BLUE POLES, 1952, Jackson Pollock.
Â
Lý luáºn văn há»c Việt Nam thế kỉ XX là má»™t bá»™ pháºn không tách rá»i của văn há»c dân tá»™c, đồng thá»i cÅ©ng không tách rá»i vá»›i các trà o lÆ°u lý luáºn văn há»c thế giá»›i, bởi quá trình hình thà nh, phát triển của nó gắn liá»n vá»›i quá trình tá»± ý thức của văn há»c trong suốt thế kỉ qua và đang bÆ°á»›c và o thế kỉ XXI. Äánh giá quá trình lý luáºn văn há»c ấy nhÆ° thế nà o, theo phÆ°Æ¡ng pháp nà o, tiêu chà nà o là má»™t vấn Ä‘á» có ý nghÄ©a bức thiết. Lý luáºn ấy phát triển tất nhiên không phải chỉ do bản thân nó và nhu cầu của văn há»c dân tá»™c mà còn do lịch sá» xã há»™i, quan hệ giao lÆ°u quốc tế, bởi vì đó là những nhân tố quy định sá»± lá»±a chá»n, phÆ°Æ¡ng hÆ°á»›ng, tÃnh chất, hình thái của lý luáºn văn há»c ấy. Từ trÆ°á»›c đến nay chúng ta nhìn nháºn sá»± phát triển của lý luáºn văn há»c theo quan Ä‘iểm ý thức hệ mác xÃt, coi đó là quá trình truyá»n bá lý luáºn văn há»c mác xÃt và o Việt Nam, là quá trình đánh dẹp các lý thuyết phong kiến, tÆ° sản, xét lại… Tiến trình lý luáºn coi nhÆ° sá»± phản ánh quá trình đấu tranh giai cấp, đấu tranh ý thức hệ giữa lý luáºn văn há»c mác xÃt vá»›i lý luáºn văn há»c phong kiến, tÆ° sản để tiến lên theo định hÆ°á»›ng xã há»™i chủ nghÄ©a, vá»›i các tiêu chà nhÆ° thá»±c tiá»…n cách mạng, tÃnh chiến đấu, tÃnh giai cấp, tÃnh biện chứng, tÃnh tiên phong, quan hệ địch – ta, bức tranh là luáºn không chỉ mang Ä‘áºm mà u sắc đấu tranh chÃnh trị, mà còn có thể có nguy cÆ¡ khái quát thiên lệch, Ä‘em cái đặc thù là m cái phổ biến hoặc Ä‘em cái chÃnh thống, quan phÆ°Æ¡ng là m cái phổ biến. Chẳng hạn, nếu xem lịch sá» lý luáºn văn há»c Việt Nam thế kỉ XX là lịch sá» truyá»n bá lý luáºn mác xÃt, là lịch sá» khẳng định vị trà độc tôn của nó và là lịch sỠđấu tranh, phê phán tất cả các thứ lý luáºn văn há»c phi mác xÃt, thì sẽ là m nghèo, là m méo bức tranh phát triển thá»±c tế của lý luáºn văn há»c. Äó là tình hình của má»™t số cuốn lịch sá» lý luáºn văn há»c trÆ°á»›c đây thiên vá» miêu tả các cuá»™c đấu tranh tÆ° tưởng trong văn nghệ. Các tiêu chà ấy cÅ©ng có má»™t số cÆ¡ sở khách quan nhất định, nhÆ°ng đồng thá»i cÅ©ng Ä‘á»u tá» ra hạn hẹp, bởi vì thá»±c tiá»…n cách mạng, suy cho cùng chỉ là váºn Ä‘á»™ng của từng thá»i kì trong thá»i gian, không gian cụ thể, chÆ°a phải là tiêu chà phổ quát, có tÃnh lâu dà i để nhìn nháºn má»i hiện tượng lý luáºn. Lý luáºn văn há»c mác xÃt, suy cho cùng cÅ©ng chỉ là má»™t trÆ°á»ng phái lý luáºn hình thà nh từ thế kỉ XIX và được phát triển và o thế kỉ XX, chủ yếu là ở các nÆ°á»›c xã há»™i chủ nghÄ©a, nó không thể là toà n bá»™ văn hoá nhân loại, mà lý luáºn văn há»c Việt Nam muốn phát triển, phong phú, thì không thể chỉ uống nÆ°á»›c từ má»™t nguồn[1]. Vì thế ngà y nay chúng ta cần nhìn lại quá trình phát triển nói trên theo tiêu chàtÃnh hiện đại, bởi đó là đặc Ä‘iểm chung của quá trình váºn Ä‘á»™ng văn hoá, văn nghệ của nhân loại bắt đầu từ thá»i Phục HÆ°ng á» phÆ°Æ¡ng Tây và tiếp tục cho đến ngà y nay trên phạm vi toà n thế giá»›i. Không má»™t há»c thuyết nà o lại không cần được đánh giá từ tÃnh hiện đại.
Tháºt váºy, xét trên phạm vi thế giá»›i, kể từ sau thá»i đại Phục HÆ°ng, đặc biệt từ thế kỉ XVIII, sau các cuá»™c cách mạng công nghiệp ở Anh, Pháp , MÄ©, cuá»™c cách mạng tÆ° sản và cách mạng vô sản Nga, cuá»™c váºn Ä‘á»™ng Duy Tân ở Nháºt Bản, Trung Hoa, Việt Nam, dù Ä‘iá»u kiện xã há»™i, chế Ä‘á»™ chÃnh trị có khác nhau, nhÆ°ng không đâu là không hÆ°á»›ng theo khuynh hÆ°á»›ng hiện đại. Xét riêng trong thế kỉ XX ở Việt Nam, các cuá»™c váºn Ä‘á»™ng của Phan Bá»™i Châu, của Äông Kinh nghÄ©a thục, của cụ Phan Châu Trinh, của Việt Nam Quốc Dân Äảng, của Äảng Cá»™ng sản Việt Nam, tuy khác nhau rất lá»›n vá» tÃnh chất nhÆ°ng Ä‘á»u nằm trong phạm trù chung của tÃnh hiện đại. TÃnh hiện đại sẽ là má»™t mặt bằng má»›i để đánh giá má»i cống hiến của má»i tâng lá»›p ngÆ°á»i Việt Nam cho sá»± phát triển văn hoá, văn há»c dân tá»™c, trong đó có lý luáºn văn há»c.
TÃnh hiện đại là má»™t phạm trù nhiá»u nghÄ©a[2], có mâu thuẫn và có ná»™i hà m diển biến theo lịch sá». TÃnh hiện đại của xã há»™i nhÆ° là trạng thái chuyển biến vá» hình thái, từ xã há»™i trung đại sang hiện đại, từ tôn giáo sang thế tục, từ quân quyá»n sang dân chủ, tá»± do; từ cát cứ sang quốc gia dân tá»™c, từ dân tá»™c biệt láºp sang giao lÆ°u quốc tế. TÃnh hiện đại có tÃnh chất toà n cầu hoá. TÃnh hiện đại nhÆ° má»™t phạm trù văn hoá bao gồm các thuá»™c tÃnh nhÆ° sùng thượng là tÃnh, khoa há»c, giải phóng cái tôi, Ä‘á» cao tÃnh chủ thể. TÃnh hiện đại của văn há»c nóà chung bao gồm sá»± Ä‘á» cao tÃnh thẩm mÄ©, phân biệt vá»›i tÃnh giáo huấn, tÃnh cá»™ng cụ; Ä‘á» cao tÃnh tá»± chủ phân biệt vá»›i tÃnh phụ thuá»™c; giải phóng cá nhân vá»›i cái tôi chủ thể; Ä‘á» cao nháºn thức, sáng tạo, phân biệt vá»›i việc sá» dụng các hình thức có sẵn. Cần phân biệt tinh hiện đại nhÆ° là thuá»™c tÃnh của trà o lÆ°u văn há»c hiện đại chủ nghÄ©a[3]vá»›i tÃnh hiện đại vá» văn há»c nói chung. Chủ nghÄ©a hiện đại bao gồm các thuá»™c tÃnh nhÆ° tÃnh hÆ°á»›ng ná»™i, tÃnh phi lÃ, tÃnh phi ngã, Ä‘á» cao vô thức. Trong lý luáºn văn há»c, tÃnh hiện đại vừa bao hà m các ná»™i dung của má»™t phạm trù văn hoá vừa bao hà m các ná»™i dung thuá»™c phạm trù văn há»c[4]. BÆ°á»›c phát triển má»›i của tÃnh hiện đại là háºu hiện đại, má»™t sá»± hoà i nghi, phản ứng lại đối vá»›i các quan niệm Ä‘á»™c tôn, tuyệt đối hoá các nguyên lý văn hoá, tÆ° tưởng thà nh các “đại tá»± sự†đã nêu ra các nguyên lý má»›i nhÆ° phi lý tÃnh, giải cấu trúc, vô trung tâm, phi bản chất chủ nghÄ©a…Các nguyên lý nà y cÅ©ng có thể được xem nhÆ° những công cụ để “đặt lại vấn Ä‘á»â€trong phạm vi tÃnh hiện đại. Phạm trù tÃnh hiện đại cÅ©ng biến đổi sâu sắc trong tiến trình lịch sá». Chẳng hạn vá» ná»™i hà m lý tÃnh, ở thế kỉ XVII ngÆ°á»i ta thiên vá» khẳng định tÆ° duy suy lý, sang thế kỉ XVIII ngÆ°á»i ta khẳng định kinh nghiệm, từ kinh nghiệm mà đúc rút ra cái phổ quát, đối vá»›i Kant lý tÃnh có nghÄ©a là có tinh thần tá»± phê phán. Hiểu nhÆ° váºy để trong quá trình váºn dụng khái niệm tÃnh hiện đại chúng ta cần tÃnh đến sá»± diá»…n tiến lịch sá» của nó. Trong thế kỉ XX tÃnh hiện đại của lý luáºn văn há»c cÅ©ng có má»™t quá trình váºn Ä‘á»™ng tá»± phát triển, tá»± phủ định. Chẳng hạn má»™t thá»i Ä‘á» cao nguyên lý phản ánh, nháºn thức luáºn trong văn há»c thì nay có nhu cầu Ä‘á»™t phá nháºn thức luáºn và phản ánh luáºn. Hoặc nhÆ° má»™t thá»i văn há»c bị chÃnh trị hoá thì nay có xu hÆ°Æ¡ng vượt qua chÃnh trị hoá; má»™t thá»i xem văn há»c chỉ là công cụ, vÅ© khà của chÃnh trị, thì nay có xu hÆ°á»›ng khẳng định tÃnh tá»± chủ, thẩm mÄ© của văn há»c và tÃnh Ä‘á»™c láºp của khoa lý luáºn văn há»c. Những đổi thay đó Ä‘á»u là biểu hiện sá»± váºn Ä‘á»™ng của tÃnh hiện đại.
Lý luáºn văn há»c Việt Nam thế kỉ XX thuá»™c phạm trù hiện đại, đó là điá»u má»i ngÆ°á»i công nháºn. Song tÃnh hiện đại của lý luáºn văn há»c ở đây bao gồm những ná»™i dung gì thì vấn Ä‘á» hình nhÆ° chÆ°a được quan tâm đúng mức. TrÆ°á»›c hết, tÃnh hiện đại bắt nguồn từ quá trình thoát khá»i phạm vi khu vá»±c mà tham gia và o phạm vi thế giá»›i. Toà n bá»™ sinh hoạt từ dòi sống váºt chất đến tinh thần Ä‘á»u Ä‘i theo hÆ°á»›ng thế giá»›i hóa. Không chỉ Việt Nam mà toà n bá»™ các nÆ°á»›c Äông à đá»u Ä‘i theo quỹ đạo đó. Theo quỹ đạo đó Việt Nam thoát khá»i ảnh hưởng Trung Quốc nhÆ° đã có và o thá»i trung đại để gắn vá»›i các quá trình thế giá»›i. Thứ hai, xét riêng vá» lý luáºn văn há»c là bá»™ môn khoa há»c, nó là hệ thống các khái niệm được chứng minh bằng lôgÃch của khoa há»c văn há»c, chứ không phải là những phát biểu nhiá»u khi sâu sắc nhÆ°ng có tÃnh kinh nghiệm nhÆ° các nhà bình văn ngà y xÆ°a, cÅ©ng không phải là những quy định vá» chức năng từ phÃa chÃnh trị, đạo đức, giáo dục. Thứ ba, trong Ä‘iá»u kiện vấn Ä‘á» Ä‘á»™c láºp dân tá»™c có ý nghÄ©a hà ng đầu thì tinh thần quốc gia dân tá»™c phải là má»™t ná»™i dung của tÃnh hiện đại, bởi nó chống tÆ° tưởng quốc gia quân chủ, xây dá»±ng quốc gia Ä‘á»™c láºp, dân chủ (bao gồm quan niệm của Äảng cá»™ng sản là xây dá»±ng quốc gia dân chủ má»›i (“Äá» cÆ°Æ¡ng văn hóa†năm 1943 gá»i là “tân dân chủâ€theo quan niệm của Mao Trạch Äông), tiến lên chủ nghÄ©a xã há»™i. Tuy duá»›i thá»i trung đại văn há»c dân tá»™c đã được ý thức, song phải đến thế kỉ XX chúng ta má»›i có ý niệm vá» văn há»c dân tá»™c Việt Nam, vá» lịch sá» văn há»c Việt Nam, má»›i quan tâm sÆ°u tầm, phiên dịch, nghiên cứu, phân loại, phân kì, má»›i có các vấn Ä‘á» nhÆ° văn há»c chữ Hán có phải là bá»™ pháºn của văn há»c Việt Nam hay không, tÃnh chất của văn há»c Việt Nam qua các thá»i kì, vấn Ä‘á» tÃnh dân tá»™c, bản sắc văn hoá dân tá»™c của văn há»c…
Ná»™i dung thứ tÆ° là tÃnh tá»± chủ, thẩm mÄ© của văn há»c. Thá»i cổ đại, trung đại văn há»c chủ yếu được xem là công cụ giáo huấn đạo đức, “văn dÄ© tải đạoâ€. Vấn đỠđặc trÆ°ng văn há»c nghệ thuáºt trên thế giá»›i má»›i bắt đầu được xem xét từ Kant, Schiller. Khái niệm văn há»c nhÆ° má»™t nghệ thuáºt ngôn từ mang bản chất thẩm mÄ©, ở phÆ°Æ¡ng Tây, theo Wellek, Worren má»›i có từ 200 năm nay. Äi tìm đặc trÆ°ng văn há»c là má»™t ná»™i dung tÃnh hiện đại của lý luáºn văn há»c, các thá»i đại trÆ°á»›c ngÆ°á»i ta chÆ°a ý thức rõ rệt vấn Ä‘á» nà y. Gắn vá»›i vấn đỠđặc trÆ°ng văn há»c là các vấn Ä‘á» vá» các thuá»™c tÃnh thẩm mÄ© của văn há»c, ngôn từ văn há»c, tÆ° duy văn há»c, hình thức văn há»c, các thể loại văn há»c, lý luáºn sáng tác, tiếp nháºn văn há»c, Ä‘iển hình hoá, các trà o lÆ°u nghệ thuáºt, phê bình văn há»c…
Ná»™i dung thứ năm là ná»™i dung văn há»c tức là con ngÆ°á»i, tÆ° tưởng, tình cảm trong văn há»c. Văn há»c hiện đại, tÃnh từ thá»i Phục HÆ°ng, đặc biệt từ thế kỉ XVIII, đã là m thay đổi hẳn ná»™i dung của văn há»c. Gắn liá»n vá»›i vấn Ä‘á» nà y là vấn Ä‘á» con ngÆ°á»i cá nhân, cá tÃnh, con ngÆ°á»i cảm tÃnh, tá»± nhiên, bản năng, vô thức, tÃnh chủ thể, tÃnh sáng tạo trong văn há»c vá»›i các cách thức, phÆ°Æ¡ng pháp biểu hiện con ngÆ°á»i khác nhau.
Ná»™i dung thứ sáu là các trÆ°á»ng phái khoa há»c vá» văn há»c. Bản thân khoa nghiên cứu văn há»c là sản phẩm của thá»i hiện đại. Theo G. Pospelov, P. Nicolaev khoa văn há»c nhÆ° là má»™t khoa há»c má»›i hình thà nh từ đầu thế kỉ XVIII, do sá»± phân hoá tri thức thà nh triết há»c, đạo đức, khoa há»c, mÄ© há»c. NhÆ°ng phải đến cuối  thế kỉ XIX, đặc biệt sang đầu thế kỉ XX má»›i xuất hiện các trà o lÆ°u nghiên cứu văn há»c khác nhau: văn há»c so sánh, văn hoá lịch sá», xã há»™i há»c, nghiên cứu tiểu sá», phân tâm há»c, tâm phân há»c, cấu trúc luáºn, kà hiệu há»c, thần thoại há»c, văn hoá há»c, giải cấu trúc…Sá»± tiếp thu, váºn dụng, phát triển các phÆ°Æ¡ng pháp thể hiện tÃnh hiện đại của lý luáºn văn há»c.
Äó là các ná»™i dung chủ yêú của tÃnh hiện đại trong lÄ©nh vá»±c lý luáºn văn há»c. Tất nhiên tÃnh hiện đại trÆ°á»›c hết thể hiện ở tinh thần hiện đại. Äó là ý thức phản truyá»n thống (Baudrillard), chống quy phạm (Habermas), tinh thần hoà i nghi (A. Giddens), tinh thần lý tÃnh (logich và lịch sá»), ý thức thế tục, ý thức cá nhân, cá tÃnh…
Nhìn nháºn lý luáºn văn há»c Việt Nam thế kỉ XX từ phạm trù tÃnh hiện đại chúng ta sẽ thấy má»™t bức tranh nhiá»u chiá»u, phong phú, Ä‘a dạng vá» quá trình hình thà nh, phát triển và hiện đại hoá lý luáºn, sẽ nháºn ra những phần chân là mà trÆ°á»›c đây, theo tiêu chà của lý luáºn văn há»c cách mạng chúng ta cho là “có vấn Ä‘á»â€, không thể bá» qua, thì nay lại có Ä‘iá»u kiện phân tÃch những mặt mâu thuẩn trong các quan Ä‘iểm văn nghệ cụ thể. Chẳng hạn các tác giả nhÆ° Kant, Hegel, Nietzsche, Gide, Freud ở nÆ°á»›c ngoà i hoặc Phạm Quỳnh, Nguyá»…n Văn VÄ©nh, Hoà i Thanh, TrÆ°Æ¡ng Tá»u…ở trong nÆ°á»›c có vai trò đáng kể trong việc phát triển tÆ° tưởng lý luáºn văn há»c và mỹ há»c hiện đại, mà nếu chỉ xét theo quan Ä‘iểm ý thức hệ thì có khi há» chỉ là duy tâm, siêu hình và tÆ° sản, tháºm chà là đồi truỵ, phản Ä‘á»™ng, chỉ đáng Ä‘em ra phê phán.
Trong ná»a đầu thế kỉ XX ở Việt Nam, trong Ä‘iá»u kiện thuá»™c địa, mặc dù ý thức văn há»c còn khá há»—n Ä‘á»™n, mÆ¡ hồ, pha tạp nhÆ°ng tÃnh hiện đại đã xuất hiện trong trạng thái mâu thuẫn, không đồng bá»™ ở các nhóm phái và cá nhân khác nhau. Trong Ä‘iá»u kiện lịch sá» lúc ấy nét nổi báºt là hình thà nh tinh thần dân tá»™c, ý thức quốc gia dân tá»™c trong Ä‘a số trà thức Việt Nam. Các phong trà o yêu nÆ°á»›c đầu thế kỉ dấy lên sau thất bại của phong trà o Cần vÆ°Æ¡ng đã hun đúc tinh thần dân tá»™c nhÆ° má»™t má»™t biểu hiện của tÃnh hiện đại. TÃnh dân tá»™c nà y khác vá» chất so vá»›i ý thức dân tá»™c thá»i quân chủ. Các hoạt Ä‘á»™ng sÆ°u tầm, phiên âm, phiên dịch vá» văn há»c cổ nÆ°á»›c nhà , kỉ niệm Nguyá»…n Du và  Truyện Kiá»u, việc trình bà y các thể loại văn há»c cổ, việc soạn văn há»c sá» Việt Nam… Ä‘á»u mang tinh thần và hình thái hiện đại, chÆ°a từng có trong truyá»n thống văn há»c phong kiến nhằm khẳng định sá»± tồn tại của má»™t quốc gia, dân tá»™c, tiếng nói và văn hoá dân tá»™c vá»›i tình cảm mảnh liệt, thiêng liêng.
Việc giá»›i thiệu, tiếp thu, váºn dụng các lý thuyết văn há»c phÆ°Æ¡ng Tây là má»™t bá»™ pháºn lá»›n, tháºm chà là cÆ¡ bản của lý luáºn văn há»c Việt Nam. Có thể nói suốt cả thế kỉ XX ngÆ°á»i Việt Nam, mặc dù gặp nhiá»u hạn chế và trở ngại, song vẫn nổ lá»±c theo dõi, giá»›i thiệu và phần nà o váºn dụng các lý thuyết hiện đại và o Ä‘á»i sống văn há»c của mình. Lý luáºn mác xÃt đã có truyá»n thống không chỉ ở Hải Triá»u, Äặng Thai Mai, mà còn có ở TrÆ°Æ¡ng Tá»u, LÆ°Æ¡ng Äức Thiệp. Lý luáºn phân tâm há»c bắt đầu từ Nguyá»…n Văn Hanh, TrÆ°Æ¡ng Tá»u trÆ°á»›c 1945 đến Äà m Quang Thiện trÆ°á»›c năm1975, rồi Äá»— Lai Thuý những năm gần đây.
Việc giá»›i thiệu các tÆ° tưởng và văn há»c phÆ°Æ¡ng Tây, giá»›i thiệu văn há»c cổ Việt Nam, nghiên cứu Truyện Kiá»u, cổ xuý văn xuôi quốc ngữ ở tạp chà Nam Phong là đi theo tiếng gá»i của tÃnh hiện đại. Quan niệm văn há»c của Phạm Quỳnh, Phạm Duy Tốn chủ yếu thể hiện ở tinh thần thá»±c dụng nhÆ°ng lại mâu thuẫn vá»›i tÃnh thẩm mỹ của văn há»c, gây nên sá»± phê phán của Thiếu SÆ¡n. Cuá»™c xung Ä‘á»™t giữa cụ nghè Ngô Äức Kế vá»›i hoạt Ä‘á»™ng kỉ niệm, Ä‘á» cao Truyện Kiá»u thể hiện sá»± mâu thuẫn giữa hai khuynh hÆ°á»›ng vỠý thức dân tá»™c. Ở Tản Äà tÃnh hiện đại thể hiện ở ý thức tá»± biểu hiện, giải phóng cá tÃnh.
BÆ°á»›c sang giai Ä‘oạn 1932 – 1945 tÃnh hiện đại được phát triển khá nhiá»u mặt: văn há»c và lý luáºn phê bình hầu nhÆ° Ä‘i song song vá»›i nhau. à thức thẩm mỹ và tÃnh tá»± chủ của văn há»c thể hiện đầu tiên ở Thiếu SÆ¡n và Hoà i Thanh là biểu hiện nổi báºt của tÃnh hiện đại trong lỹ luáºn văn há»c. Quan niệm nà y còn thể hiện ở nhiá»u tác phẩm của Xuân Diệu, Chế Lan Viên, Hà n Mặc Tá» và các nhà thÆ¡ má»›i khác. Cuá»™c bút chiến giữa hai quan Ä‘iểm “nghệ thuáºt vị nghệ thuáºt†và “nghệ thuáºt vị nhân sinh†thÆ°á»ng được miêu tả nhÆ° má»™t cuá»™c đấu tranh giữa quan niệm văn há»c duy tâm, tÆ° sản và quan niệm văn há»c duy váºt, vô sản và cách mạng đã là m giảm mất ý nghÄ©a hiện đại trong ý kiến của Hoà i Thanh[5]. Cuá»™c bút chiến ấy còn tiếp tục trong sách Văn há»c khái luáºn của Äặng Thai Mai và còn kéo dà i đến cuá»™c tranh luáºn văn nghệ ở Việt Bắc qua vấn Ä‘á» văn nghệ và tuyên truyá»n, rồi tiếp tục qua vấn Ä‘á» văn nghệ và chÃnh trị trong sá»± kiện “Nhân văn – Giai phẩmâ€, tuy khẳng định khuynh hÆ°á»›ng chÃnh trị thống nhất của văn há»c, nhÆ°ng lại là m giảm tÃnh hiện đại vá» mặt nghệ thuáºt. Trên thế giá»›i quan niệm văn há»c là công cụ của tÆ° tưởng, đạo đức, giáo hoá, nháºn thức đã có lâu Ä‘á»i từ Platon, Aristote và ăn sâu và o trong tiá»m thức má»—i ngÆ°á»i trong má»i thá»i đại, cho nên trở thà nh Ä‘Æ°Æ¡ng nhiên. Vấn Ä‘á» tÃnh tá»± chủ của văn há»c má»›i được ý thức và được nghiên cứu từ thế kỉ XVIII. Kant, Schiller nghiên cứu trên bình diện mỹ há»c, Nietzsche nghiên cứu trên bình diện triết há»c sá»± sống, trÆ°á»ng phái Franfurt nghiên cứu trên bình diện xã há»™i há»c, Heidegger nghiên cứu trên bình diện ngôn ngữ. Má»™t vấn đỠđược nghiên cứu dai dẳng, liên tục, nhiá»u mặt nhÆ° thế không thể là má»™t vấn Ä‘á» vô nghÄ©a. Có thể vẫn còn những quan Ä‘iểm khác nhau, song không nên giản Ä‘Æ¡n quy vấn Ä‘á» tá»± chủ của văn há»c thà nh má»™t vấn Ä‘á» duy tâm để mà phủ nháºn.
Vấn Ä‘á» tÃnh tá»± chủ của văn há»c còn gắn vá»›i má»™t vấn Ä‘á» khác không kém hóc búa là vấn Ä‘á» mối quan hệ văn há»c và chÃnh trị. Văn há»c có phải là vÅ© khà của chÃnh trị, là phÆ°Æ¡ng tiện của chÃnh trị vá»›i tÆ° cách là má»™t hình thái ý thức xã há»™i hay không? Quan niệm phổ biến ngà y nay ở phuÆ¡ng Tây là xem văn há»c tá»± thân nhÆ° má»™t hình thái ý thức xã há»™i, văn há»c có ý thức xã há»™i của nó. M. Bakhtin cÅ©ng xem văn há»c là kà hiệu của ý thức hệ. Quan niệm đó không hạn chế tá»± do của văn há»c, không là m mất tÃnh tá»± chủ của nó và không gây phản ứng trong giá»›i há»c thuáºt. Trái lại ở các nÆ°á»›c xã há»™i chủ nghÄ©a trÆ°á»›c đây và ngà y nay quan niệm xem văn nghệ là hình thái ý thức xã há»™i lại gây nhiá»u tranh cãi. Äó là vì nhu cầu biến văn há»c thà nh công cụ, vÅ© khà để truyá»n bá cho má»™t ý thức xã há»™i của nhà nÆ°á»›c được quy định sẵn, má»™t thế giá»›i quan định sẵn đã là m mất Ä‘i cái ý thức xã há»™i vốn có của văn há»c và cÅ©ng là m mất Ä‘i tá»± do của sáng tạo. Do đó vấn Ä‘á» không phải là văn há»c có hay không có tÃnh chất của hình thái ý thức xã há»™i, mà là quan niệm vá» tÃnh chất hình thái ý thức xã há»™i ấy nhÆ° thế nà o.
Cuá»™c đấu tranh giải phóng dân tá»™c là sứ mạng lịch sá» của dân tá»™c Việt Nam thế kỉ XX. Sá»± chuyển giao lá cá» cứu nÆ°á»›c từ các nhà văn thân sang các nhà cách mạng tÆ° sản, rồi cuối cùng lá cỠấy được trao và o tay các nhà cách mạng vô sản mà đảng Cá»™ng sản Việt Nam là đại diện đã là m cho quan niệm mác xÃt thắng thế, trở thà nh tÆ° tưởng chủ đạo, Ä‘á»™c tôn và đã Ä‘Æ°a văn há»c cùng là luáºn phát triển theo hÆ°á»›ng tÃnh hiện đại của là luáºn văn há»c mác xÃt.
Là luáºn văn há»c mác xÃt Việt Nam hình thà nh dần dần trong quá trình phát triển. Từ những ý kiến ban đầu của Hải Triá»u đến Äá» cÆ°Æ¡ng văn hoá Việt Nam năm 1943, rồi các bà i báo giải thÃch, bản báo cáo của TrÆ°á»ng Chinh năm 1948 quan niệm được rõ dần. Äó là quan niệm xem văn há»c là má»™t hình thái ý thức hệ thuá»™c thượng tầng kiến trúc, là vÅ© khà đấu tranh cho sá»± nghiệp giải phóng dân tá»™c và tiến bá»™ xã há»™i theo quan Ä‘iểm của Äảng cá»™ng sản. Quan niệm nà y lúc đầu được phát biểu tóm tắt, rõ rà ng chịu ảnh hưởng trá»±c tiếp của bà i báo Tân dân chủ chủ nghÄ©a luáºn của Mao Trạch Äông phát biểu và o tháng 1-1940, bởi vì “tân dân chủ†là thuáºt ngữ do Mao Trạch Äông sáng tạo, không có trong kho tà ng kinh Ä‘iển Mác Lênin. Äá» cÆ°Æ¡ng là bản tuyên ngôn đầu tiên vá» Ä‘á»™c quyá»n lãnh đạo cách mạng văn hoá Việt Nam của Äảng Cá»™ng sản Việt Nam, là tuyên ngôn vá» vị trà độc tôn của chủ nghÄ©a Mác trong văn hoá Việt Nam. Äá» cÆ°Æ¡ng nêu nhiệm vụ trÆ°á»›c mắt: Chống văn hoá phát xÃt, phong kiến, thoái bá»™, nô dịch, văn hoá ngu dân và phỉnh dân. Phát huy văn hoá tân dân chủ Äông DÆ°Æ¡ng. Äá» cÆ°Æ¡ng nêu nhiệm vụ phải là m: a) “Tranh đấu vá» há»c thuyết, tÆ° tưởng, là m cho thuyết duy váºt biện chứng và duy váºt lịch sá» thắngâ€. b) “Tranh đấu vá» tông phái, là m cho xu hÆ°á»›ng tả thá»±c xã há»™i chủ nghÄ©a thắngâ€. c) “Tranh đấu vá» tiếng nói, chữ viếtâ€. Cốt lõi của Äá» cÆ°Æ¡ng là hai Ä‘iểm a và b. Äá» cÆ°Æ¡ng nêu rõ nguy cÆ¡ văn hoá Việt Nam dÆ°á»›i ách phát xÃt Nháºt, Pháp và nêu ba nguyên tắc váºn Ä‘á»™ng nổi tiếng: dân tá»™c hoá, đại chúng hoá, khoa há»c hoá, (cÅ©ng là khẩu hiệu của Mao!) sau đó đổi lại: dân tá»™c hoá, khoa há»c hoá, đại chúng hoá. Äó là các nguyên tắc mang tÃnh hiện đại trong quan niệm của Äảng cá»™ng sản.
Dần dần ná»™i dung Ä‘á» cÆ°Æ¡ng được giải thÃch cụ thể và có phần má»m mại nhÆ°ng cái lõi cốt thì không thay đổi. Văn bản Mấy nguyên tắc lá»›n của cuá»™c váºn Ä‘á»™ng văn hoá má»›i Việt Nam lúc nà y ( viết ngà y 22-9-1944, đăng tạp chà Tiên Phong số 2 ngà y 1-12-1946) nêu ba căn bệnh của văn hoá Việt Nam và đánh giá văn hoá ấy rất thấp, không thoả đáng đối vá»›i văn nghệ lúc ấy, nếu nhÆ° không nói là sai hẳn: “Văn nghệ hợp pháp hầu hết (tôi nhấn mạnh – TÄS) bá»™i phản tinh thần dân tá»™c Ä‘á»™c láºp. Hình thức văn nghệ hết theo lối Tống Nho[…], lại há»c đòi lối Pháp má»™t cách lố lăngâ€. Äánh giá má»™t số hiện tượng cụ thể nhÆ° Xuân thu nhã táºp, tạp chà Tri Tân, tạp chà Thanh Nghị hoà n toà n không đúng. Cách đánh giá mang Ä‘áºm tÃnh áp đặt của ý thức hệ và Ãt sát đối tượng ấy sẽ còn tiếp tục dà i dà i trong các thá»i kì sau.
Xem văn há»c nhÆ° hình thái ý thức xã há»™i là má»™t quan niệm hiện đại, xuất phát từ má»™t há»c thuyết của khoa chÃnh trị kinh tế há»c, nhÆ°ng xem văn há»c là công cụ của đấu tranh giai cấp, giải phóng dân tá»™c, má»™t vÅ© khà tuyên tuyá»n cách mạng, thì tuy đáp ứng nhu cầu thá»±c tế, song lại là sá»± tiếp tục quan niệm “văn dÄ© tải đạo†của truyá»n thống nho giáo. Quan niệm đó hà m chứa má»™t mâu thuẫn chÆ°a được giải quyết vá» chức năng xã há»™i và tÃnh tá»± chủ của văn há»c, gieo cái mầm cho nhiếu cuá»™c tranh luáºn vá» văn nghệ trong suốt trăm năm.
Lý luáºn vá» ná»™i dung văn há»c xuất phát từ là thuyết hình thái ý thức xã há»™i chủ đạo là phản ánh cái hiện thá»±c phù hợp vá»›i hệ tÆ° tưởng của Äảng. TÆ° tưởng ấy nếu trong thá»i kì chiến tranh giải phóng dân tá»™c còn có khả năng phát huy tác dụng thì đến sau chiến tranh trở thà nh trở ngại cho sá»± phát triển của văn há»c mà đến thá»i “Äổi má»›i†đã được hoá giải bằng khẩu hiệu “cởi trói†do ông Tổng bà thÆ° Nguyá»…n Văn Linh nêu ra.
Cuá»™c “tranh đấu vá» há»c thuyết†và “tranh đấu vá» tông phái†được Ä‘á» xuất từ 1943 và được thá»±c hiện từ những năm 1948 -1949 trở Ä‘i ở vùng tá»± do và ở miá»n Bắc Việt Nam sau 1954 đã là m cho việc tiếp nháºn các trÆ°á»ng phái lý luáºn văn há»c, mỹ há»c hiện đại trên thế giá»›i gặp trở ngại. Các cuá»™c đấu tranh vỠý thức hệ chống các khuynh hÆ°á»›ng lý luáºn và sáng tác tÆ° sản và “xét lại†đã tạo ra những công trình khoa há»c giả. Chẳng hạn, công trình Phê phán chủ nghÄ©a xét lại hiện đại trong văn nghệ của GS. Hoà ng Xuân Nhị hay công trình Phê phán chủ nghÄ©a hiện sinh của GS. Äá»— Äức Hiểu, không có sức thuyết phục ngay cả đối vá»›i chÃnh tác giả của nó. Có má»™t thá»i chúng ta hầu nhÆ° cấm tiếp nháºn, váºn dụng má»™t số trÆ°á»ng phái là luáºn phÆ°Æ¡ng Tây, nhÆ° chủ nghÄ©a cấu trúc trong nghiên cứu văn há»c. Má»™t số công trình của Phan Ngá»c nghiên cứu vá» thÆ¡ ÄÆ°á»ng, vá»Â Truyện Kiá»u theo lối cấu trúc chủ nghÄ©a đã không thể công bố, phải sau những năm 80 má»›i được công bố dÆ°á»›i tên gá»i “thao tác luáºnâ€, được giá»›i há»c thuáºt đón nháºn. Äiá»u nà y nói lên rằng tÃnh hiện đại không thể bị ngăn chặn bởi má»™t chủ trÆ°Æ¡ng nà o. Ở miá»n Nam trÆ°á»›c năm 1975 việc dịch thuáºt, giá»›i thiệu, tiếp nháºn các lý thuyết văn há»c hiện đại phÆ°Æ¡ng Tây Ä‘uợc tiến hà nh tá»± nhiên hÆ¡n. Vá»›i tâm thức Việt Nam là há»—n dung văn hoá, là không từ chối tiếp nháºn các yếu tố ngoại sinh. ở các vùng địch chiếm và trong cả nÆ°á»›c sau 1975, sá»± tiếp nháºn các lý luáºn văn há»c phÆ°Æ¡ng Tây dần dần được mở rá»™ng mặc dầu còn cháºm chạp. Cháºm chạp vì năng lá»±c ná»™i sinh yếu và do má»™t số nhân tố khác nữa. Tuy nhiên sá»± tiếp nháºn lúc nà y mang ý vị tÃnh hiện đại, bởi vì do nhu cầu Ä‘á»™t phá truyá»n thống. TÃnh háºu hiện đại đã xuất hiện trong sáng tác, song tÃnh háºu hiện đại trong lý luáºn văn há»c thì hầu nhÆ° chÆ°a thấy rõ. Có hai hình thái tiếp nháºn lý luáºn nÆ°á»›c ngoà i. Tiếp nháºn cưỡng bức và tiếp nháºn tá»± nguyện. Trong các thá»i kì ngÆ°á»i Hán đô há»™ trÆ°á»›c đây, sá»± cưỡng bức tiếp nháºn văn hoá Hán xem ra chẳng có mấy kết quả. NhÆ°ng khi đất nÆ°á»›c Ä‘á»™c láºp và o thế kỉ X sá»± tiếp nháºn tá»± nguyện đã Ä‘em lại sá»± phồn vinh cho văn hoá văn há»c Việt Nam. Chỉ tiếp nháºn tá»± nguyện má»›i có thể Ä‘em lại những giá trị Ä‘Ãch thá»±c cho văn hoá. Trong cách tiếp nháºn nhÆ° má»™t phÆ°Æ¡ng thức ná»™i tại của ảnh hưởng có thể phân biệt các hình thái lai căng, ráºp khuôn, sáng tạo xét theo hiệu quả tiếp nháºn. Và truyá»n thống “dung hoà tôn giáo†có từ Ä‘á»i Trần phải chăng Ä‘ang phát huy tạo ra những sá»± dung hoà má»›i vá» các thứ lý luáºn. TÃnh há»—n dung cÅ©ng không tạo ra lối tiếp thu từng hệ thống riêng biệt đến mức phát triển, Ä‘á»™t phá hệ thống ấy. NgÆ°á»i Việt Nam đã có kinh nghiệm đối thoại vá»›i các tÆ° tưởng ngoại sinh hà ng ngà n năm nay, biết chá»n cái gì vừa sức, tổng hợp lại, váºn dụng và o Việt Nam, là m thà nh “dị bản Việt Namâ€. Vá»›i truyá»n thống ấy, tÃnh hiện đại của lý luáºn nói chung, kể cả triết há»c, từ Nho há»c ngà y xÆ°a đến triết há»c mác xÃt ngà y nay, và lý luáºn văn há»c nói riêng của Việt Nam thÆ°á»ng bị chiết khấu. Và do đó Ãt có khả năng cạnh tranh vá»›i lý luáºn nÆ°á»›c ngoà i. Ở đây đến lượt mình, tÃnh hiện đại ở Việt Nam bị giá»›i hạn bởi truyá»n thống, và do bị giá»›i hạn bởi truyá»n thống thì đó là má»™t tÃnh hiện đại yếu. Chừng nà o nhu cầu Ä‘á»™t phá truyá»n thống thắng thế thì Việt Nam má»›i tháºt sá»± có tÃnh hiện đại, bởi lúc đó má»›i tháºt sá»± có linh hồn của tÃnh hiện đại.
Nhìn lại lý luáºn văn há»c Việt Nam thế kỉ XX theo tiêu chà tÃnh hiện đại nghÄ©a là khắc phục cái nhìn theo tiêu chà chÃnh trị thuần tuý, hẹp hòi, mà phải nhìn trong viá»…n cảnh phát triển lý luáºn của thòi kì há»™i nháºp, toà n cầu hoá tri thức. Nó không chỉ cung cấp má»™t mặt bằng má»›i để đánh giá các thà nh tá»±u và nhược Ä‘iểm của chuyên ngà nh trong thá»i đại giao lÆ°u, há»™i nháºp, mà còn cho phép so sánh sá»± phát triển lý luáºn văn há»c Việt Nam trong tÆ°Æ¡ng quan vá»›i lý luáºn văn há»c thế giá»›i nói chung và vá»›i má»™t số nÆ°á»›c phát triển trong lÄ©nh vá»±c nà y nói riêng. Những nháºn thức ấy sẽ góp phần định hÆ°á»›ng con Ä‘Æ°á»ng tiếp theo của lý luáºn văn há»c Việt Nam trong thế kỉ má»›i.
Â
Hà Nội, ngà y 3-6-2008. có bổ sung thêm tháng 4 năm 2013.
[1] Trần Äình Sá». Là luáºn văn há»c mác xÃt trong bối cảnh toà n cầu hoá tri thức. Văn nghệ, số 16, 2005.
[2] Trần Gia Minh. TÃnh hiện đại và tÃnh háºu hiện đại. Äại há»c Bắc Kinh, 2006; VÆ°Æ¡ng Nhạc Xuyên. Vấn Ä‘á» tÃnh hiện đại và tÃnh háºuhiện đại. Trong sách: Thi há»c triết là phÆ°Æ¡ng Tây thế kỉ XX, Äại há»c Bắc Kinh, 1997.Tiá»n Trung Văn. Vấn Ä‘á» tÃnh hiện đại của là luáºn văn há»c. trong Văn táºp Tiá»n Trung Văn, Thượng Hải từ thÆ° xuất bản, 2005.
[3] Trần Äình Sá». TÃnh hiện đại của văn há»c, má»™t phạm trù mở. Văn nghệ quân Ä‘á»™i, số 11 – 2000.
[4] Trần Äình Sá». TÃnh hiện đại của tÆ° duy là luáºn, phê bình văn há»c. Văn nghệ, số 304 – 2003.
Â
nguồn: http://phebinhvanhoc.com.vn/?p=7664
|