Â
Gs Trần Äình Sá»
Â
1. Äặt vấn Ä‘á»:
TrÆ°á»›c thá»i kì Äổi má»›i, nÆ°á»›c ta chỉ có Ä‘á»™c tôn má»™t thứ là luáºn, phê bình và văn há»c: là luáºn, phê bình văn há»c mác xÃt, văn há»c cách mạng. Từ ngà y Äổi má»›i, và đặc biệt là từ thá»i kì há»™i nháºp quốc tế, văn há»c nói chung và là luáºn phê bình văn há»c nói riêng đã có sá»± đổi thay rất lá»›n, có thể nói nhiá»u mặt đã đổi thay 180 Ä‘á»™.
Những gì trÆ°á»›c đây ta phê phán thì nay ta lại giá»›i thiệu, tiếp thu. Là luáºn “xét lại†của chủ nghÄ©a Mác phÆ°Æ¡ng Tây, các là thuyết phi mác xÃt nhÆ° chủ nghÄ©a cấu trúc, chủ nghÄ©a hiện sinh, chủ nghÄ©a Freud, chủ nghÄ©a hiện đại, háºu hiện đại… Các tác phẩm Æ°u tú của là luáºn phê bình văn há»c đô thị miá»n Nam trÆ°á»›c 1975 được in lại. Những sáng tác văn há»c trÆ°á»›c đây ta coi là có vấn Ä‘á» tÆ° tưởng, quan Ä‘iểm, nay coi nhÆ° không có vấn Ä‘á» gì. Má»™t loạt tác phẩm xuất hiện trong thá»i đổi má»›i bị phê bình lên bá» xuống ruá»™ng nhiá»u năm, số pháºn khác nhau, nhÆ°ng vẫn tồn tại, cá»™ng sinh bên các tác phẩm khác. Cục diện đó cho thấy ná»™i hà m của hai chữ Äổi má»›i đã biến đổi. Lúc đầu có nghÄ©a là từ bá» di sản giáo Ä‘iá»u, trở vá» vá»›i mác xÃt chân chÃnh, sau trở vá» vá»›i di sản tÆ° tưởng thá»i Khai sáng, rồi sau nữa, tiếp thu chủ nghÄ©a hiện đại và háºu hiện đại, những đối thủ phê phán mạnh mẽ truyá»n thống là tÃnh chủ nghÄ©a. Hai chữ Äổi má»›i chỉ diá»…n đạt nhu cầu chủ quan của chúng ta, mà chÆ°a nói được ná»™i dung, xu thế cụ thể, khách quan của tiến trình văn há»c Ä‘Æ°Æ¡ng đại. Xu thế đó có thể gá»i là ngoại biên hóa. Nếu gá»i là luáºn phê bình theo quan Ä‘iểm mác xÃt là diá»…n ngôn trung tâm, thì các là thuyết khác là diá»…n ngôn ngoại biên. Tiến trình là luáºn phê bình và văn há»c hôm nay Ä‘ang ngoại biên hóa vá»›i hai ná»™i dung: má»™t là điá»u chỉnh, ná»›i rá»™ng ná»™i dung là luáºn văn há»c mác xÃt và hai là tiếp nháºn các diá»…n ngôn phi mác xÃt. Là luáºn phê bình mác xÃt vẫn có vai trò chủ lÆ°u, nhÆ°ng sá»± Ä‘á»™c tôn không còn, đó là má»™t tiến bá»™ cá»±c kì to lá»›n của là luáºn phê bình văn há»c hôm nay.
2. Khái niệm ngoại biên và ngoại biên hóa
Ngoại biên hóa tuy là khái niệm đã được dùng khá phổ biến, song xác định thì không dá»…, còn có nhiá»u cách hiểu khác nhau, bản thân khái niệm cÅ©ng đổi thay theo lịch sá». Thuáºt ngữ ngoại biên (marginal – phần lá», biên so vá»›i phần chÃnh) vá» mặt xã há»™i há»c lần đầu tiên được há»c giả MÄ© Robert Erza Part (1864 – 1944) nêu ra  và o năm 1928 khi nghiên cứu nhÆ°ng ngÆ°á»i nháºp cÆ° ở các thà nh phố MÄ©. Sau đó thuáºt ngữ marginal có khi chỉ ngÆ°á»i ở vùng biên, có khi chỉ nhóm ngÆ°á»i từ bá» truyá»n thống cÅ© của mình mà tiếp nháºn hệ giá trị má»›i. Tuy nhiên trong bà i nà y chúng tôi không bà n đến hiện tượng ngoại biên chÃnh trị mà chỉ bà n vá» văn hóa, văn há»c ngoại biên, mặc dù biết rằng văn hóa và chÃnh trị có mối liên hệ sâu sắc. Vá» mặt văn hóa, khái niệm ngoại biên, lá» chỉ bá»™ pháºn cá»™ng sinh cùng văn hóa chÃnh thống. Nó có cá»™i nguồn sinh há»c. Khái niệm cá»™ng sinh (symbiosis)do nhà thá»±c váºt há»c Äức Ä‘á» xuát năm 1879 chỉ các loà i sinh váºt sống cùng nhau, bên cạnh nhau, cùng hưởng lợi của nhau. Nhà thá»±c váºt Äức Beechar năm 1942 nêu ra khái niệm “hiệu ứng ngoại biên†(edge effect) dùng là m căn cứ cho khái niệm văn hóa ngoại biên (marginal culture). Ông cho thấy hiệu ứng đó là tại các vùng giáp ranh giữa hai vùng địa mạo khác nhau, do quy luáºt cá»™ng sinh mà các chủng loại sinh váºt phát triển vô cùng Ä‘a dạng và mạnh mẽ. Äó là đặc trÆ°ng sinh thái của các vùng trung gian, quá Ä‘á»™. Từ đó khái niệm văn hóa ngoại biên chỉ vùng văn hóa Ä‘a nguyên, cá»™ng sinh, tạp giao.
M. Bakhtin quan niệm bản chất văn hóa nằm ở ngoại biên. Ngoại biên của ông trong tiếng Nga là granitxa (граница), có nghÄ©a là ranh giá»›i, biên giá»›i, lằn ranh, giáp ranh, Ä‘Æ°á»ng biên, sá»± tiếp giáp, giáp giá»›i. Trong công trình Vấn Ä‘á» ná»™i dung, hình thức và chất liệu của văn há»c ông cho rằng: “Má»™t lÄ©nh vá»±c văn hóa nà o đó (nhÆ° nháºn thức, luân lÃ, đạo đức, nghệ thuáºt…) vá»›i tÆ° cách là vấn Ä‘á» do chỉnh thể đó tạo nên, có thể hiểu là vấn Ä‘á» vá» biên giá»›i của lÄ©nh vá»±c đó.†Má»™t Ä‘oạn sau ông noi tiếp, “Không nên coi lÄ©nh vá»±c văn hóa nhÆ° là má»™t chỉnh thể không gian nà o đó vừa có biên giá»›i, vừa có ná»™i địa. LÄ©nh vá»±c văn hóa không có ná»™i địa, bởi vì toà n bá»™ nó nằm trên Ä‘Æ°á»ng biên, các Ä‘Æ°á»ng biên ngang dá»c chồng chéo giao cắt nhau, nằm ở khắp nÆ¡i, xuyên thấm và o từng yếu tố của văn hóa… Má»—i hà nh Ä‘á»™ng văn hóa Ä‘á»u chỉ tá» ra có sức sống đầy đủ ở trên Ä‘Æ°á»ng biên, bởi vì ở đây hà nh Ä‘á»™ng văn hóa má»›i tá» ra tÃnh nghiêm túc và tÃnh quan trá»ng, xa rá»i Ä‘Æ°á»ng biên thì nó đánh mất vùng đất sinh tồn của mình, sẽ biến thà nh sá»± kiêu kì, trống rá»—ng, bị thoái hóa và đi đến tiêu vong.†Äiá»u nà y có nghÄ©a là má»™t ná»n văn hóa sống Ä‘á»™ng thì nó phải sống trên Ä‘Æ°á»ng biên, và do đó, Ä‘a nguyên, giao tiếp, đối thoại, má»—i yếu tố văn hóa Ä‘á»u là sá»± Ä‘an bện của nhiá»u nguyên tố văn hóa, là đa ngữ, Ä‘a thanh. Thế là các lÄ©nh vá»±c văn hóa do Ä‘a nguyên mà căn bản không có vùng ná»™i địa, chúng tiếp xúc nhau, giao lÆ°u ngay trên Ä‘Æ°á»ng biên, cá»™ng sinh, xung Ä‘á»™t, đối thoại, trao đổi, giao lÆ°u, tạo thà nh sức sống sôi Ä‘á»™ng của văn hóa. Theo ông, “nếu văn hóa mà có ná»™i địa thì nó sẽ vì sá»± Ä‘Æ¡n nhất, không có mâu thuẫn ná»™i bá»™, mất Ä‘i nguồn Ä‘á»™ng lá»±c, ngừng hoạt Ä‘á»™ng biến hóa và bắt đầu xÆ¡ cứng, thoái hóa và tiêu vong. Bởi vì vùng biên là nÆ¡i tiếp giáp, giao tiếp của nhiá»u thế giá»›i, các ná»n văn hóa khác nhau, các nhân tố khác nhau, cho nên đó là nÆ¡i sôi Ä‘á»™ng nhất, phong phú nhất. Quan niệm nà y nhất trà vá»›i thuáºt ngữ marginal vừa nhắc đến trên kia. Văn hóa hoạt Ä‘á»™ng ở ngoại biên, rồi từ đó hình thà nh bản sắc, má»™t bản sắc thay đổi theo thá»i gian. NhÆ° váºy theo Bakhtin, không có Ä‘Æ°á»ng biên, thì không có văn hóa, cÅ©ng không có bản sắc.
Theo Bakhtin, biên giá»›i (Ä‘Æ°á»ng biên, ranh giá»›i, giá»›i hạn, tiếp giáp, ngoại biên) không phải là vùng khép kin, bất biến, mà là nÆ¡i mở ra, tạo thà nh tÃnh chất chÆ°a hoà n thà nh của Ä‘á»i sống và văn hóa. Quan niệm ranh giá»›i, Ä‘Æ°á»ng biên của Bakhtin gắn liá»n vá»›i triết há»c nhân há»c của ông. Trong tác phẩm Triết há»c hà nh vi ông khẳng định, bất cứ ai cÅ©ng Ä‘á»u là má»™t tồn tại duy nhất, ở và o má»™t vị trà duy nhất không lặp lại. Má»—i ngÆ°á»i là má»™t cái tôi cụ thể, duy nhất, có giá»›i hạn, có thể thấy, hiểu cái mà ngÆ°á»i khác không nhìn thấy, cảm thấy, không hiểu, đồng thá»i anh ta không tá»± thấy được mình. Vị trà đó là má»™t giá trị. Xuất phát từ vị trà sinh tồn ấy má»—i ngÆ°á»i có mục tiêu, là tưởng riêng không lặp lại, có khả năng hà nh Ä‘á»™ng để tá»± thá»±c hiện tồn tại của mình và trở thà nh má»™t trung tâm giá trị, mà xung quanh anh ta là những NgÆ°á»i Khác (cha, mẹ, anh chị em, bạn bè, đồng nghiệp, ngÆ°á»i lạ..) vốn cÅ©ng là những trung tâm giá trị nhÆ° thế. Các trung tâm giá trị tá»± hoạt Ä‘á»™ng và tá»± chịu rách nhiệm. Theo Bakhtin mối quan hệ của ngÆ°á»i vá»›i ngÆ°á»i vá» cÆ¡ bản là quan hệ theo mô hình “Tôi†và “NgÆ°á»i Khácâ€là m ná»n tảng cho cuá»™c sống Ä‘a cá»±c. Thế giá»›i khách quan phụ thuá»™c và o quan hệ các trung tâm Ä‘á»™c đáo có giá trị khác nhau. Tôi là duy nhất. Không ai sống thay Tôi, chết há»™ Tôi và chịu tá»™i cho Tôi. Má»—i Cái Tôi Ä‘á»u cần có NgÆ°á»i Khác vì anh ta có vị trà đứng ngoà i (вненаходимоÑÑ‚ÑŒ), có cái nhìn bên ngoà i, siêu việt tầm nhìn (избытовидение) của má»—i cái Tôi, có thể nhìn thấy Tôi, miêu tả Tôi, và NgÆ°á»i Khác cÅ©ng cần Tôi để Tôi nhìn và miêu tả bản thân há». Tôi và NgÆ°á»i Khác do đó luôn ở và o quan hệ đối thoại, tÆ°Æ¡ng tác, không thể thiếu nhau, bổ khuyết cho nhau. Bakhtin không xem Kẻ Khác (Tha nhân) là “địa ngục†hay nguyên nhân khiến Tôi “trầm luân†má»™t cách tiêu cá»±c mà là má»™t giá trị Ä‘á»i sống. Theo Bakhtin, trong xã há»™i không có con ngÆ°á»i trừu tượng vì nó phải có biên giá»›i, mà có biên giá»›i thì không thể trừu tượng. Bakhtin xuất phát từ ranh giá»›i, biên giá»›i, Ä‘Æ°á»ng biên mà tÆ° duy vá» tồn tại. Biên giá»›i của má»—i con ngÆ°á»i trÆ°á»›c hết là thân thể, thể hiện ở các giác quan, nhỠđó mà tiếp xúc vá»›i NgÆ°á»i Khác và Thế Giá»›i, bao gồm cả chÃnh mình. Biên giá»›i còn là lá»i nói, nhỠđó mà con ngÆ°á»i biểu hiện và giao tiếp vá»›i nhau. Biên giá»›i ấy là hà nh Ä‘á»™ng mà con ngÆ°á»i tác Ä‘á»™ng tá»›i NgÆ°á»i Khác và ngoại giá»›i. Biên giá»›i là ranh giá»›i phân biệt, nhÆ°ng cÅ©ng là vùng tiếp giáp, nối liá»n Tôi vá»›i NgÆ°á»i Khác. Không có biên thì không có Tôi và không có NgÆ°á»i Khác. Má»—i cái Tôi có ý thức, có mục tiêu cuá»™c sống, nhÆ°ng toà n bá»™ cuá»™c sống con ngÆ°á»i là nằm ở Ä‘Æ°á»ng biên, luôn ý thức vá» ngoại biên. Con ngÆ°á»i thá»±c hiện sá»± sống bằng hà nh Ä‘á»™ng tác Ä‘á»™ng ngoại giá»›i. Nó tiếp xúc thế giá»›i bằng tất cả các giác quan (nhìn, nghe ngá»i, sá», nếm…), nó giao tiếp vá»›i ngÆ°á»i khác bằng lá»i nói. Xuất hiện trÆ°á»›c ngÆ°á»i khác bằng trang phục, ngoại hình. Toà n bá»™ ngoại biên là m nên Ä‘á»i sống cảm xúc, tình cảm, suy nghÄ© của Tôi. Toà n bá»™ ngoại biên cÅ©ng là m nên hoạt Ä‘á»™ng thẩm mÄ© của Tôi. Nếu xóa bá» biên giá»›i thì Tôi là con số không, không có gì hết.
Giống nhÆ° con ngÆ°á»i cụ thể có biên giá»›i phân biệt vá»›i NgÆ°á»i Khác, xã há»™i, quốc gia cÅ©ng có biên giá»›i. Xã há»™i cÅ©ng không tồn tại má»™t ý thức thống nhất phổ biến, mà chỉ có các ý thức khác nhau tham gia và o cuá»™c sống chung ở Ä‘Æ°á»ng biên, từ đó tạo thà nh ý thức chung, má»™t ý thức nằm ở Ä‘Æ°á»ng biên của giao lÆ°u, đối thoại. Má»™t ý thức Ä‘Æ¡n nhất là không thể tồn tại. Má»™t ý thức Ä‘Æ¡n nhất cÅ©ng không thể tÆ° duy. Chỉ có giao lÆ°u, đối thoại thì má»›i có tÆ° duy, có ý thức. Là tÃnh mà không tham gia hà nh Ä‘á»™ng, không do thá»±c tiá»…n kiểm nghiệm thì chỉ là phiến diện. Tôi nếu chỉ tÆ° duy thì tôi không thể tồn tại, muốn tồn tại thì phải hà nh Ä‘á»™ng tham dá»± Ä‘á»i sống. NhÆ° váºy con ngÆ°á»i hay quốc gia phải có ý thức vá» biên giá»›i thì má»›i có thể tồn tại.
Văn hóa, văn há»c, nghệ thuáºt vá»›i tÆ° cách là sá»± sống của con ngÆ°á»i, xã há»™i cÅ©ng tồn tại theo cÆ¡ chế đó. Toà n bá»™ văn hóa, văn há»c… Ä‘á»u tồn tại trên Ä‘Æ°á»ng biên, Ä‘Æ°á»ng ranh giá»›i. Bakhtin hiểu cấu trúc của sáng tạo thẩm mÄ©, nghệ thuáºt qua mối quan hệ giữa Tác Giả và Nhân Váºt. Trong đó, Tác giả là Tôi, còn Nhân Váºt là Kẻ Khác. Tác giả vá»›i tÆ° cách cái Tôi là ngÆ°á»i tạo hình thức thẩm mÄ© cho Nhân váºt. Nhân váºt là NgÆ°á»i Khác, sống cuá»™c sống thá»±c tiá»…n luân là của nó, có mục Ä‘Ãch, là tưởng riêng của nó, có tiến trình vô hạn của nó. Tác giả là ngÆ°á»i có mục tiêu thẩm mÄ© tạo hình thức trong cái khung nghệ thuáºt có giá»›i hạn, Ä‘Æ°a thá»±c tại và o phạm vi thẩm mÄ©. Tác Giả và Nhân Váºt thuá»™c hai thế giá»›i có ranh giá»›i không thể vượt qua. NhÆ°ng Tác Giả Ä‘em ý thức thẩm mÄ© mà đối thoại vá»›i Nhân Váºt, tổ chức cho các Nhân Váºt đối thoại để lắng nghe Ä‘á»i sống. NhÆ° váºy sáng tác đòi há»i có ý thức ngoại biên, khác vá»›i lối sáng tác minh há»a, biến cuá»™c sống thà nh chất liệu để nhà o nặn nhằm minh há»a giản Ä‘Æ¡n cho ý đồ tÆ° tưởng Ä‘á»™c thoại có sẵn của Tác Giả, trong đó duy nhất má»™t mình Tác Giả là kẻ có tÆ° tưởng. Vì thế Bakhtin phản đối lối sáng tác Ä‘á»™c thoại, Ä‘á» xÆ°á»›ng sáng tác Ä‘a thanh, phức Ä‘iệu. Sáng tác phức Ä‘iệu thể hiện ý thức ngoại biên của nhà văn. Biên giá»›i của văn há»c nằm ở văn bản, ở sá»± miêu tả, ở cái nhìn, hệ thống ngôn ngữ, kà hiệu, giá»ng Ä‘iệu, biểu tượng. Sá»± phát triển biến đổi của văn há»c thể hiện ở sá»± mở rá»™ng của cái nhìn, sá»± miêu tả, giá»ng Ä‘iệu, ngôn ngữ, kà hiệu. Trong mô hình nà y ý thức, là tÃnh, là tưởng là trung tâm; trá»±c giác, vô thức, cảm giác là ngoại biên. Sáng tác Ä‘i từ là tÃnh đến trá»±c giác, vô thức, bản năng là đi và o ngoại biên hóa. Biên cà ng rá»™ng thì ná»™i hà m nhân há»c cà ng rá»™ng.
Xét vá» lịch sá» văn há»c Bakhtin Ä‘i tìm cá»™i nguồn ngoại biên của nghệ thuáºt hiện đại. Ông đối láºp sá» thi vá»›i tiểu thuyết nhÆ° là thể loại trung tâm vá»›i thể loại ngoại biên, trong đó thể loại trung tâm coi nhÆ° đã hoà n thà nh, còn thể loại ngoại biên mãi mãi chÆ°a hoà n kết. Äó là con Ä‘Æ°á»ng Ä‘i từ trung tâm ra ngoại biên. Ông Ä‘i tìm cá»™i nguồn cacnavan vốn thuá»™c văn hóa dân gian ở trong tiểu thuyết, tức là cá»™i nguồn ngoại biên của nghệ thuáºt. Lá»… há»™i Cacnavan trung đại theo ông là cuá»™c sống ngoại biên phi quan phÆ°Æ¡ng, phi chuẩn má»±c, là thá»i khắc của cuá»™c sống thứ hai ngoà i vòng cÆ°Æ¡ng tá»a, con ngÆ°á»i được giải phóng ngắn ngủi để thu nạp năng lượng dà nh cho cuá»™c sống tiếp tục trong sá»± đè nén quan phÆ°Æ¡ng.
Má»i sáng tác văn há»c ở trung tâm Ä‘á»u bắt nguồn từ ngoại biên. Kinh Thi là má»™t và dụ. Ban đầu là dân ca của các nÆ°á»›c trên lãnh thổ Trung Hoa cổ đại, qua sá»± san định, chỉnh lÃ, sắp xếp của Khổng Tá» mà sau nà y trở thà nh Kinh. Khi Ä‘ang Ä‘i du thuyết các nÆ°á»›c, Nho gia vốn cÅ©ng chỉ là má»™t trong mÆ°á»i há»c phái thuá»™c ngoại biên, phải đến Ä‘á»i Hán má»›i Ä‘á»™c tôn nho thuáºt, trở thà nh trung tâm. NhÆ°ng đến thá»i Ngụy Tấn thì huyá»n há»c nổi lên thà nh trung tâm, nho há»c ra ngoại biên. Äến Ä‘á»i Minh Thanh nho há»c lại và o trung tâm, nhÆ°ng đến thá»i NgÅ© Tứ lại bị đẩy ra ngoại biên. Tiểu thuyết Trung Quốc ban đầu cÅ©ng là thể loại ngoại biên, không có vị trà nà o trong hệ thống phân loại của văn há»c chÃnh thống Trung Quốc. Mãi đến cuối thế kỉ XIX, vá»›i khẩu hiệu “Tiểu thuyết cứu nÆ°á»›c†của LÆ°Æ¡ng Khải Siêu do ảnh hưởng từ Nháºt Bản, và đầu thế ká»· XX vá»›i cách mạng văn hóa thá»i NgÅ© Tứ, được Hồ ThÃch, Lá»— Tấn, Trịnh Chấn Äạc nghiên cứu tiểu thuyết má»›i chuyển thà nh thể loại trung tâm. NhÆ° váºy văn há»c ngoại biên là nguyên sinh, văn há»c trung tâm là thứ sinh do Ä‘iá»u kiện chÃnh trị, kinh tế, văn hóa quy định. Văn há»c cách mạng Việt Nam trÆ°á»›c 1945 chỉ là ngoại biên, sau cách mạng tháng Tám liá»n trở thà nh chủ lÆ°u, trung tâm. Trung tâm ngoại biên luôn đổi chá»— cho nhau trong thá»±c tế,
Trong má»i hệ thống của sá»± sống, ban đầu chỉ có ngoại biên, dÆ°á»›i dạng các Ä‘Æ¡n bà o, vá» sau sá»± sống phát triển má»›i hình thà nh trung tâm thần kinh, đầu não. Sá»± sống xã há»™i cÅ©ng váºy. Từ thá»i cổ đại các bá»™ lạc đã có thần linh, tôtem, nghi lá»…, tù trưởng. Ngoại biên là ná»n tảng, hạ tầng cÆ¡ sở, trung tâm là thượng tầng kiến trúc. Má»i hệ thống sá»± sống Ä‘á»u có chức năng là duy trì và phát triển hạ tầng cÆ¡ sở, tức là ngoại biên. Sá»± trung tâm hóa và ngoại biên hóa là hai quá trình Ä‘an xen là m nên sá»± sống vá»›i các mâu thuẫn thống nhất, táºp trung và ngoại biên. Táºp trung hóa là để tổ chức cuá»™c sống ngoại biên tốt đẹp hÆ¡n. Ngoại biên do trung tâm Ä‘iá»u hà nh, song ngoại biên cÅ©ng có sá»± sống riêng của nó. Äiá»u hà nh không thÃch hợp có thể khiến bá»™ pháºn bị hÆ° há»ng, không thể phục hồi. Äể hao tổn ngoại biên thì trung tâm thượng tầng cÅ©ng sẽ lung lay, dặt dẹo. Truyện ngụ ngôn Chân, Tay, Tai, Mắt, Miệng xuất hiện từ thá»i trung đại đã nói lên quan hệ trung tâm và ngoại biên trong phạm vi thân thể. Nó chÆ°a nói đến mối quan hệ cÆ¡ bản trong xã há»™i là Tôi và NgÆ°á»i Khác. Bản chất sá»± sống là ở ngoại biên. Quan niệm vá» ranh giá»›i của Bakhtin cho ta hiểu rằng, toà n bá»™ sức sống văn há»c, nghệ thuáºt nằm ở Ä‘Æ°á»ng biên. Kìm giữ văn há»c, nghệ thuáºt ở trung tâm là kìm hãm sá»± phát triển, sinh sôi của chúng. Quan niệm nà y cÅ©ng cho thấy ngoại biên hóa là quy luáºt khách quan của nghệ thuáºt và là thuyết, phê bình.
3. Ngoại biên hóa văn há»c, là thuyết và phê bình văn há»c
Thế nà o là ngoại biên hóa văn há»c? Có ngÆ°á»i hiểu là bản thân ná»™i hà m văn há»c thay đổi đã là ngoại biên hóa. Có ngÆ°á»i cho là “tÃnh văn há»c†thay đổi. Không có văn há»c thuần túy, văn há»c tao nhã nữa. Có ngÆ°á»i hiểu là tác giả đã chết, ngÆ°á»i Ä‘á»c cÅ©ng chết, các giá trị thiêng liêng của văn há»c Ä‘ang mất Ä‘i. Có ngÆ°á»i cho là trong xã há»™i hiện đại vá»›i văn hóa hình ảnh, văn há»c mất vị trà trung tâm của văn hóa và của các loại hình nghệ thuáºt. Có ngÆ°á»i hiểu ngoại biên hóa có nghÄ©a là văn há»c nghiêm túc, tinh anh mất địa vị chủ lÆ°u. Có ngÆ°á»i nói văn há»c ngoại biên hóa là do chức năng văn há»c thay đổi, chức năng nháºn thức, giáo dục không còn ở vị trà hà ng đầu nữa. Có ngÆ°á»i nói văn há»c ngoại biên hóa là do văn há»c không còn gắn vá»›i chÃnh trị nhÆ° cặp bà i trùng (nhà văn LÆ°u Tâm VÅ©, Trung Quốc). NgÆ°á»i ta có nhiá»u cách hiểu khác nhau rất đáng tham khảo. Theo tôi hiểu, ngoại biên hóa chủ yếu là phÆ°Æ¡ng thức tồn tại thông thÆ°á»ng của văn há»c.
Sáng tác văn há»c là má»™t cuá»™c ngoại biên hóa, hay là mở biên, “vượt biênâ€, trong đó biên giá»›i của Cái Tôi nhà văn được nối thông sang biên giá»›i của NgÆ°á»i Khác, mà không bị má»™t giá»›i hạn nà o, nhÆ° trong tiểu thuyết, hay mở ra cho NgÆ°á»i Khác nhÆ° sáng tác trữ tình. Äá»c văn há»c cÅ©ng là quá trình ngoại biên hóa bởi ngÆ°á»i Ä‘á»c không bao giá» tìm đúng ý đồ trung tâm của nhà văn. Má»™t trăm ngÆ°á»i Ä‘á»c Hamlet thì sẽ có má»™t trăm hình tượng Hamlet khác nhau. Má»i sá»± Ä‘á»c Ä‘á»u là “đá»c nhầmâ€. Phiên dịch văn há»c là ngoại biên hóa tác phẩm thuá»™c má»™t ngôn ngữ nà y sang biên giá»›i của ngôn ngữ khác. Quan niệm là thuyết lữ hà nh, vượt biên giá»›i của E. Said thá»±c chất là là thuyết vá» ngoại biên hóa của là thuyết. Ở đây Ä‘á»c nhầm, chuyển dịch Ä‘á»u thuá»™c vượt biên. Váºn dụng má»™t là thuyết thuá»™c má»™t ngữ cảnh nà y và o thá»±c tiá»…n văn há»c má»™t ngữ cảnh khác cÅ©ng là ngoại biên hóa là thuyết, là thuyết phải vượt biên. Má»™t là thuyết khi đã được váºn dụng thà nh công và o văn há»c khác đã là Là thuyết Khác, thuá»™c Chủ thể Khác. Ở đây không bao giá» có chuyện váºn dụng y chang má»™t là thuyết gốc, nguyên Ä‘ai nguyên kiện.
Ở nÆ°á»›c ta và nhiá»u nÆ°á»›c trên thế giá»›i, chủ nghÄ©a Mác đã và đang cá»™ng sinh vá»›i các thứ là luáºn khác nhÆ° phân tâm, hiện sinh, cấu trúc… Sá»± cá»™ng sinh, tạp giao, vượt biên đã là m cho chủ nghÄ©a Mác phÆ°Æ¡ng Tây phát triển, phong phú. E. From kết hợp chủ nghÄ©a Mác vá»›i phân tâm há»c, Sartre kết hợp mác xÃt vá»›i hiện sinh, R. Garaudy kết hợp mác xÃt vá»›i chủ nghÄ©a hiện đại, L. Goldman kết hợp mác xÃt vá»›i chủ nghÄ©a cấu trúc.. Sá»± tạp giao là m ra bức tranh há»c thuáºt Ä‘a dạng. Thá»±c ra, mác xÃt của Liên Xô, Trung Quốc, Việt Nam vốn Ä‘á»u là ngoại biên hóa của mác xÃt chÃnh gốc. Ở Trung Quốc, sá»± cá»™ng sinh là m xuất hiện mÄ© há»c của Là Trạch Háºu, trong đó kết hợp mác xÃt vá»›i phân tâm há»c và mÄ© há»c hình thức. Toà n bá»™ là luáºn văn há»c Trung Quốc hiện nay là má»™t sá»± tạp giao. Quan niệm Ä‘a nguyên là ná»n tảng tÆ° tưởng của nhiá»u há»™i thảo quốc tế vá» phát triển chủ nghÄ©a Mác theo hÆ°á»›ng Ä‘a nguyên ở Trung Quốc gần đây. Quan niệm hẹp hòi, chủ trÆ°Æ¡ng má»™t thứ mác xÃt thuần túy, “bảo vệ sá»± trong sáng của chủ nghÄ©a Mácâ€, bà i xÃch má»i cái phi mác xÃt nhÆ° quan niệm trÆ°á»›c đây là ngá»™ nháºn ấu trÄ©, đã là m cho là thuyết mác xÃt nghèo nà n, xÆ¡ cứng. May thay hiện tượng đó chỉ tồn tại trong má»™t số nÆ°á»›c và o má»™t số thá»i Ä‘iểm. Cục diện Ä‘a nguyên, cá»™ng sinh của là thuyết mÄ© há»c, văn há»c nói trên phản ánh mối quan hệ má»›i của nÆ°á»›c ta trong bối cảnh thế giá»›i hiện nay là chung sống hòa bình, là m bạn vá»›i tất cả các nÆ°á»›c trên cÆ¡ sở hai bên Ä‘á»u có lợi. Äồng thá»i nó cÅ©ng đánh dấu sá»± khẳng định quan Ä‘iểm tiến bá»™, khoan dung trong phát triển là luáºn.
4. Văn há»c Việt Nam ngoại biên hóa dần từ thá»i Äổi má»›i
Văn há»c Việt Nam từ Äá» cÆ°Æ¡ng văn hóa năm 1943, do Ä‘iá»u kiện lịch sỠđã dần dần trung tâm hóa cao Ä‘á»™. TrÆ°á»›c đổi má»›i nó đã rÆ¡i và o khủng hoảng trầm trá»ng cùng toà n bá»™ xã há»™i Việt Nam Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i. Cho đến lúc đó chúng ta chỉ có má»™t văn há»c duy nhất là văn há»c cách mạng, ná»n văn há»c hình thà nh trong Ä‘iá»u kiện cách mạng dân tá»™c dân chủ tiến lên xã há»™i chủ nghÄ©a vá»›i những yêu cầu chặt chẽ táºp trung cao Ä‘á»™ của má»™t ná»n văn há»c phục vụ chÃnh trị, tá»± biến mình thà nh vÅ© khà tuyên truyá»n. Nó bị quy định vá» Ä‘á» tà i, chủ Ä‘á», phÆ°Æ¡ng pháp sáng tác, thế giá»›i quan, vốn sống, tháºm chà cả phong cách, hình thức.Yêu cầu vá» tÃnh đảng, biểu hiện con ngÆ°á»i má»›i, chủ nghÄ©a anh hùng cách mạng, Ä‘iển hình hóa vá» giai cấp; các quan Ä‘iểm ấy trở thà nh các tiêu chà phê bình mà nếu vi phạm sẽ bị coi là đi chệch Ä‘Æ°á»ng lối văn nghệ của Äảng. Các sáng tác ngoại biên bị trục xuất. Nhà văn Nguyá»…n Minh Châu lúc đó đã và khuôn khổ văn há»c nhÆ° má»™t hà nh lang hẹp, nhà văn chỉ còn Ä‘i tìm chất liệu cuá»™c sống thÃch hợp để thể hiện các chủ Ä‘á» trung tâm nữa mà thôi, khó có thể thể hiên những phát hiện của riêng mình. Những trăn trở của ông những năm 70 đã không được hiểu, các đổi má»›i của ông đầu những năm 80 không được sá»± đồng thuáºn của những ngÆ°á»i có trách nhiệm văn nghệ Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i, coi là không phải phÆ°Æ¡ng pháp sáng tác xã há»™i chủ nghÄ©a. Cuá»™c đổi má»›i văn há»c lúc ấy có ý nghÄ©a nhÆ° nhu cầu ná»›i lá»ng, mở rá»™ng các yêu cầu bắt buá»™c đối văn nghệ, nhất là yêu cầu vá» Ä‘á» tà i, chủ Ä‘á», phÆ°Æ¡ng pháp sáng tác. Tại má»™t cuá»™c tá»a Ä‘Ã m văn há»c đổi má»›i ở Tạp chà Cá»™ng sản những năm 90 do đồng chà Hà Xuân TrÆ°á»ng tổ chức, tôi đã phát biểu rằng cuá»™c đổi má»›i văn há»c lúc đó nhÆ° là yêu cầu trở lại quỹ đạo văn há»c bình thÆ°á»ng, không bắt buá»™c là m văn há»c cách mạng nhÆ° trÆ°á»›c, bởi văn há»c cách mạng là hình thái văn há»c bất thÆ°á»ng, không thể là m văn há»c cách mạng hà ng ngà y. Äồng chà Hà Xuân TrÆ°á»ng lúc đó đã phê phán tôi. Nay nghÄ© lại tôi thấy suy nghÄ© của mình vẫn đúng, bởi đó là yêu cầu ngoại biên hóa của văn há»c, không thể dùng ý chà luáºn để chống lại. Quả váºy, văn há»c đổi má»›i đã viết những gì mà trÆ°á»›c đó ngÆ°á»i ta không được viết. Các sáng tác của Nguyá»…n Huy Thiệp, Phạm Thị Hoà i, Bảo Ninh, Lê Lá»±u, Ma Văn Kháng, DÆ°Æ¡ng HÆ°á»›ng, Nguyá»…n Khắc TrÆ°á»ng, Hồ Anh Thái… thể hiện nhu cầu ngoại biên của văn há»c rất mạnh mẽ. Dần dần các Ä‘á» tà i vá» tình yêu, tình dục, Ä‘á» tà i chấn thÆ°Æ¡ng, thế tục, đồng tÃnh trở nên phổ biến… Các tác phẩm của các tác giả đó hầu hết Ä‘á»u không còn có thể đặt được và o cái khung của văn há»c cách mạng được nữa, vì chúng không tuyên truyá»n cách mạng và phục vụ chÃnh trị nhÆ° trÆ°á»›c. Má»™t số Ãt tác phẩm bị phê phán gay gắt, nhÆ°ng phÃa khác lại được đông đảo bạn Ä‘á»c đón nháºn. Các tác phẩm viết vá» chiến tranh cách mạng vẫn có, vẫn tiếp tục, nhÆ°ng cÅ©ng đã khác hẳn trÆ°á»›c trong quan niệm con ngÆ°á»i và quan niệm thẩm mÄ©.  Trong văn há»c hình thà nh má»™t cục diện, các tác phẩm được tôn vinh, được trao nhiá»u giải thưởng cao, trong thá»±c tế ngÆ°á»i Ä‘á»c đánh giá cao nhiá»u tác phẩm không dá»± thi, không được trao giải. Sá»± đánh giá của trung tâm và ngoại biên lệch nhau.
Từ giữa những năm 90 vá»›i việc xác láºp ná»n kinh tế thị trÆ°á»ng, há»™i nháºp quốc tế, nối mạng internet đã là điá»u kiện cho văn há»c nghệ thuáºt chuyển hÆ°á»›ng theo kinh tế hà ng hóa, văn há»c đại chúng, giải trÃ, thÆ°Æ¡ng mại ngà y cà ng chiếm lÄ©nh thị trÆ°á»ng. Sáng tác ngà y cà ng nhiá»u nhÆ°ng chất lượng phần lá»›n sa sút, đặc biệt là thi ca. Há»™i nhà văn Việt Nam vẫn kiên trì Ä‘á» cao các sáng tác theo định hÆ°á»›ng, nhÆ°ng khuynh hÆ°á»›ng văn há»c vẫn Ä‘ang ngoại biên hóa rõ rệt. Các khái niệm là luáºn, phê bình văn há»c truyá»n thống thÆ°a vắng dần, tần suất các thuáºt ngữ má»›i lạ ngà y cà ng xuất hiện dà y đặc. Ngôn ngữ, giá»ng Ä‘iệu văn há»c ngà y má»™t đổi khác hẳn. Diá»…n ngôn là luáºn, phê bình và văn há»c Ä‘ang ngoại biên hóa không thể đảo ngược. Äây là quá trình diá»…n ra tÆ°Æ¡ng tá»± ở văn há»c TrungQuốc Ä‘Æ°Æ¡ng đại, đã được phổ biến thừa nháºn, nhÆ°ng ở ta vẫn là hiện tượng chÆ°a được ý thức, không muốn nói tá»›i. Ngoại biên hóa văn há»c có mặt tiêu cá»±c của nó, và văn há»c cà ng bị lệ thuá»™c và o thị trÆ°á»ng, chất lượng thẩm mÄ© xuống thấp. NhÆ°ng xin há»i ai có thể sống mà không cần đến thị trÆ°á»ng? Văn há»c sống trong thị trÆ°á»ng là bình thÆ°á»ng. Văn há»c thế giá»›i đã tồn tại nhÆ° thế bao thế kỉ và đã có biết bao kiệt tác. Vì thế ngoại biên hóa cÅ©ng không phải là điá»u là m cho văn há»c mất tầm quan trá»ng, không phải là hiểm há»a đối vá»›i văn há»c. Ngoại biên hóa dẫn đến Ä‘a nguyên, tạp giao, đối thoại và điá»u đó có thể là m nảy sinh những sáng tác má»›i có giá trị. Ngoại biên hóa văn há»c ở Trung Quốc đã là m nảy sinh má»™t Mạc Ngôn Ä‘oạt giả Nobel, lẽ nà o ngoại biên hóa văn há»c Việt Nam chẳng Ä‘em đến niá»m hi vá»ng?
Â
Tà i liệu tham khảo:
1,M. Bakhtin. Ná»™i dung, hình thức và chất liệu trong sáng tạo nghệ thuáºt.
Triết há»c hà nh vi.
Quan hệ tác giả và nhân váºt trong sáng tạo thẩm mÄ©.
Những vấn đỠthi pháp Dostoievski.
Franxoa RabÆ¡le và văn hóa dân gian thá»i Phục HÆ°ng và trung cổ.
2. Äoà n Kiến Quân. Tôi và NgÆ°á»i Khác trong triết há»c sinh tồn của Bakhtin. Phúc Kiến luáºn Ä‘Ã m, số Khoa há»c xã há»™i và nhân văn, số 7 năm 2011.
3.Mã Äại Khang. Xung Ä‘á»™ng vượt biên giá»›i. Chiết Giang há»c san, số 5 năm 2011.
4. Lưu Tâm Vũ. Viết ngoại biên. Hội nhà văn Trung Quốc.
Nguồn:trandinhsu.wordpress.com |