(3)

Ở các ví dụ đã dẫn, trê, thia là tên một tiểu loại thuộc chủng loại cá; phi, tàu dùng để chỉ tiểu loại nhỏ hơn của cá trê, cá thia. Trong nhận thức của người Việt, nói theo logic học, cá là loại ; trê, thia chỉ hạng ; đến lượt nó, cá trê, cá thia là loại , còn phi, tàu chỉ hạng ; tiếp nữa, cá trê phi, cá thia tàu, là loại , cái, đực chỉ hạng . Như thế, các định ngữ hạn định được xếp theo quy tắc: định ngữ chỉ hạng đứng sau định ngữ chỉ loại. Nói cách khác, định ngữ chỉ hạng đứng sau thu hẹp ngoại diên của khái niệm do danh từ trung tâm và định ngữ chỉ loại đứng trước biểu thị. Về lí thuyết, những từ ngữ biểu thị loại hạng theo kiểu tôn ti này là vô hạn. Chẳng hạn so sánh:

(4) a. nhãn tiêu à nhãn tiêu da bò à nhãn tiêu da bò Vĩnh Long ….

b. cá trê à cá trê phi à cá trê phi đơn tính à cá trê phi đơn tính đực …

c. cá mực à cá mực ống à cá mực ống một nắng …

d. sách bài tập à sách bài tập tiếng à sách bài tập tiếng Anh à sách bài tập tiếng Anh lớp 10 à sách bài tập tiếng Anh lớp 10 tập một ...

Song sự phân tách về loại và hạng như vừa trình bày chỉ là vấn đề phân loại thế giới của người Việt, tức là chuyện chủng loại dân gian (folk generics), một phương diện tri nhận (cognition), chứ không phải là vấn đề ngữ pháp [8]. Tuy các định ngữ hạn định nêu trên chiếm giữ những vị trí nhất định, được sắp xếp theo một lớp lang nhất định song điều đó thể hiện sự phạm trù hóa thế giới theo quan điểm của người Việt, còn chức năng của chúng vẫn chỉ là một – chức năng làm định ngữ hạn định – và chúng có chung một vị trí đứng ngay sau từ trung tâm.

1.4. Có thể xếp định ngữ phức số vào cùng nhóm định ngữ trang trí. Đó là việc làm có cơ sở vì cả hai đều có chức năng cung cấp thêm thông tin phụ cho trung tâm và có thể đổi chỗ cho nhau như các ví dụ sau đây cho thấy:

(5) a. Chị ấy mua nhiều quyển sách truyện khác nhau

b. Cái đàn gà đông đúc mập ú cuối cùng (đều đã bị bán non cho tay lái buôn bụng phệ và lùn tịt).

(6) a. Chị ấy mua nhiều quyển truyện dày cộp khác nhau .

a 1 . Chị ấy mua nhiều quyển truyện khác nhau dày cộp.

b. Cái đàn gà cuối cùng mập ú đông đúc (đều đã bị bán non cho tay lái buôn bụng phệ và lùn tịt).

b 1 . Cái đàn gà cuối cùng đông đúc mập ú ( đều đã bị bán non cho tay lái buôn bụng phệ và lùn tịt).

Định ngữ chỉ xuất có thể được xử lý theo cách tương tự. Đây là loại định ngữ có tác dụng phân xuất sự vật được nói đến ở danh từ trung tâm ra khỏi cái nền chung của những sự vật cùng loại [9]. Chẳng hạn:

(7)

Thoạt nhìn qua, dễ tưởng loại định ngữ chỉ xuất và định ngữ trực chỉ ( này, kia, ấy, nọ ) là một vì chúng đều có tính xác định. Ví dụ:

(8)

Nhưng phương tiện và phương thức thực hiện chức năng của chúng không như nhau. Định ngữ chỉ xuất dùng từ ngữ chỉ xuất phân tách vật ra khỏi nền chung của những vật cùng loại và ít nhiều nó có cung cấp thông tin phụ cho sự vật được nêu ở danh từ trung tâm còn định ngữ trực chỉ lại phân xuất vật bằng cách dùng đại từ chỉ thị trực tiếp trỏ vào vật được nói đến và nó thuần tuý trỏ vào vật mà không cung cấp thêm thông tin phụ . Quan trọng hơn, về ngữ pháp, chúng chiếm giữ những vị trí khác nhau trong danh ngữ . Chúng có thể cùng xuất hiện trong cấu trúc danh ngữ, trong đó định ngữ trực chỉ luôn luôn đứng sau định ngữ chỉ xuất, chẳng hạn so sánh:

(9)

Thành thử, nên xếp định ngữ chỉ xuất vào cùng nhóm định ngữ trang trí, chứ không thể cùng nhóm với định ngữ trực chỉ. Các loại định ngữ chỉ xuất, chỉ phức số,… nói riêng và định ngữ trang trí nói chung đều miêu tả sự vật được nêu ở danh từ trung tâm, cho nên thuật ngữ thích hợp để chỉ những định ngữ ở vị trí này là định ngữ miêu tả.

1.5. Vị trí của những định ngữ bắt đầu bằng một giới từ lộ rõ qua những ví dụ sau đây:

(10) a. Quyển sách mới của ông (rất hay) .

a 1 . * Quyển sách của ông mới (rất hay) .

b. Những em học sinh thông minh của lớp 6A (đá bóng rất cừ.)

b 1 . * Những em học sinh của lớp 6A thông minh (đá bóng rất cừ.) [11]

c. Những cánh buồm nâu cũ kĩ của làng chài

c 1 . * Những cánh buồm nâu của làng chài cũ kĩ

Ta thấy chỉ có thể nói những câu (10) a, b, c, chứ không thể nói những câu (10) a 1, b 1, c 1 . Như thế, giới ngữ chỉ sở hữu của ông, của lớp 6A, của làng chài có vị trí sau định ngữ trang trí mới tinh, thông minh, cũ kĩ.

Cần lưu ý việc lược bỏ giới từ trong giới ngữ chỉ sở hữu là có điều kiện. Những cứ liệu sau đây chứng minh điều đó.

(11) a. sách của tôi, sách của chúng tôi, sách của họ, sách của người ta, sách của những người nổi tiếng nhất nước

a 1 . sách tôi, sách chúng tôi, sách họ, sách người ta, sách những người nổi tiếng nhất nước

b. quyển của tôi, quyển của chúng tôi, quyển của họ, quyển của người ta, quyển của những người nổi tiếng nhất nước

b 1 . ??? quyển tôi, quyển chúng tôi, quyển họ, quyển người ta, quyển những người nổi tiếng nhất nước

c. quyển sách của tôi, quyển sách của chúng tôi, quyển sách của họ, quyển sách của người ta, quyển sách của những người nổi tiếng nhất nước

c 1 . ??? quyển sách tôi, quyển sách chúng tôi, quyển sách họ, quyển sách người ta, quyển sách những người nổi tiếng nhất nước

d. quyển sách xinh xắn của tôi, quyển sách xinh xắn của chúng tôi, quyển sách xinh xắn của họ, quyển sách xinh xắn của người ta, quyển sách xinh xắn của những người nổi tiếng nhất nước

d 1 . ??? quyển sách xinh xắn tôi, quyển sách xinh xắn chúng tôi, quyển sách xinh xắn họ, quyển sách xinh xắn người ta, quyển sách xinh xắn những người nổi tiếng nhất nước

Ở (11), ta thấy khi cấu trúc danh ngữ là danh từ + giới ngữ chỉ sở hữu (ví dụ a) thì hoàn toàn có thể lược bỏ giới từ củ a (ví dụ a 1 ); còn khi cấu trúc danh ngữ là loại từ + giới từ chỉ sở hữu (ví dụ b), loại từ + danh từ + giới ngữ chỉ sở hữu (ví dụ c), hay loại từ + danh từ + định ngữ trang trí + giới ngữ chỉ sở hữu (ví dụ d), thì không thể lược bỏ giới từ củ a (các ví dụ b 1 , c 1 , d 1 ) mà không làm tổn hại đến tính tự nhiên của nó.

Lại xét những ví dụ sau:

(12) a. Cái cuốn sách dày cộp trong tủ kính (là của tôi mượn thư viện).

a 1 . * Cái cuốn sách trong tủ kính dày cộp (là của tôi mượn thư viện).

b. Những ngôi nhà đồ sộ trong làng (đều mới xây năm ngoái).

b 1 . * Những ngôi nhà trong làng đồ sộ (đều mới xây năm ngoái) .

c. Những con dê gầy gò trên đồi cỏ

c 1 . * Những con dê trên đồi cỏ gầy gò

ta thấy chỉ có thể nói những câu (12) a, b, c, chứ không thể nói những câu (12) a 1, b 1, c 1 . Như thế, giới ngữ chỉ vị trí trong tủ kính, trong làng, trên đồi cỏ là đứng sau định ngữ trang trí. [12]

1.6. Nếu kể thêm loại định ngữ có kết cấu là một tiểu cú (clause) thì tình hình còn phức tạp hơn. Các ví dụ

(13) a. Cái anh cao cao mà anh gặp hôm qua (là bạn của tôi thuở thiếu thời).

a 1 . * Cái anh mà anh gặp hôm qua cao cao (là bạn của tôi thuở thiếu thời).

b. Mấy con cá bé xíu mà em vừa mua (bị mèo ăn rồi).

b 1 . ??? Mấy con cá mà em vừa mua bé xíu (bị mèo ăn rồi).

c. Cái con gà con ốm yếu mà em vừa thấy (là gà Đông Cảo đấy).

c 1 . * Cái con gà con mà em vừa thấy ốm yếu (là gà Đông Cảo đấy).

chứng tỏ định ngữ trang trí và định ngữ có kết cấu là một tiểu cú không thể đổi chỗ cho nhau. Nói rõ hơn, vị trí của định ngữ trang trí là đứng trước định ngữ có kết cấu là một tiểu cú.

1.7. Tóm lại, đứng sau định ngữ trang trí là các định ngữ có kết cấu là (a) giới ngữ chỉ sở hữu; (b) giới ngữ chỉ vị trí; và (c) tiểu cú. Nhưng vị trí của chúng so với nhau là như thế nào?

Dương Thanh Bình (1971:130ff) cho rằng trật tự ấy là giới ngữ chỉ vị trí + giới ngữ chỉ sở hữu + tiểu cú mà hầu như không biện luận gì. Nhưng căn cứ vào ví dụ minh họa sau đây của chính Dương Thanh Bình Cái áo trắng thứ ba trong tủ của chị Hoa mà anh vừa trông thấy , ta cũng thấy ngay rằng ý kiến của tác giả là thiếu sức thuyết phục. Quả vậy, ta có thể đẩy giới ngữ chỉ vị trí ra sau giới ngữ chỉ sở hữu hay thậm chí ra sau tiểu cú mà ngữ đoạn vẫn tự nhiên: Cái áo trắng thứ ba của chị Hoa trong tủ mà anh vừa trông thấy ; Cái áo trắng thứ ba của chị Hoa mà anh vừa trông thấy trong tủ .