Â
Năm 1941, khi viết Má»™t thá»i đại trong thi ca, tổng kết cho phong trà o thÆ¡ ThÆ¡ má»›i, Hoà i Thanh nháºn xét: “Sá»± gặp gỡ vá»›i phÆ°Æ¡ng Tây là cuá»™c biến thiên lá»›n nhất trong lịch sá» Việt Nam từ mấy mÆ°Æ¡i thế ká»·â€. Ông tá»± thú: “PhÆ°Æ¡ng Tây bây giỠđã Ä‘i tá»›i chá»— sâu nhất trong tâm hồn ta†và khẳng định “cái ngà y ngÆ°á»i lái buôn phÆ°Æ¡ng Tây thứ nhất đặt chân lên xứ ta, ngÆ°á»i ấy đã Ä‘em theo cùng vá»›i hà ng hóa phÆ°Æ¡ng Tây cái mầm sau nà y sẽ nảy nở thà nh thÆ¡ má»›iâ€[1]. Äã thà nh má»™t định Ä‘á», chúng ta thừa nháºn vai trò của văn hóa phÆ°Æ¡ng Tây (đặc biệt là văn há»c Pháp) đối vá»›i sá»± hình thà nh văn há»c hiện đại Việt Nam thông qua con Ä‘Æ°á»ng tác Ä‘á»™ng của cái ngoại lai lên cái bản địa. Từ đó, xuất phát má»™t phÆ°Æ¡ng pháp nghiên cứu mà theo chúng tôi gắn vá»›i má»™t cách hiểu Ä‘Æ¡n giản vá» văn há»c so sánh: Ä‘i tìm dấu vết của yếu tố ngoại lai trên những sản phẩm bản địa. Sẽ xuất hiện những kết luáºn kiểu nhÆ° Xuân Diệu, Huy Cáºn, Hà n Mặc Tá» chịu ảnh hưởng của Baudelaire, Nguyá»…n Nhược Pháp có cái duyên của A. de Muset, Xuân Sanh muốn há»c táºp Mallarmé, Valéry hay Nhất Linh, Khái HÆ°ng, Nguyá»…n Tuân là môn đệ của A. Gide…tóm lại là theo mô thức “thầy Pháp- trò Việtâ€. Äẩy xa hÆ¡n còn có những kết luáºn kiểu nếu “thầy Phápâ€Â  là suy đồi, phản Ä‘á»™ng hoặc “đáng ghê tởm†thì “trò Việt†cÅ©ng là tiêu cá»±c . Cuá»™c đối thoại văn hóa giữa ngÆ°á»i Việt và phÆ°Æ¡ng Tây phải chăng chỉ Ä‘Æ¡n giản nhÆ° váºy?
Ngược lại lịch sá» sẽ thấy cuá»™c tiếp xúc giữa ngÆ°á»i Việt và phÆ°Æ¡ng Tây được bắt đầu từ khá sá»›m: thế ká»· XVI. Và từ đó, lợi dụng sức mạnh phÆ°Æ¡ng Tây để dà nh và duy trì quyá»n lá»±c chÃnh trị đã trở thà nh chiến lược của không Ãt triá»u đình phong kiến Việt Nam. Trên địa hạt văn hóa, suốt nhiá»u thế ká»·, đã có những ná»— lá»±c từ  cả hai phÃa để giúp hai ná»n văn hóa gặp nhau, Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ là má»™t Ä‘iển hình. Tuy nhiên, do nhiá»u nguyên nhân khác nhau mà cuá»™c gặp gỡ ấy không thể trở thà nh hiện thá»±c, trên cả phÆ°Æ¡ng diện chÃnh trị lẫn phÆ°Æ¡ng diện văn hóa. NhÆ° váºy, cuá»™c tiếp xúc giữa ngÆ°á»i Việt Nam vá»›i văn hóa phÆ°Æ¡ng Tây trong thế ká»· XX không phải là má»™t hiện tượng Ä‘Æ¡n láºp mà là kết quả của má»™t quá trình. Trong quá khứ, chúng ta đã có những cuá»™c gặp gỡ vá»›i phÆ°Æ¡ng Tây và đã có những cÆ¡ há»™i bị bá» lỡ, chỉ đến thế ká»· XX, do những Ä‘iá»u kiện lịch sá» khác nhau mà quá trình đó má»›i có sá»± Ä‘á»™t biến. Tuy váºy , theo chúng tôi, không phải cuá»™c gặp gỡ trong thế ká»· XX đã là má»™t cuá»™c gặp gỡ trá»n vẹn.
Những quan hệ giao lÆ°u, tiếp biến văn hóa vốn là má»™t quá trình phức tạp vá» bản chất. Bởi váºy, để khảo sát những quá trình nà y, cần có sá»± thay đổi vá» phÆ°Æ¡ng pháp luáºn mà quan trá»ng hÆ¡n cả, cần nháºn thức lại vá» vai trò tÃch cá»±c và chủ Ä‘á»™ng của chủ thể tiếp nháºn: ná»n văn hóa – văn há»c Việt Nam. Chúng ta thừa nháºn rằng chiá»u tác Ä‘á»™ng từ bên ngoà i và o ná»n văn hóa bản địa là hiện thá»±c. Tuy nhiên, yếu tố quyết định sá»± tiếp nháºn những tác Ä‘á»™ng đó lại chÃnh là đặc Ä‘iểm, tÃnh chất, những nhu cầu và định hÆ°á»›ng phát triển của cái bản địa- nói cách khác, “cÆ¡ địa†của chủ thể tiếp nháºn. Và ngay trong sá»± tiếp nháºn của chủ thể tiếp nháºn cÅ©ng có má»™t quá trình lá»±a chá»n và chuyển hóa những yếu tố ngoại lai. ChÃnh vì lý do trên, chúng tôi sẽ lá»±a chá»n má»™t cách thức khác để bà n vá» những quan hệ giao lÆ°u văn há»c Việt Nam- phÆ°Æ¡ng Tây đầu thế ká»· XX: xuất phát từ chủ thể tiếp nháºn- văn há»c Việt Nam. Phạm vi quá rá»™ng cÅ©ng nhÆ° tÃnh phức tạp quá lá»›n của vấn Ä‘á» khiến chúng tôi chỉ giá»›i hạn trong má»™t thể loại của tá»± sá»± nghệ thuáºt: tiểu thuyết và má»™t kênh giao tiếp nhất định: văn há»c dịch. Giá»›i hạn cÅ©ng được dừng ở ba mÆ°Æ¡i năm đầu thế ká»· XX, thá»i kỳ sÆ¡ khởi, đặt ná»n móng cho sá»± phát triển của văn há»c Việt nam trong những giai Ä‘oạn tiếp theo.
Â
1. Quá trình váºn Ä‘á»™ng của tá»± sá»± nghệ thuáºt Việt Nam đến đầu thế ká»· XX
Â
Có má»™t thá»±c tế không thể phủ nháºn là trÆ°á»›c khi biết đến “tiểu thuyếtâ€, “truyện ngắnâ€, “tá»± truyệnâ€â€¦nghÄ©a là trÆ°á»›c khi tiếp xúc vá»›i hệ thống thể loại tá»± sá»± nghệ thuáºt có nguồn gốc từ phÆ°Æ¡ng Tây, ngÆ°á»i Việt Nam cÅ©ng có má»™t truyá»n thống tá»± sá»± nghệ thuáºt được tÃch lÅ©y qua mÆ°á»i thế ká»· văn há»c Trung đại. Trong mÆ°á»i thế ká»· đó, chúng ta có cách hình dung riêng vá» văn há»c, có những quan niệm và cách định danh riêng đối vá»›i hệ thống thể loại trong đó có tá»± sá»±. Chúng tôi chỉ nhấn mạnh đến má»™t số Ä‘iểm đáng chú ý. TrÆ°á»›c hết, đó là  tình trạng nguyên hợp đặc thù của văn há»c Trung đại thể hiện ở sá»± há»—n dung giữa tá»± sá»± và thÆ¡, giữa tá»± sá»± nghệ thuáºt và tá»± sá»± phi nghệ thuáºt. Nếu nhÆ° ở phÆ°Æ¡ng Tây từ thế ká»· XVI, XVII trở Ä‘i, tá»± sá»± chuyển dần từ thể hiện bằng thÆ¡ sang thể hiện bằng văn xuôi thì ở Việt Nam đến hết thế ká»· XIX, ngÆ°á»i Việt vẫn có thói quen viết và thưởng thức truyện thÆ¡ Nôm. Äối vá»›i bá»™ pháºn tá»± sá»± viết bằng chữ Hán, tình trạng Ä‘an xen tá»± sá»± – thÆ¡ là khá bá»n chặt. Hoặc tá»± sá»± được sá» dụng nhÆ° má»™t công cụ, má»™t cái khung để “trÆ°ng bà y†thÆ¡, hoặc thÆ¡ được sủ dụng nhÆ° má»™t thủ pháp tá»± sá»± (bình luáºn ngoại Ä‘á» của ngÆ°á»i trần thuáºt hoặc má»™t kiểu lá»i phát ngôn nhân váºt). Bên cạnh đó, có thể thấy trong thá»i Trung đại ở Việt nam, tá»± sá»± chÆ°a bao giỠđược xếp và o vị trà trung tâm của ná»n văn há»c. Ở vị trà đó thÆ°á»ng là các thể văn mang tÃnh chức năng được quy phạm hóa, được định danh má»™t cách nghiêm ngặt. “Thân pháºn†ở vùng biên của ná»n văn há»c má»™t mặt tạo nên khoảng sáng tạo cho sáng tác nhÆ°ng mặt khác tạo nên tÃnh bất định  thể cho bá»™ pháºn văn há»c nà y. Những cái tên “chÃâ€, “lụcâ€, “â€truyệnâ€, “ký†được sá» dụng cho nhiá»u hình thức tá»± sá»± khác nhau. Tá»± sá»± nghệ thuáºt thÆ°á»ng được táºp hợp trong những văn táºp tÃch hợp nhiá»u thể loại khác nhau cả nghệ thuáºt và phi nghệ thuáºt (truyện truyá»n kỳ, thần quái, du ký, khảo cứu phong tục, ghi chép “di văn dáºt sá»â€â€¦). Äiá»u nà y thể hiện sá»± hạn chế trong việc chuyên biệt hóa sáng tác trong từng thể loại của nhà văn thá»i Trung đại. Và ngay cả ở những bá»™ pháºn tá»± sá»± tồn tại tÆ°Æ¡ng đối Ä‘á»™c láºp, vẫn có sá»± “nháºp nhằng†thiếu rà nh mạch giữa tá»± sá»± nghệ thuáºt và sÆ°u tầm, ghi chép văn há»c dân gian, tôn giáo (truyện truyá»n kỳ) hoặc ghi chép lịch sá» (tiểu thuyết chÆ°Æ¡ng hồi vá» Ä‘á» tà i lịch sá»). Những hiện tượng trên là sản phẩm từ sá»± chi phối của quan niệm văn há»c và mỹ há»c Nho giáo, má»™t dữ liệu quan trá»ng khi khảo sát tÆ° duy tá»± sá»± của ngÆ°á»i Việt. Tất nhiên, chúng tôi không loại trừ nguyên nhân xuất phát từ sá»± sá» dụng ngôn ngữ (đặc biệt đối vá»›i truyện Nôm).
Tuy nhiên, từ má»™t phÃa khác, có thể thấy má»™t xu thế dáng ghi nháºn của văn há»c Trung đại: sá»± lá»›n mạnh theo hÆ°á»›ng “ly tâm†khá»i mô hình văn há»c chÃnh thống của tá»± sá»± nghệ thuáºt . Chúng tôi muốn nói đến sá»± phát triển bắt đầu từ các thế ká»· XVI, XVII của truyện truyá»n kỳ, truyện thÆ¡ Nôm, truyện Trạng, tiểu thuyết diá»…m tình, tiểu thuyết chÆ°Æ¡ng hồi vá» Ä‘á» tà i lịch sá» và các loại truyện ký chữ Hán nói chung vá» Ä‘á» tà i sinh hoạt xã há»™i. Äây là thà nh phần cÆ¡ bản tạo nển truyá»n thống tá»± sá»± Việt nam từ đó hình thà nh nên má»™t thứ “tÆ° duy tá»± sá»±â€, má»™t thứ vô thức cá»™ng đồng chi phối cách sáng tạo và tiếp nháºn tác phẩm tá»± sá»± của ngÆ°á»i Việt. CÅ©ng phải khẳng định sá»± lá»›n mạnh của những nhóm thể loại trên thể hiện má»™t định hÆ°á»›ng tiá»m năng phá vỡ mô hình văn chÆ°Æ¡ng chÃnh thống Nho giáo theo hÆ°á»›ng khẳng định vị trà của văn há»c vá»›i tÆ° cách má»™t thể loại nghệ thuáºt Ä‘á»™c láºp. Äó chÃnh là những tiá»n Ä‘á» ná»™i sinh của quá trình hiện đại hóa ná»n văn há»c. Hiển nhiên, do những Ä‘iá»u kiện xã há»™i, lịch sá», văn hóa khác nhau, cho đến hết thế ká»· XÄ©, quá trình nói trên vẫn là má»™t quá trình dang dở và chÆ°a có những phát triển mang tÃnh Ä‘á»™t biến.
Â
2. Từ những tiểu thuyết phương Tây được dịch trong ba mươi năm đầu thế kỷ.
Sá»± phát triển mạnh mẽ của văn há»c dịch là má»™t hiện tượng dặc thù của văn há»c Việt Nam ba mÆ°Æ¡i năm đầu thế ká»·. Trong lịch sá» văn há»c dân tá»™c, dịch thuáºt không phải là má»™t hiện tượng má»›i mẻ. Äiá»u đáng lÆ°u ý là đến giai Ä‘oạn nà y, có hiện tượng tìm đến  vá»›i những “đối tác†phi truyá»n thống để chuyển ngữâ€: văn há»c phÆ°Æ¡ng Tây. Trong bÆ°á»›c sÆ¡ khởi của ná»n văn há»c hiện đại bằng chữ quốc ngữ, văn há»c dịch đã giữ vai trò thay thế những sáng tác thuần Việt để đáp ứng nhu cầu hưởng thụ văn hóa của lá»›p công chúng má»›i ở đô thị đồng thá»i là chất xúc tác cần thiết kÃch thÃch sáng tạo nÆ¡i những nhà văn Việt buổi đầu. Do những khó khăn vá» ngôn ngữ, phải đến khoảng những năm 1913-1915, chúng ta má»›i có những bản dịch văn há»c phÆ°Æ¡ng Tây Ä‘Ãch thá»±c bao gồm truyện ngắn và má»™t số tiểu thuyết dà i. Giai Ä‘oạn nà y gắn vá»›i sá»± lá»›n mạnh của má»™t số tá» báo bằng tiếng Việt (Trung Bắc tân văn, Äông DÆ°Æ¡ng tạp chÃ, Nam Phong tạp chÃ, Hữu Thanh tạp chÃ, Phụ nữ tân văn…) và những dịch giả thuá»™c thế hệ trà thức tân há»c đầu tiên: Phạm Quỳnh, Nguyá»…n Văn VÄ©nh, Phạm Duy Tốn, Nguyá»…n Văn Tố…Có thể khẳng định, trong ba mÆ°Æ¡i năm đầu thế ká»·, dịch thuáºt là kênh giao tiếp quan trá»ng nhất giữa văn há»c phÆ°Æ¡ng Tây và văn há»c Việt Nam. Từ sau 1930, vá»›i sá»± trưởng thà nh của má»™t thế hệ ngÆ°á»i Việt được Ä‘Ã o tạo trong nhà trÆ°á»ng Pháp- Việt (thế hệ đồng thá»i vá»›i những nhà văn sáng tác trong giai Ä‘oạn 1932- 1945), quá trình giao tiếp nà y được tiến hà nh chủ yếu thông qua con Ä‘Æ°á»ng tiếp xúc trá»±c tiếp vá»›i nguyên tác, văn há»c dịch nhÆ°á»ng lại văn Ä‘Ã n cho những sáng tác thuần Việt.
Tạm gạt sang má»™t bên bức tranh toà n cảnh rá»™ng lá»›n và phồn tạp của văn há»c dịch vá» nguồn gốc (Văn há»c cổ Ä‘iển, Cáºn hiện đại Trung Quốc, Văn há»c phÆ°Æ¡ng Tây) cÅ©ng nhÆ° vá» thể loại (tiểu thuyết chÆ°Æ¡ng hồi, ký sá»±, du ký, kịch cổ Ä‘iển phÆ°Æ¡ng Tây, truyện ngắn, tiểu thuyết phÆ°Æ¡ng Tây), hãy táºp trung và o má»™t số bá»™ tiểu thuyết lá»›n của phÆ°Æ¡ng Tây được chuyển ngữ sang tiếng Việt đầu thế ká»·. Số lượng những tác phẩm nà y không nhiá»u, bao gồm:Gil Blas de Santilane (Lesage), Têlêmác phiêu lÆ°u ký (Fénélon), Mai nÆ°Æ¡ng Lệ cốt(Manon Lescaut Abbé Prévost), Quylive du ký (Les voyages de Guilliver- Swift), Ba ngÆ°á»i lÃnh ngá»± lâm (A. Dumas), Miếng da lừa(H. de. Balzac), Những kẻ khốn nạn (V. Huygo). Những dịch phẩm nà ygắn vá»›i tên tuổi của má»™t nhà báo, dịch giả thuá»™c thế hệ những ngÆ°á»i Việt Nam đầu tiên am hiểu văn hóa phÆ°Æ¡ng Tây: Nguyá»…n Văn VÄ©nh. CÅ©ng có thể kể thêm má»™t số tiểu thuyết gia phÆ°Æ¡ng Tây tuy không được dịch nhÆ°ng cÅ©ng có ảnh hưởng rá»™ng rãi ở Việt Nam lúc bấy giá»: J. J. Rousseau, Chateaubriand, Bernadin de Saint Pierre. Tuy nhiên, những tác giả nà y được ngÆ°á»i Việt tiếp nháºn ở phÆ°Æ¡ng diện tÆ° tưởng hÆ¡n là phÆ°Æ¡ng diện thể loại. Äá»±a trong tiến trình thá»i gian, những tiểu thuyết nói trên chủ yếu thuá»™c vá» văn há»c châu Âu thế ká»· XVIII và ná»a đầu thế ká»· XIX vá»›i đại diện “cổ Ä‘iển nhất†là Fénelon (thế ká»· XVII) và những gÆ°Æ¡ng mặt “hiện đại†nhất bao gồm A. Dumas, H. de Balzac, V. Huygo.
Trên bình diện loại hình, dá»… dà ng nháºn thấy Ä‘iểm chung của những tiểu thuyết nói trên: mô hình tiểu thuyết phiêu lÆ°u (roman d’ aventure) và tiểu thuyết bợm nghịch (roman picaresque). Äây là dạng thức sÆ¡ khởi của tiểu thuyết phÆ°Æ¡ng Tây hình thà nh trong thá»i đại Phục HÆ°ng mà trên đó, xuất hiện những công trình vÄ© đại đầu tiên của tiểu thuyết hiện đại châu Âu: Pantagruel và Gargantua (F. Rabelais, thế ká»· XVI) và đặc biệt là  Don Quichotte(Cervantes, thế ká»· XVII). Công thức của dạng tiểu thuyết nà y khá Ä‘Æ¡n giản: sá»± di Ä‘á»™ng của má»™t nhân váºt, đôi khi thuá»™c hạng ngÆ°á»i dÆ°á»›i đáy xã há»™i (nhân váºt bợm nghịch- picaro) trong những không gian và môi trÆ°á»ng (địa lý và xã há»™i) khác nhau. Cuá»™c phiêu nà y có thể được trần thuáºt lại từ lá»i của ngÆ°á»i trần thuáºt (narrateur) nhÆ°ng thông thÆ°á»ng hÆ¡n cả là từ lá»i của nhân váºt (trần thuáºt từ ngôi thứ nhất). Tùy theo từng dạng thức phát triển của tiểu thuyết mà cuá»™c phiêu lÆ°u của nhân váºt có thể được sá» dụng nhÆ° má»™t công cụ để khám phá những không gian địa lý của thế giá»›i (tiểu thuyết phiêu lÆ°u); mô tả những bức tranh phong tục, sinh hoạt xã há»™i (tiểu thuyết bợm nghịch); hoặc đảm nháºn chức năng của má»™t cái khung mà trên đó Ä‘an cà i những đối thoại, những lá»i giáo huấn, những bà i há»c vá» triết lý và luân lý (tiểu thuyết giáo dục- bildungsroman- kiểu Têlêmac phiêu lÆ°u ký hay tiểu thuyết biểu tượng triết lý kiểuQuylive du ký). Vá»›i chức năng trần thuáºt nhÆ° trên, trong những dạng tiểu thuyết nà y, tÃnh cách nhân váºt thÆ°á»ng Ä‘Æ¡n giản và bất biến. Äặt trong má»™t cái nhìn khái quát vá» những tiểu thuyết được dịch sang tiếng Việt những năm đầu thế ká»· và đặc Ä‘iểm loại hình của chúng nhÆ° trên, có thể khẳng định  giá trị của những bản dịch Miếng da lừa (H. de. Balzac) hay Những kẻ khốn nạn (V. Huygo) nhÆ° là những ná»— lá»±c tiếp cáºn vá»›i những kết cấu tiểu thuyết phức tạp và hiện đại của thế ká»· XIX. Dẫu váºy, ngay cả trong những tiểu thuyết nà y, dấu vết của những mô hình tiểu thuyết nói trên vẫn còn khá Ä‘áºm nét.
Trên bức tranh toà n cảnh vá» những tiểu thuyết dịch trong những tháºp niên 1910, 1920 ở Việt nam nhÆ° trên, bÆ°á»›c đầu, hoà n toà n có thể khẳng định, trong quá trình giao lÆ°u và tiếp xúc văn hóa giữa ngÆ°á»i Việt và phÆ°Æ¡ng Tây, sá»± thâm nháºp của má»™t số hình thức tiểu thuyết phÆ°Æ¡ng Tây và o thá»±c tế văn há»c Việt nam bắt buá»™c phải qua má»™t thứ “phin lá»câ€. Äó là tÆ° duy tá»± sá»± của ngÆ°á»i Việt được hình thà nh qua truyá»n thống văn há»c Trung đại và những định hÆ°á»›ng thẩm mỹ đôi khi nghịch chiá»u của ngÆ°á»i Việt trong buổi bình minh của thá»i hiện đại. Dá»… dà ng nháºn thấy sá»± tÆ°Æ¡ng đồng của những hình thức tiểu thuyết nói trên vá»›i kết cấu truyện Nôm và truyện Trạng, những hình thức tá»± sá»± đặc trÆ°ng của văn há»c Trung đại. Việc chuyển ngữ những tác phẩm trên, má»™t mặt đáp ứng niá»m khát khao khám phá hiện thá»±c xã há»™i và thế giá»›i thông qua những cuá»™c phiêu lÆ°u và những chặng Ä‘Æ°á»ng Ä‘á»i của nhân váºt, má»™t thứ nhu cầu thẩm mỹ chỉ hình thà nh trong con ngÆ°á»i hiện đại, má»™t mặt, phù hợp vá»›i thói quen đối vá»›i văn chÆ°Æ¡ng triết lý, văn chÆ°Æ¡ng giáo huấn, văn há»c minh há»a của mỹ há»c Nho giáo Trung đại. Hiện tượng đó phản ánh má»™t quy luáºt không chỉ của các quá trình giao lÆ°u văn há»c mà ở má»™t quy mô rá»™ng hÆ¡n- văn hóa. Tá»± bản chất, đó là má»™t quá trình mang tÃnh chủ Ä‘á»™ng, tá»± nguyện và bình đẳng. Nó chống lại má»i hình thức áp đặt và cưỡng bức, đồng thá»i hà m chứa má»™t cÆ¡ chế tá»± Ä‘Ã o thải, tá»± Ä‘iểu chỉnh và má»™t khả năng chuyển hóa những tác Ä‘á»™ng ngoại sinh thà nh những yếu tố nằm trong cấu trúc ná»™i sinh. Vấn Ä‘á» là thông qua tấm “phin lá»c†đó, những gì đã được thẩm thấu, phát huy tác Ä‘á»™ng trong thá»±c tế văn há»c Việt Nam và những gì đã bị bá» qua. Cụ thể hÆ¡n, đâu là giá»›i hạn của má»™t quá trình giao lÆ°u và tiếp nháºn,
Â
3. Äến giá»›i hạn của má»™t sá»± tiếp nháºn
Â
Trong những phần trên, chúng tôi đã Ä‘á» cáºp đến má»™t hÆ°á»›ng nghiên cứu văn há»c so sánh tạm gá»i là tìm dấu vết của cái ngoại lai trên những sản phẩm bản địa. Má»™t cách công bằng, Ä‘inh hÆ°á»›ng khảo sát nà y không phải là không có những giá trị nhất định và quan trá»ng hÆ¡n cả, cung cấp những cứ liệu mang tÃnh thá»±c chứng cho sá»± khảo sát vá» những quan hệ giao lÆ°u văn hóa. Theo định hÆ°á»›ng nà y, những dấu vết ảnh hưởng của tiểu thuyết phÆ°Æ¡ng Tây, đặc biệt là những tác phẩm được dịch thuáºt và giá»›i thiệu ở Việt Nam đầu thế ká»· là hoà n toà n hiện thá»±c. Mô hình của những dạng tiểu thuyết mà chúng tôi đã Ä‘á» cáºp trong những phần trên được sá» dụng trong tác phẩm của hầu hết những nhà văn sáng tác tiểu thuyết ở Việt Nam trong giai Ä‘oạn sÆ¡ khởi của thá»i hiện đại: Tản Äà Nguyá»…n Khắc Hiếu (Giấc má»™ng con), Äặng Trần Phất (Cà nh lê Ä‘iểm tuyết, Cuá»™c tang thÆ°Æ¡ng); Trá»ng Khiêm (Kim Anh lệ sá»); Nguyá»…n Trá»ng Thuáºt (Quả dÆ°a Ä‘á»); Nguyá»…n TÆ°á»ng tam (Nho Phong)…Nhiá»u sÆ¡ đồ cốt truyện được sá» dụng lại gần nhÆ° nguyên vẹn dÆ°á»›i dạng phóng tác, má»™t hà nh vi thá»±c chất là sá» dụng công cụ nghệ thuáºt từ những ná»n văn hóa ngoại lai để phục vụ ý đồ nghệ thuáºt của chủ thể sáng tạo. Ngay trong cuốn tiểu thuyết hiện đại đầu tiên của ngÆ°á»i Việt, Tố Tâm của Hoà ng Ngá»c Phách, dấu vết ảnh hưởng của tiểu thuyết phÆ°Æ¡ng Tây thế ká»· XVIII và đầu XIX cÅ©ng là khá Ä‘áºm nét. Hình thức thuáºt chuyện ở ngôi thứ nhất được tác giả sá» dụng má»™t cách thuần thục, toà n bá»™ cốt truyện được tan hòa và o lá»i kể của ba nhân váºt chÃnh (ngÆ°á»i thuáºt chuyện. Tố Tâm, Äạm Thủy) dÆ°á»›i nhiá»u hình thức (hồi ức, ká»· niệm, thÆ°, nháºt ký…) Những thủ pháp miêu tả, phân tÃch tâm lý nhân váºt kiểu phÆ°Æ¡ng Tây tá» ra được nhà văn là m chủ. Dạng thức tâm lý nhân váºt (tâm lý kiểu mặt phẳng, nhÆ° má»™t số nhà phê bình định danh) cÅ©ng là tÆ°Æ¡ng đồng vá»›i mô thức tâm lý của nhân váºt tiểu thuyết phÆ°Æ¡ng Tây thế ká»· XVIII, đầu XIX. Ngoà i ra, cÅ©ng còn phải kể đến ảnh hưởng của nhiá»u tÆ° tưởng, cảm hứng của văn há»c phÆ°Æ¡ng Tây đã được nhà văn Việt nam tiếp nháºn: tinh thần dân chủ, thái Ä‘á»™ bênh vá»±c và đồng cảm vá»›i ngÆ°á»i nghèo, tinh thần tá»± do tÆ° sản, ná»—i buồn lãng mạn…Tuy nhiên, tất cả những Ä‘iá»u trên chỉ là những dữ liệu ban đầu, những hiện tượng bá» mặt.
Trong quá trình tiếp xúc vá»›i phÆ°Æ¡ng Tây, những ảnh hưởng của ná»n văn há»c ngoại lai đối vá»›i ná»n văn há»c bản địa không chỉ dừng ở những biểu hiện trá»±c tiếp trên bá» mặt mà còn chạm đến những “chá»— sâu nhất†của ná»n văn há»c: tÆ° duy nghệ thuáºt, quan niệm vá» văn há»c . TrÆ°á»›c hết, đó là sá»± thay đổi trong quan niệm vá» giá trị của tiểu thuyết nói riêng, tá»± sá»± nghệ thuáºt nói chung. NhÆ° chúng tôi đã trình bà y, trong quá khứ, các thể văn tá»± sá»± chÆ°a bao giỠđược xem nhÆ° hình thức văn há»c chÃnh thống, văn há»c cao quý. Chỉ đến giai Ä‘oạn đầu thế ká»· XX, khi tiếp xúc vá»›i văn há»c phÆ°Æ¡ng Tây và đặc biệt vá»›i tiểu thuyết “thể văn thịnh hà nh nhất Ä‘á»i nay†ở phÆ°Æ¡ng Tây (Phạm Quỳnh)[2], “thân pháºn†của thể loại nà y má»›i bắt đầu có sá»± thay đổi. Tiểu thuyết được Ä‘á» cao, được xem là má»™t thà nh phần của quốc văn, là “văn vị Ä‘á»iâ€, “văn hữu dụng†tháºm chà còn hÆ¡n cả thi ca, những thứ  “chỉ dùng để ngâm nga, không suy ra sá»± thá»±c†(Nguyá»…n Bá Há»c)[3]. Äây là má»™t hiện tượng phức tạp. Nó xuất phát từ má»™t ảo tưởng  đối vá»›i văn há»c phÆ°Æ¡ng Tây. Tiếp xúc chủ yếu vá»›i tiểu thuyết thế ká»· XVIII và đầu XIX, những tác phẩm mang Ä‘áºm tinh thần bách khoa của thế ká»· ánh sáng vá»›i sá»± Ä‘an cà i của triết lý, luân lý, những bức tranh phong tục và o kết cấu tá»± sá»± , cái được đánh giá cao ở tiểu thuyết phÆ°Æ¡ng Tây đối vá»›i nhà văn Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i là luân lý, trà thức, triế lý chứ không phải nghệ thuáºt. Äó là má»™t sá»± nối dà i những quan niệm thá»±c dụng của những phong trà o Duy Tân đầu thế ká»·. Tuy nhiên, không thể phủ nháºn là chÃnh những quan niệm nà y đã mở Ä‘Æ°á»ng cho tiểu thuyết bÆ°á»›c và o vị trà trung tâm của ná»n văn há»c má»›i. Thứ hai, đó là sá»± thay đổi trong quan niệm nghệ thuáºt của nhà văn vá» vai trò của “tảâ€, “tả thá»±câ€. Tiếp xúc vá»›i văn há»c Pháp, Äặng Trần Phất ca ngợi A. Daudet và P/ Bourget là đã “lấy ngòi bút mà tả rõ cái tình trạng má»™t xã há»™i vá» phong tục, tâm lý con ngÆ°á»i… “[4]. “Tả thá»±c†trở thà nh má»™t đặc Ä‘iểm của văn chÆ°Æ¡ng phÆ°Æ¡ng Tây được nhà văn Việt Nam ngưỡng má»™ và đồng thá»i trở thà nh má»™t tiêu chà để phê bình, định giá văn há»c, kể cả văn há»c quá khứ. Äá» cao vai trò của “tả thá»±câ€, trên thá»±c tế thể hiện sá»± thay đổi trong quan niệm vá» thế giá»›i (conception du monde), trong cái nhìn vá» thế giá»›i (vision du monde) của nhà văn: hiện thá»±c khách quan không còn được quan niệm nhÆ° đối tượng của má»™t cái nhìn mang tÃnh đạo đức, má»™t đối tượng cải hóa, giáo hóa mà trở thà nh má»™t đối tượng khám phá, đối tượng tìm hiểu. Sá»± thay đổi đó chÃnh là đặc trÆ°ng của thá»i hiện đại. Chúng tôi cÅ©ng đã nói đến má»™t tình trạng nguyên hợp đặc thù của văn há»c Trung đại giữa thÆ¡- văn xuôi, giữa tá»± sá»± nghệ thuáºt – phi nghệ thuáºt. Tình trạng nà y kéo dà i cho đến hết thế ká»· XIX, tháºm chà táºn đầu thế ká»· XX. Ngay trong Tố Tâm, tiểu thuyết hiện đại dầu tiên của Việt Nam, dấu vết của sá»± Ä‘an xen thÆ¡- tá»± sá»± vẫn còn hiện hữu. Chỉ có Ä‘iá»u đáng ghi nháºn là vá»›i sá»± tiếp xúc vá»›i tiểu thuyết phÆ°Æ¡ng Tây, vá»›i sá»± tiếp nháºn những kỹ thuáºt của tiểu thuyết phÆ°Æ¡ng Tây (sÆ¡ đồ cốt truyện, kỹ thuáºt phân tÃch tâm lý, dá»±ng ngoại cảnh…) tiểu thuyết Việt Nam bắt đầu là m chủ những công cụ nghệ thuáºt đặc thù bằng văn xuôi, thoát khá»i sá»± lệ thuá»™c và o thÆ¡. đó là má»™t bÆ°á»›c thay đổi quan trá»ng của tÆ° duy nghệ thuáºt. Theo chúng tôi, tiá»n Ä‘á» của những thay đổi nà y đã được tÃch lÅ©y trong quá trình phát triển của văn há»c Trung đại. Vấn Ä‘á» là sá»± tiếp xúc vá»›i văn há»c phÆ°Æ¡ng Tây đầu thế ká»· có vai trò nhÆ° má»™t chất xúc tác, cung cấp những chất liệu, công cụ để đẩy mạnh những quá trình váºn Ä‘á»™ng dang dở đó thà nh má»™t bÆ°á»›c Ä‘á»™t biến .
Trên đây, chúng tôi đã trình bà y những tác Ä‘á»™ng tÃch cá»±c của tiểu thuyết phÆ°Æ¡ng Tây đối vá»›i sá»± phát triển của văn há»c Việt nam đầu thế ká»· XX. Tuy nhiên, cuá»™c đối thoại đó không phải không có những giá»›i hạn. Dá»… nháºn thấy, trong ba mÆ°Æ¡i năm đầu thế ká»·, những gì mà ngÆ°á»i Việt dịch và biết thuá»™c vá» má»™t khúc Ä‘oạn  trong lịch sá» hÆ¡n bốn thế ká»· của tiểu thuyết phÆ°Æ¡ng Tây (từ thế ká»· XVI đến thế ká»· XX). Chúng tôi muốn nói đến những gì mà ngÆ°á»i Việt đầu thế ká»· đã bá» qua. Äó là toà n bá»™ tiểu thuyết phÆ°Æ¡ng Tây Phục HÆ°ng vá»›i những đại diện tiêu biểu là F. Rabelais, M. Cervantes. Có thể, thá»i gian là quá xa cho má»™t sá»± gặp gỡ nhÆ°ng cÅ©ng cần phải nhá»› là những ngÆ°á»i đồng thá»i vá»›i Cervantes là Molière, Racine, Corneile Ä‘á»u đã được dịch sang tiếng Việt trong những tháºp niên 1910- 1920. ChÃnh xác hÆ¡n, tinh thần trang nghiêm ảnh hưởng của Nho giáo đã ngăn chặn ngÆ°á»i Việt tiếp xúc vá»›i những công trình nghệ thuáºt đầy tinh thần hà i hÆ°á»›c, phóng tưởng, những kết cấu đồ sá»™ đầy tinh thần nhân văn Phục hÆ°ng vá»›i sá»± suồng sã, thô tục trong quan hệ giao tiếp vá»›i thế giá»›i . Cái grotesque đến mức cá»±c Ä‘oan hình nhÆ° không phù hợp vá»›i tÆ° duy ngÆ°á»i Việt. Äó chÃnh là lý do Những kẻ khốn nạn của V. Huygo được chá»n dịch thay vì Nhà thỠđức bà và cho đến táºn bây giá» vẫn có không Ãt ngÆ°á»i không chấp nháºn những nhân váºt dị nghịch của Nam cao. Ở má»™t phÃa khác, ngưỡng hiện đại của văn há»c phÆ°Æ¡ng Tây được ngÆ°á»i Việt tiếp nháºn dừng ở Huygo và Balzac (Balzac thá»i kỳ đầu). Những đại diện Ä‘Ãch thá»±c của chủ nghÄ©a hiện thá»±c Pháp bị từ chối: Stendhal và Balzac (trên phÆ°Æ¡ng diện nhà hiện thá»±c). Æ°á»›c mÆ¡ dùng tiểu thuyết cạnh tranh vá»›i sổ há»™ tịch dÆ°á»ng nhÆ° quá xa vá»i vá»›i ngÆ°á»i Việt.
Äó là chÆ°a kể đến những đại diện của chủ nghÄ©a hiện thá»±c Anh và Nga: Dickens hay Gogol. Và cuá»™c tiếp xúc dừng ở ná»a đầu thế ký XIX. Toà n bá»™ ná»a sau của thế ká»· XIX: Flaubert vá»›i cuá»™c du hà nh trong thế giá»›i của cái tầm thÆ°á»ng, Tolstoi vá»›i những hình thức sá» thi đồ sá»™ và phát hiện vá» tÃnh biện chứng của tâm hồn, Dostoievski vá»›i những cuá»™c va chạm dữ dá»™i của các tÆ° tưởng trong hình thức Ä‘a thanh …bị chối từ. Năm 1928, trong má»™t táºp truyện ngắn (NgÆ°á»i quay tÆ¡) Nguyá»…n TÆ°á»ng Tam có dịch má»™t truyện ngụ ngôn của L. Tolstoi. Váºy là Tolstoi ngÆ°á»i kể chuyện hoặc Tolstoi nhà tÆ° tưởng có thể chấp nháºn được nhÆ°ng Tolstoi nhà tiểu thuyết thì không. Không thể phủ nháºn, có má»™t cái ngưỡng trong cuá»™c tiếp xúc giữa ngÆ°á»i Việt và phÆ°Æ¡ng Tây đầu thế ká»·.
Có nhiá»u yếu tố lý giải cho cái ngưỡng đó: sá»± phát triển kinh tế- xã há»™i hoà n cảnh mất nÆ°á»›c…và trên má»™t số phÆ°Æ¡ng diện , đến những giai Ä‘oạn sau, giá»›i hạn của cái ngưỡng đó đã được ná»›i rá»™ng . NhÆ°ng ở đây, chúng tôi muốn nhấn mạnh má»™t giá»›i hạn khác: cái ngưỡng trong chÃnh tÆ° duy ngÆ°á»i Việt. DÆ°á»ng nhÆ° những gì quá phức tạp, quá Ä‘a chiá»u, “đa thanh†đá»u không phù hợp vá»›i tÆ° duy ngÆ°á»i Việt. Và ngay cả những gì được tiếp nháºn cÅ©ng Ä‘á»u được giản hóa cho phù hợp vá»›i cái đúng tá»™, cái chừng má»±c của ngÆ°á»i Việt. Váºy mà sá»± phức tạp đó lại chÃnh là tinh thần của tiểu thuyết. Không có nó, không có tiểu thuyết và cà ng không có những khám phá Ä‘Ãch thá»±c của tiểu thuyết hiện đại. Theo chúng tôi, đó má»›i thá»±c sá»± là giá»›i hạn được đặt ra không chỉ vá»›i văn há»c Việt Nam đầu thế ká»· XX mà còn kéo dà i cho đến táºn ngà y nay. Giá»›i hạn trong chÃnh chúng ta. Má»™t giá»›i hạn cần phải được vượt qua, nhÆ° lá»i kêu gá»i đầy tinh thần anh hùng của Nietzche: Con ngÆ°á»i là má»™t cái gì cần phải bị vượt qua./.
Â
[1] Hoà i Thanh, Hoà i Chân, Thi nhân Việt Nam, NXB Van Há»c, Hà Ná»™i, 1988
[2] Phạm Quỳnh, Bà n vỠtiểu thuyết, dẫn từ sách Khảo vỠtiểu thuyết (Vương Trà Nhà sưu tầm), NXB Hội Nhà văn, Hà Nội, 1996.
[3] Nguyá»…n Bá Há»c, Lá»i khuyên há»c trò, dẫn từ sách trên
[4]Â SÄ‘d
Â
nguồn: phebinhvanhoc.com.vn
|