÆ° cách lá»i tuyên ngôn của dân tá»™c, lá»i Ä‘á»™ng viên cả nÆ°á»›c đứng lên giữ vững ná»n Ä‘á»™c láºp, chiến thắng hà nh vi xâm lược của kẻ thù. Cáo, hịch giữ vị trà trung tâm trong bảng thể loại thá»i kỳ nà y là má»™t yêu cầu lịch sá», nhÆ°ng khi chuyển tiếp sang giai Ä‘oạn sau thì vị trà của nó lại có thể chuyển dịch, lùi lại phÃa sau, nhÆ°á»ng chá»— cho những thể loại đáp ứng sát sÆ°á»n nhu cầu má»›i của lịch sá» và thị hiếu đổi thay của công chúng bạn Ä‘á»c. Những phần còn trống của cáo, hịch trong bảng đồ biểu của chúng ta cÅ©ng sẽ gợi ý cho ta má»™t trách nhiệm, má»™t hÆ°á»›ng sÆ°u tầm tÃch cá»±c.
Äứng sau cáo, hịch là phú , nhÆ°ng ở ná»a đầu thá»i đại Lý – Trần, phú lại chÆ°a có mặt. Có thể lúc bấy giá» vốn đã có phú mà rồi mất mát Ä‘i chăng? Ta không loại trừ khả năng ấy. NhÆ°ng sá»± xuất hiện của phú từ khoảng giữa thá»i Trần theo chúng tôi phải được nháºn thức má»™t cách sâu sắc hÆ¡n thế. Phú là má»™t thể loại văn há»c đòi há»i sá»± khoa trÆ°Æ¡ng, cách Ä‘iệu. Cách thể hiện đó rất phù hợp vá»›i yêu cầu phô bà y lý tưởng của kẻ sÄ©, yêu cầu “dÄ© ý nghịnh chÆcủa nhà nho. Và o giữa thá»i Trần, tầng lá»›p nho sÄ© bắt đầu có địa vị rõ rệt trong triá»u. Và sá»± ra Ä‘á»i của thể phú Lý – Trần chÃnh là gắn liá»n vá»›i sá»± ra Ä‘á»i của cái nhân tố má»›i mẻ đó trong sinh hoạt xã há»™i, trong tÆ°Æ¡ng quan lá»±c lượng giữa các thà nh phần quy tụ thà nh đẳng cấp tinh hoa trong xã há»™i.
Nếu nhÆ° phú là sản phẩm chủ yếu của nho sÄ©, thì văn bia Lý – Trần lại là sản phẩm chủ yếu của tôn giáo, tÃn ngưỡng. Tác giả văn bia có thể là nhà nho, nhÆ°ng bản thân văn bia thì phần lá»›n Ä‘á»u xuất hiện vá»›i mục Ä‘Ãch tôn giáo, lÆ°u hà nh trong phạm vi thá» cúng và nhất là nhà chùa(16). Song cÅ©ng vì đạo Pháºt thá»i Lý – Trần giữ má»™t vai trò tÃch cá»±c, nên văn bia Lý – Trần nói chung đã thoát khá»i những công thức tÃn ngưỡng gò bó khô khan mà vượt lên, thà nh má»™t thể văn đầy sức sống của văn há»c Lý – Trần. Äặc biệt, văn bia Lý – Trần đã xây dá»±ng được những bức chân dung sinh sắc rất hiếm thấy ở các thá»i đại sau, mà những “ngÆ°á»i mẫu†để tạo tác nên các bức chân dung ấy lại không phải là những nhà tôn giáo, những vị sÆ°, mà trÆ°á»›c hết là những con ngÆ°á»i trần tục, những ngÆ°á»i phụ nữ tÃch cá»±c tham gia việc nÆ°á»›c nhÆ° Công chúa Phụng DÆ°Æ¡ng, những anh hùng nhân cách kỳ vÄ© nhÆ° Lý ThÆ°á»ng Kiệt(17). Ná»™i má»™t Ä‘iá»u đó cÅ©ng đủ thấy cái khả năng hòa đồng, cải tạo và dẫn truyá»n sức sống của thá»i đại Lý – Trần đối vá»›i các thứ giáo lý, biến văn há»c giáo lý thà nh văn há»c của sá»± sống.
Và o cuối thá»i Trần, vua quan hoà ng tá»™c dần dần Ä‘i và o sa Ä‘á»a. Những tiếng kêu thống thiết của quần chúng “manh lệ†tÃch lÅ©y từ bao nhiêu năm tháng đến đây bá»—ng có dịp cất lên. Yêu cầu tố cáo hiện thá»±c vang vá»ng và o thÆ¡ văn và để đáp ứng nó, má»™t loạt những hình thức tá»± sá»± xuất hiện. Bên cạnh các bà i thÆ¡ lụt lá»™i, hạn hán, thống trách quan lại tham nhÅ©ng,… của Trần Nguyên Äán, Nguyá»…n Phi Khanh,… là những truyện ký kÃn đáo kiểu truyện Huyá»n Quang , sá»— sà ng kiểu truyện Hà Ô Lôi ,… Ä‘á»u trá»±c tiếp hay xa gần xoáy và o việc mô tả Ä‘á»i sống xa hoa của kẻ cầm quyá»n, sá»± tha hóa của tầng lá»›p thống trị.
Tóm lại, các thể loại văn há»c Lý – Trần không phải hình thà nh má»™t cách tá»± phát, ngẫu nhiên, mà có mối quan hệ khăng khÃt vá»›i yêu cầu của Ä‘á»i sống, vá»›i từng bÆ°á»›c phát triển của nhu cầu văn hóa thẩm mỹ. Các thể loại đó vừa là kết quả của sá»± phát triển ná»™i tại của 500 năm văn há»c, lại vừa chịu sá»± tác Ä‘á»™ng của cái chu trình váºn Ä‘á»™ng phức tạp và phong phú của 500 năm lịch sá» Lý – Trần. Lịch sá» mở ra cho các thể loại văn há»c Lý – Trần những khả năng tốt đẹp để ra Ä‘á»i, biến đổi và kết tinh, nhÆ°ng cÅ©ng chÃnh nó sẽ đặt ra những giá»›i hạn nghiêm ngặt để đóng khung, để quy định váºn mệnh của các thể loại. Sá»± quy định chặt chẽ nà y được cụ thể hóa thà nh mối quan hệ giữa ná»™i dung và hình thức ngay trong từng tác phẩm. Và chÃnh nháºn thức đó sẽ giúp ta hoà n chỉnh thêm tiêu chuẩn chá»n lá»±a thÆ¡ văn Lý – Trần. Nói rằng phải căn cứ và o thể loại mà xác định tÃnh chất văn há»c của tác phẩm, nhÆ°ng lại cÅ©ng cần phải bổ sung thêm, là m sáng tá» vị trà của thể loại trÆ°á»›c hết chÃnh là ná»™i dung. Có những bà i chiếu, bà i biểu tuyệt không chứa Ä‘á»±ng má»™t dung lượng văn há»c nà o đáng kể (cái đẹp và cái xúc cảm), mà chỉ Ä‘Æ¡n thuần là công văn hà nh chÃnh khô khan, thì thể loại dù váºn dụng hoà n chỉnh đến đâu, cÅ©ng khó đặt và o phạm trù văn há»c.
*
* *
Má»™t phÆ°Æ¡ng pháp nhìn vấn Ä‘á» nhÆ° vừa trình bà y, theo chúng tôi sẽ giải quyết được thá»a đáng má»i trÆ°á»ng hợp nháºp nhằng, chÆ°a tách bạch giữa tà i liệu văn, triết và sá». Do chá»—, các thể loại văn há»c nói chung có khả năng là m cho những tÆ° tưởng siêu hình nhất trở nên rõ rà ng cụ thể, cho nên cÅ©ng là rất phổ biến khi có nhiá»u nhà khoa há»c trong quá khứ – không riêng gì thá»i đại Lý – Trần – cố gắng diá»…n đạt tÆ° tưởng của há» bằng những hình thức nghệ thuáºt Æ°u việt nhất Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i: “Má»™t số nhà bác há»c nà y đã từng khoác cho các công trình nghiên cứu của há» má»™t hình thức nên thÆ¡ hoặc má»™t hình thức đối thoại [...]. Má»™t số nhà bác há»c khác trong khi sáng tạo nên những tác phẩm nghệ thuáºt chân chÃnh, đã lồng rất nhiá»u tà i liệu khoa há»c và o cÆ¡ cấu hình tượng của tác phẩm đó†(18).
ChÃnh thá»±c tế đó đã khiến cho nhiá»u nhà khoa há»c, nhà chÃnh trị, triết gia, sá» gia trên thế giá»›i có cái vinh dá»± được đứng trong hà ng ngÅ© các nhà văn bất hủ: Demosthenes và Ciceron, hai nhà hùng biện của Hy Lạp và La Mã cổ đại, còn được chúng ta nhắc nhở không phải chỉ vì há» là những ngÆ°á»i có tà i hùng biện, mà còn vì sá»± hùng biện của hỠđã để lại những áng văn vẫn còn tiếp tục lay Ä‘á»™ng tâm trà bao nhiêu thế hệ loà i ngÆ°á»i. Văn hà o Pascal chỉ vá»›i những bức thÆ°, Ä‘oạn văn vỠđạo đức, thần há»c, triết há»c: ThÆ° của ngÆ°á»i tỉnh lẻ (Provinciales)(19) và TÆ° tưởng thôi, cÅ©ng đủ trở thà nh má»™t trong những ngá»n cá» lá»›n của văn há»c Pháp thế ká»· XVII. Trong lÄ©nh vá»±c sá» há»c Trung Quốc, TÆ° Mã Thiên là má»™t cây đại thụ. NhÆ°ng bá»™ Sá» ký của ông còn được Lá»— Tấn đánh giá là má»™t táºp Ly tao không vần. Và ngoà i TÆ° Mã Thiên ra thì những sá» gia tầm cỡ nhá» hÆ¡n nhÆ° Ban Cố, hay những táºp sách ngữ lục thuần túy triết luáºn của Bách gia chÆ° tá»,… trÆ°á»›c đến nay Ä‘á»u có những vị trà xứng đáng trên văn Ä‘Ã n.
Thì cÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° thế, trong kho văn liệu của thá»i đại Lý – Trần, ta có thể tìm thấy từ má»™t bá»™ Việt sá» lược , má»™t bá»™ Äại Việt sá» ký của Lê Văn HÆ°u, những lá»i bình luáºn, những tiểu truyện pha mà u sắc truyá»n kỳ vá» các nhân váºt lịch sá», những giai thoại, truyá»n thuyết được ghi chép trong sách sá» vá» lối sống, cách cÆ° xá», tình thÆ°Æ¡ng yêu,… giữa những con ngÆ°á»i trong thá»i đại đó, hoặc ngay cả những Ä‘oạn văn cô Ä‘á»ng, đúc lại những danh ngôn, những Ä‘oạn đối thoại lịch sá» rất già u ý nghÄ©a nhân sinh,… Tất cả, rõ rà ng Ä‘á»u phải được đặt và o hà ng những tác phẩm văn há»c của thá»i Lý – Trần. Cho đến cả má»™t lÄ©nh vá»±c tưởng chừng rất xa lạ vá»›i văn chÆ°Æ¡ng nhÆ° Thiá»n há»c, má»™t lÄ©nh vá»±c rất tiết kiệm tÆ° duy bằng ngôn ngữ mà lấy sá»± giác ngá»™ bằng phÆ°Æ¡ng pháp trá»±c quan – truyá»n tâm – là m “ngá»n Ä‘uốc lÆ°u chuyển†đá»i nà y qua Ä‘á»i khác, thì tháºt kỳ diệu thay, trong phạm vi Ãt á»i của những từ ngữ được phép dùng – phần lá»›n là những lá»i trối trăng và o lúc hấp hối – các nhà sÆ° đã từng trầm mặc trong suốt má»™t Ä‘á»i kia, trÆ°á»›c lúc từ giã thế giá»›i “sắc tÆ°á»›ng†mà sang bến bá» của “không tịchâ€, cÅ©ng đã phải nói lên tiếng nói của thế tục; đôi khi lại còn dùng tiếng nói thế tục để buá»™t thốt nên những vần Ä‘iệu xuất thần. Thì ra, lúc từ biệt cõi Ä‘á»i, bằng cách nà o Ä‘i nữa, ngÆ°á»i ta vẫn phải bà y tá» mối liên hệ giữa mình vá»›i trần tục.
Còn nhiá»u nữa. NhÆ°ng thiết tưởng, thế cÅ©ng đã chứng tá», trong thá»i đại Lý – Trần, cá»a ngõ của hai chữ thÆ¡ văn quả không cháºt hẹp gì đối vá»›i má»i ngà nh trÆ°á»›c thuáºt và đối vá»›i má»i tầng lá»›p xã há»™i, từ nhà viết sỠđến các thầy chùa, đến cả những bác… “thÆ° lạiâ€, miá»…n há» có má»™t tâm hồn Ä‘a cảm, và má»™t ngòi bút văn chÆ°Æ¡ng có tà i. Nói má»™t cách hình ảnh hÆ¡n nữa thì vá»›i sức sống mạnh mẽ của nó, dòng suối thÆ¡ văn Lý – Trần đã chảy trà n qua ranh giá»›i của nhiá»u dòng suối tÆ° tưởng khác trong cùng giai Ä‘oạn, và khó lòng định má»™t bá» vá»±c cho tháºt thá»a đáng nếu chúng ta cứ cứng nhắc căn cứ và o bá» vá»±c đã thu hẹp lại của con suối văn chÆ°Æ¡ng ngà y nay. Trong khi lá»±a chá»n tác phẩm cho bá»™ hợp tuyển ThÆ¡ văn Lý – Trần , chúng tôi thống nhất Ä‘em và o bá»™ sách không chỉ những bà i phú, bà i thÆ¡, truyện kể, mà còn cả má»™t số chiếu, biểu, má»™t số Ä‘oạn sá», Ä‘oạn luáºn thuyết tôn giáo, chÃnh trị,… Những mảng tà i liệu Ä‘a dạng đó sẽ cung cấp cho bạn Ä‘á»c má»™t cái nhìn tÆ°Æ¡ng đối rá»™ng mở. Bạn Ä‘á»c chắc sẽ phần nà o đỡ bi quan vá» tình trạng nghèo nà n không đáng có của má»™t thá»i kỳ văn hóa, văn há»c cầm chắc là phồn vinh. Và trên cÆ¡ sở tà i liệu chiếm lÄ©nh được, sẽ có thể dần dần Ä‘i tá»›i nháºn thức rõ hÆ¡n những đặc Ä‘iểm quan trá»ng: tÃnh sá» thi, tÃnh hùng tráng, tÃnh biểu cảm, và chủ nghÄ©a bình đẳng bác ái già u truyá»n thống nhân đạo, nét Ä‘iá»m đạm, lạc quan và vẻ đẹp hà i hòa giữa con ngÆ°á»i vá»›i cảnh váºt thiên nhiên,… của má»™t giai Ä‘oạn văn há»c đã mở đầu và là m vẻ vang cho lịch sá» văn há»c thà nh văn của dân tá»™c.
( Tạp chà văn há»c , số 5 – 1976; tr. 14 – 31. Có hiệu chỉnh)
Chú thÃch:
(1) Xem: Kiến há»c hải Ä‘Æ°á»ng見 å¸ æµ· å ‚, Táºp đầu, Quyển VII, Thiên “Văn bút khảoæ–‡ ç† è€ƒâ€ (dẫn theo La Căn Trạch ç¾… æ ¹ 澤, Trung Quốc văn há»c phê bình sá»ä¸ 國 æ–‡ å¸ æ‰¹ è©• å², Cổ Ä‘iển văn há»c xuất bản xã, Bắc Kinh, 1957, Táºp I; tr. 83).
(2) è¾ è—» è¯ ç¾Ž ( Từ tảo hoa mỹ ); ä¸ åˆ‡ 實 用 ( Bất thiết thá»±c dụng ); 摸 擬 å› è¥² ( Mô nghÄ© nhân táºp ); ä¸ èƒ½ 處 定 是 éž ã€‚è¾¯ 然 å¦ ä¹‹ 實 ( Bất năng xỠđịnh thị phi, biện nhiên phủ chi thá»±c ).
(3) Quan niệm phổ biến của giai Ä‘oạn Lục triá»u là đối láºp văn , thi , từ vá»›i bút . NhÆ°ng vì trong chữ văn đã bao hà m cả thi , từ nên ở đây chỉ nói đến văn và bút.
(4) Quách Thiệu Ngu éƒ ç´¹ 虞, Trung Quốc văn há»c phê bình sá»ä¸ 國 æ–‡ å¸ æ‰¹ è©• å². Ở đây chúng tôi tóm tắt theo biểu đồ phá»ng lại của La Căn Trạch, Trung Quốc văn há»c phê bình sá» , 1957, SÄ‘d ; tr. 219 – 220.
(5) LÆ°u Äại Kiệt 劉 大 æ°, Trung Quốc văn há»c phát triển sá»ä¸ 國 æ–‡ å¸ç™¼ 展 å², Q. thượng, Cổ Ä‘iển văn há»c xuất bản xã, Bắc Kinh, 1957; tr. 283.
(6) Marcel Duchamp (1887 – 1968): Há»a sÄ© Mỹ gốc Pháp, thuá»™c trÆ°á»ng phái Siêu thá»±c và là má»™t trong những há»a sÄ© sáng láºp trÆ°á»ng phái Äa Ä‘a.
(7) TÃnh đến thá»i Ä‘iểm Timofeev viết cuốn sách của mình là năm 1959. Xem Nguyên lý lý luáºn văn há»c , Táºp I, nhiá»u ngÆ°á»i dịch, NXB Văn hóa, H., 1962; tr. 30.
(8) Xem Mỹ há»c , Phan Ngá»c dịch, TÆ° liệu của Viện Văn há»c, 1968, chÆ°a xuất bản (Bổ sung: NXB Văn há»c, H., 2004 ; tr. 77).
(9) Má»™t số ý kiến trong phần nà y của chúng tôi khi Ä‘á» xuất có trao đổi vá»›i ông Nguyá»…n Phúc, Ban Lý luáºn, Viện Văn há»c. Nhân đây xin chân thà nh cảm Æ¡n ông.
(10) Nghệ thuáºt là gì , Qu'est-ce que l'art? Bản dịch tiếng Pháp của Teodor de Wyzewa, in tại Paris năm 1918; tr. 54.
(11) Dẫn theo Timofeev, Nguyên lý lý luáºn văn há»c , Táºp I, 1962, SÄ‘d; tr. 33.
(12) K. Marx, Bình luáºn vá» Nghị định kiểm duyệt má»›i nhất của Nhà nÆ°á»›c Phổ (Comments on The Latest Prussian Censorship Instruction), 1842, in lần đầu trên báo Anekdota zur neuesten deutschen Philosophie und Publicistik , Bd. I, 1843. Bản dịch tiếng Anh của Sally Ryan: “… Truth is general, it does not belong to me alone, it belongs to all, it owns me, I do not own it. My property is the form, which is my spiritual individuality. Le style c'est l'hommeâ€.
(13) La Căn Trạch, Trung Quốc văn há»c phê bình sá» , 1957, SÄ‘d; tr. 3.
(14) Trong lý luáºn văn há»c phÆ°Æ¡ng Tây, kể từ Aristote trở Ä‘i, ngÆ°á»i ta vẫn có thói quen phân chia các thể loại văn há»c theo ba phÆ°Æ¡ng thức: trữ tình, tá»± sá»±, kịch.
(15) Thuáºt ngữ tạp văn chúng tôi dùng ở đây không giống vá»›i thuáºt ngữ tạp văn trong văn há»c hiện đại Trung Quốc (nói theo Cù Thu Bạch đó là má»™t thể loại sáng tạo Ä‘á»™c đáo của Lá»— Tấn), cÅ©ng không giống khái niệm tạp văn trong văn há»c Trung Quốc thá»i cổ (chẳng hạn LÆ°u Hiệp cho tạp văn gồm: đối vấn , thất phát , liên
(16) Hiện nay, chúng tôi chÆ°a tìm được bà i bia Lý – Trần nà o nằm ngoà i phạm vi tÃn ngưỡng. Có thể có mà nay đã mất. Sau thá»i đại Lý – Trần thì có những bà i văn nói vá» việc là m cầu, dá»±ng chợ,…
(17) Xem các bà i Phụng DÆ°Æ¡ng công chúa thần đạo bi minh tÃnh tá»± và Ngưỡng SÆ¡n Linh Xứng tá»± bi minh , vv
(18) Viện Hà n lâm khoa há»c Liên Xô, Nguyên lý mỹ há»c Mác – Lênin , Táºp III, NXB Sá»± tháºt, H., 1963; tr. 8.
(19) Tác phẩm nà y gồm nhiá»u bức thÆ° kể chuyện sinh Ä‘á»™ng, nhÆ°ng cÅ©ng có bức thÆ° thuần túy triết luáºn.
Nguồn: bauxitvn.net