TS. Nguyá»…n Thị Ly Kha, ÄHSP TP HCM
       Có thể nói rằng tác phẩm văn há»c là má»™t yếu tố cấu thà nh sách giáo khoa Tiếng Việt (TV) tiểu há»c, sách Ngữ văn trung há»c... Tháºt khó hình dung nổi nếu phÆ°Æ¡ng tiện để giáo dục nhân sinh cho há»c sinh lại thiếu vắng những bà i thÆ¡ – những sản phẩm lao Ä‘á»™ng sáng tạo nghệ thuáºt của thi sÄ©. Vá»›i sức mạnh của thi ca, những vần thÆ¡
nhÆ° Hôm qua em tá»›i trÆ°á»ng / Mẹ dắt tay từng bÆ°á»›c / Hôm nay mẹ lên nÆ°Æ¡ng / Má»™t mình em tá»›i lá»›p. / HÆ°Æ¡ng rừng thÆ¡m đồi vắng / NÆ°á»›c suối trong thầm thì / Cá» xoè ô che nắng / Râm mát Ä‘Æ°á»ng em Ä‘i (Äi há»c, Minh ChÃnh, TV1, t2); Má»—i sá»›m mai thức dáºy / Luỹ tre xanh rì rà o / Ngá»n tre cong gá»ng vó / Kéo mặt trá»i lên cao. (LÅ©y tre, Nguyá»…n Công DÆ°Æ¡ng, TV2); Sáng đầu thu trong xanh / Em mặc quần áo má»›i / Äi đón ngà y khai trÆ°á»ng / Vui nhÆ° là đi há»™i. (Ngà y khai trÆ°á»ng, Nguyá»…n Bùi Vợi, TV3); Quê hÆ°Æ¡ng là chùm khế ngá»t /Cho con trèo hái má»—i ngà y / Quê hÆ°Æ¡ng là đưá»ng Ä‘i há»c / Con vá» rợp bÆ°á»›m và ng bay./ Quê hÆ°Æ¡ng là con diá»u biếc / Tuổi thÆ¡ con thả trên đồng (Quê hÆ°Æ¡ng, Äá»— Trung Quân, TV4); Ở táºn sông Hồng, em có biết / Quê hÆ°Æ¡ng anh cÅ©ng có dòng sông /Anh mãi gá»i vá»›i lòng tha thiết: Và m Cá» Äông! Æ i Và m Cá» Äông! (Hoà i VÅ©, TV4); Äẽo cà y theo ý ngÆ°á»i ta / Sẽ thà nh khúc gá»—, chẳng ra việc gì /Tôi nghe truyện cổ thầm thì / Lá»i cha ông dạy cÅ©ng vì Ä‘á»i sau (Tôi yêu truyện cổ nÆ°á»›c mình, Lâm Thị Mỹ Dạ, TV4); Mai rồi con lá»›n khôn / Chim không còn biết nói / Gió chỉ còn biết thổi.../ Äi qua thá»i ấu thÆ¡ / Bao Ä‘iá»u bay Ä‘i mất / Chỉ còn trong Ä‘á»i tháºt / Tiếng ngÆ°á»i nói vá»›i con / Hạnh phúc khó khăn hÆ¡n / Má»i Ä‘iá»u con đã thấy / NhÆ°ng là con già nh lấy / Từ hai bà n tay con... (Sang năm con lên bảy, VÅ© Äình Minh, TV5),… đã cùng thầy cô giáo giúp há»c sinh thụ đắc bà i há»c là m ngÆ°á»i má»™t cách tá»± nhiên nhÆ° cÆ¡m ăn nÆ°á»›c uống hà ng ngà y nuôi dưỡng cÆ¡ thể. Có không Ãt bà i thÆ¡ trong sách giáo khoa tiểu há»c đã “đi qua†2 tháºm chà 3 thế hệ trong má»™t gia đình. Những báºc là m ông là m bà , là m cha là m mẹ, vừa vui, vừa ngạc nhiên khi gặp lại trong bà i há»c của con, cháu mình bà i thÆ¡ ngà y xÆ°a mình đã há»c. Äấy là những bà i thÆ¡ gần gÅ©i vá»›i tâm hồn, vá»›i cách nghÄ© của trẻ, những bà i thÆ¡ được viết từ ná»—i rung cảm, từ tình yêu thÆ°Æ¡ng trẻ nhá» của nhà thÆ¡. Không giá»›i hạn ở chức năng chuyển tải những bà i há»c nhân sinh, mà cả những kiến thức vá» từ ngữ, ngữ pháp, những kÄ© năng Ä‘á»c văn bản, viết chÃnh tả, dùng từ viết câu, táºp là m văn,… cÅ©ng được thÆ¡ văn gồng gánh trên đôi vai của mình mang đến cho há»c sinh những bà i há»c, những cảm xúc tÆ°Æ¡i má»›i,... Ở chÆ°Æ¡ng trình tiểu há»c 2000, kiến thức vá» Ngữ chiếm tỉ lệ nhiá»u hÆ¡n kiến thức vá» Văn và được tÃch hợp thà nh má»™t môn, được thể hiện chung trong má»™t cuốn sách – sách môn “Tiếng Việtâ€. Sách giáo khoa Tiếng Việt tiểu há»c (sách cải cách cÅ©ng nhÆ° sách hiện hà nh và chắc chắn là sách của cả những vòng thay sách sau nà y) được chia thà nh nhiá»u chủ Ä‘iểm xoay quanh trục chÃnh nhà trÆ°á»ng - gia đình - thiên nhiên đất nÆ°á»›c được sắp xếp theo hÆ°á»›ng kế thừa và phát triển theo kiểu đồng tâm và xoáy ốc, được gá»i bằng những cái tên giản dị thân thuá»™c nhÆ°ng vẫn đầy sức gợi, sức khái quát, nhÆ° Em là há»c sinh, Bạn trong nhà , Ngôi nhà chung, Bầu trá»i và mặt đất, ThÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i nhÆ° thể thÆ°Æ¡ng thân, Măng má»c thẳng, Trên đôi cánh Æ°á»›c mÆ¡, Có chà thì nên, Tiếng sáo diá»u, NgÆ°á»i ta là hoa đất, Vẻ đẹp muôn mà u, Những ngÆ°á»i quả cảm, Khám phá thế giá»›i, Tình yêu cuá»™c sống, Việt Nam tổ quốc em, Cánh chim hòa bình, Giữ lấy mà u xanh, Vì hạnh phúc con ngÆ°á»i, Vì cuá»™c sống thanh bình, Những chủ nhân tÆ°Æ¡ng lai,... Có thể nói rằng sách giáo khoa (SGK) Tiếng Việt tiểu há»c không mảy may gây cái khuôn giá»›i hạn sức ngân vang, tầm bay bổng của thi ca. Từ ná»™i dung chÆ°Æ¡ng trình, từ chủ Ä‘iểm, tác giả SGK Ä‘i tìm tác phẩm văn há»c và biên soạn thà nh bà i há»c giáo khoa sao cho vừa phải đảm bảo tÃnh giáo dục vừa cung cấp kiến thức ngôn từ, kiến thức vá» Ä‘á»i sống xã há»™i cho trẻ thÆ¡. Những bà i thÆ¡ tác giả SGK phải tìm buá»™c phải thá»a mãn không Ãt yêu cầu, nhÆ° phải gắn vá»›i chủ Ä‘iểm, phải vừa có giá trị thẩm mÄ©, giá trị giáo dục cao, vừa phù hợp đặc Ä‘iểm tâm sinh lý, đặc Ä‘iểm nháºn thức của há»c sinh tiểu há»c, vừa góp phần rèn luyện nhân cách vừa góp phần rèn luyện lá»i ăn tiếng nói cho HS,... ChÆ°Æ¡ng trình, Ä‘á» cÆ°Æ¡ng mà chủ biên và há»™i đồng xây dá»±ng cÅ©ng yêu cầu tác giả SGK phải chá»n thÆ¡ sao cho phong phú vá» ná»™i dung, Ä‘a dạng vá» thể loại, đặc sắc vá» cấu tứ, tinh tế hà m súc vá» ngôn từ,... Äồng thá»i, vá»›i việc tìm chá»n những bà i thÆ¡ đảm bảo giá trị ná»™i dung và giá trị nghệ thuáºt, tác giả sách giáo khoa còn phải chú trá»ng tÃnh Ä‘a thanh, Ä‘a sắc của vùng miá»n, của các thế hệ nhà thÆ¡,… Có thể nói mà không há» quá rằng tìm được bà i thÆ¡, bà i văn là m ngữ liệu cho việc biên soạn các bà i há»c, ngÆ°á»i viết sách giáo khoa Tiếng Việt tiểu há»c 2000 đã hoà n thà nh hÆ¡n 90% công việc được giao. Tỉ lệ thÆ¡ so vá»›i văn xuôi ở má»—i lá»›p và má»—i phân môn không hoà n toà n nhÆ° nhau. Äiá»u nà y tùy thuá»™c và o thế mạnh của má»—i thể loại trong sá»± gắn vá»›i nhiệm vụ chuyển tải các Ä‘Æ¡n vị kiến thức. Xin nêu má»™t và i và dụ minh chứng. SGK Tiếng Việt 1, táºp 2, phần Há»c vần có 20 bà i (kể cả các bà i ôn táºp), thì chỉ có 3 bà i Táºp Ä‘á»c ứng dụng có vần đã há»c là câu văn xuôi (bà i cho vần oanh, oach, tr.26-27; bà i cho vần oat, oăt, tr.28-29; bà i cho vần uynh, uych, tr.40-41) còn lại 17 bà i Ä‘á»c Ä‘á»u là trÃch Ä‘oạn thÆ¡, ca dao. Ở lá»›p 1 (sau phần Há»c vần) và ở lá»›p 2, 3, má»—i tuần có 3 tiết Táºp Ä‘á»c, thì có 1 bà i thÆ¡ và 2 bà i văn xuôi được dùng là m ngữ liệu; lên lá»›p 4, 5 tỉ lệ thÆ¡ xuất hiện trong các bà i Táºp Ä‘á»c Ãt hÆ¡n văn xuôi nhÆ°ng vẫn phải đảm bảo má»—i chủ Ä‘iểm (thÆ°á»ng là ba tuần) có Ãt nhất má»™t bà i thÆ¡ cho các tiết Táºp Ä‘á»c. Văn bản từ các nguồn từ sách in, báo in đến sách báo trên mạng Internet; từ tác phẩm trong nÆ°á»›c đến tác phẩm nÆ°á»›c ngoà i, đến tìm lại từ sách giáo khoa cÅ©,... Ä‘á»u được tác giả sách giáo khoa Tiếng Việt tiểu há»c tìm tòi, lục soát vá»›i nhiá»u phÆ°Æ¡ng thức, trong đó có cả “chiêu thức†tìm cách tiếp cáºn, gặp gỡ các nhà thÆ¡, nhà văn để đặt hà ng sáng tác bà i vở cho chủ Ä‘iểm mình cần. Không Ãt bạn Ä‘á»c, nếu không xem sách giáo khoa tiểu há»c thì thÆ°á»ng vẫn nghÄ© thÆ¡ chỉ dùng là m ngữ liệu cho cho các bà i táºp Ä‘á»c mà thôi (?!). Hoà n toà n không phải thế. Trong SGK Tiếng Việt tiểu há»c, vá»›i Æ°u thế vá» sức mạnh ngôn từ và tầm tác Ä‘á»™ng của mình, thÆ¡ được các tác giả SGK dùng là m dẫn liệu cho kể chuyện, cho táºp là m văn, nhÆ° Äá»c bà i thÆ¡ sau, dá»±a và o bà i thÆ¡ em hãy kể lại chuyện “Nà ng tiên ốc†(Xuân Quỳnh), chuyện “Bác rùa biết bay†(Nguyá»…n Hoà ng SÆ¡n), Dá»±a và o bà i thÆ¡ “Con vện†(Nguyá»…n Hoà ng SÆ¡n), em hãy tả lại chú chó vện; ở cả kiểu bà i thuyết trình tranh luáºn, kiểu viết biên bản vá» má»™t vụ việc, việc sá» dụng ngữ liệu là má»™t bà i thÆ¡ ngụ ngôn kiểu nhÆ° Mỡ và hà nh cãi nhau, Vịt đánh vỡ trứng nhÆ° thế nà o (Nguyá»…n Hoà ng SÆ¡n),… đã khiến HS đón nháºn và thá»±c hiện má»™t cách đầy hứng khởi và hiệu quả. Có thể mở bất cứ trang sách nà o của sách giáo khoa Tiếng Việt tiểu há»c, ở má»—i tuần má»—i chủ Ä‘iểm, ta Ä‘á»u dá»… dà ng bắt gặp những câu thÆ¡, Ä‘oạn thÆ¡ được là m dẫn liệu cho các kiểu rèn luyện chÃnh tả, từ chÃnh tả nghe viết đến chÃnh tả trà nhá»›, từ chÃnh tả Ä‘oạn bà i đến chÃnh tả Ä‘iá»n khuyết, nhÆ°: Äiá»n và o chá»— trống: a) l hay n? …ăm gian …á»u cá» thấp …e te / Ngõ tối Ä‘ua bay đóm ..áºp ..òe / …ưng dáºu phất phÆ¡ chòm khói nhạt /…à n ao …óng …ánh bóng trăng …oe. (TV4,1); Tìm trong Ä‘oạn thÆ¡ đã viết chÃnh tả các tiếng có vần… Trong nhiá»u bà i Luyện từ và câu, ngữ liệu cho bà i há»c và bà i táºp là những vần thÆ¡ già u hình ảnh, nhÆ° “Tìm các hình ảnh so sánh trong những câu thÆ¡, câu văn dÆ°á»›i đây: a) Mắt hiá»n sáng tá»±a vì sao / Bác nhìn đến táºn Cà Mau cuối trá»i (Thanh Hải); b) Em yêu nhà em / Hà ng xoan trÆ°á»›c ngõ / Hoa xao xuyến nở / NhÆ° mây từng chùm (Tô Hà ); c) Mùa đông / Trá»i là cái tủ Æ°á»›p lạnh / Mùa hè / Trá»i là cái bếp lò nung (Lò Ngân Sủn)†(TV3, t1); NghÄ©a của các từ in Ä‘áºm trong khổ thÆ¡ sau có gì khác vá»›i nghÄ©a của chúng ở bà i táºp 1? Răng của chiếc cà o / Là m sao nhai được ? MÅ©i thuyá»n rẽ nÆ°á»›c / Thì ngá»i cái gì ? Cái ấm không nghe / Sao tai lại má»c ? (Quang Huy, TV5, t1), v.v.. Tháºm chÃ, thÆ¡ còn chở cả cái môn “mạnh hÆ¡n bão táp†trên đôi cánh thi ca bay bổng của mình má»™t cách “tá»± nhiên nhi nhiênâ€. Chẳng hạn không phải là không có những bà i táºp kiểu nhÆ° “Tìm vế câu chỉ Ä‘iá»u kiện (giả thiết), vế câu chỉ kết quả và các quan hệ từ nối chúng trong những và dụ sau: (…). b) Nếu là chim, tôi sẽ là loà i bồ câu trắng/ Nếu là hoa, tôi sẽ là má»™t đóa hÆ°á»›ng dÆ°Æ¡ng/ Nếu là mây, tôi sẽ là má»™t vầng mây ấm / Là ngÆ°á»i, tôi sẽ chết cho quê hÆ°Æ¡ng.†(TV5, t2, tr.39); Tìm các từ chỉ sá»± váºt trong Ä‘oạn thÆ¡ sau: Mang theo truyện cổ tôi Ä‘i / Nghe trong cuá»™c sống thầm thì tiếng xÆ°a / Và ng cÆ¡n nắng, trắng cÆ¡n mÆ°a / Con sông chảy có rặng dừa nghiêng soi / Äá»i cha ông vá»›i Ä‘á»i tôi / NhÆ° con sông vá»›i chân trá»i đã xa / Chỉ còn truyện cổ thiết tha /Cho tôi nháºn mặt ông cha của mình. (Lâm Thị Mỹ Dạ, TV4, t1). Cứ thế, những trang văn, trang thÆ¡ của các nhà thÆ¡, nhà văn đã giúp thầy cô giáo thắp sáng niá»m vui đến vá»›i tri thức của trẻ. Và tình yêu cuá»™c sống, khát vá»ng hiểu biết cái má»›i cà ng được tÃch luỹ, được nhân lên theo năm tháng. Có thể nói nếu cuá»™c sống không tạo nên má»™t sức hút kì lạ thì khó mà có được những dòng thÆ¡, những lá»i văn đẹp đẽ đáng yêu đến thế và ngược lại chÃnh những lá»i thÆ¡ đầy chất thÆ¡ ấy đã là má»™t trong những lá»±c hút mạnh mẽ Ä‘Æ°a các em đến trÆ°á»ng. Có thể nói má»™t cách hình ảnh rằng trên hà nh trình Ä‘i tìm những bà i thÆ¡ hay cho há»c sinh tiểu há»c, ngÆ°á»i biên soạn SGK đã gặp không Ãt chông gai của trở ngại. Cái trở ngại không chỉ vì có những tác phẩm đạt phần tÆ° tưởng, thá»a mãn chủ Ä‘iểm, chứa Ä‘á»±ng cả yếu tố chÃnh tả, ngữ pháp cần dạy cho há»c sinh nhÆ°ng lại nặng tÃnh giáo huấn, Ä‘á»c lên nhÆ° những bà i ca giáo lÃ, tháºm chỉ nghe “cứ giả giả†nên tác giả sách giáo khoa Ä‘Ã nh “ngáºm ngùi cầm lòng váºy, Ä‘Ã nh lòng váºy, rầu lòng váºyâ€. Trở ngại cÅ©ng còn vì có những khi tác giả SGK tìm được văn bản hay, thá»a mãn hầu hết má»i tiêu chà (chủ Ä‘á», ngôn từ, nghệ thuáºt, dung lượng) và bà i soạn được hoà n thà nh, tháºm chà có bà i đã lên khuôn nhÆ°ng rồi không được chấp thuáºn chỉ vì những lý do “nhạy cảm và tế nhịâ€. Chúng tôi rất tiếc những trÆ°á»ng hợp nhÆ° thế nà y do lá»±c bất tòng tâm. Và ngược lại, cái khó còn đến từ việc khó tìm ra, tháºm chà tìm không được những bà i thÆ¡ hay cho những chủ Ä‘iểm nhÆ° Có chà thì nên, NgÆ°á»i công dân, Vì cuá»™c sống thanh bình, Nam và nữ,… NhÆ°ng Ä‘á» cÆ°Æ¡ng đã duyệt, thá»i hạn đã hết, Nhà xuất bản thúc giục và các tác giả sách giáo khoa Ä‘Ã nh phải Ä‘Æ°a những bà i mình chÆ°a tháºt “vừa ý†là m văn bản được chá»n. Äể đạt được mục Ä‘Ãch khÆ¡i gợi cho trẻ niá»m vui há»c, dÄ© nhiên ngÆ°á»i đồng hà nh cùng các nhà soạn SGK là các nhà văn, nhà thÆ¡, là các thầy cô giáo – những ngÆ°á»i không chỉ thắp lên mà còn duy trì, nuôi dưỡng ngá»n lá»a và lòng Ä‘am mê khám phá thế giá»›i con chữ, thế giá»›i ná»™i tâm, thế giá»›i tri thức cho các em. Vòng Ä‘á»i má»™t bá»™ sách giáo khoa sẽ không phải là 3, 4 chục năm nhÆ° trÆ°á»›c mà sẽ ngắn hÆ¡n. Tuy nhiên, vòng sách giáo khoa nà o cÅ©ng đón nháºn và mong đón nháºn những bà i thÆ¡ hay, những bà i thÆ¡ tốt vá» ná»™i dung lẫn hình thức. Và sách giáo khoa Tiếng Việt tiểu há»c không giá»›i hạn Ä‘á» tà i, loại thể, chủ Ä‘á», phong cách của thÆ¡ ca. Có thể nói chúng ta không sợ xa lạ những thứ thuá»™c vá» váºt chất nhÆ° cảnh váºt, phÆ°Æ¡ng tiện, Ä‘i lại,... mà chúng ta sợ xa lạ vá»›i tâm hồn, cách nghÄ© của trẻ. Nhà thÆ¡ Trần Nhuáºn Minh có lần nói đại ý là viết cho trẻ con phải nói được cái "tình", phải có cái "văn". Viết cho trẻ con mà toà n nói "lý", ý nghÄ© dạy trẻ tức ná»™i dung giáo huấn được hình thà nh trÆ°á»›c khi cầm bút, thÆ¡ ca chỉ là cái xe để chở nó thì khó mà có thể có thÆ¡ hay cho các em. Trình bà y những ý kiến nhá» nhặt nà y theo lá»i má»i tham dá»± Há»™i thảo của má»™t thà nh viên trong ban tổ chức, chúng tôi không khá»i không liên tưởng tá»›i ý kiến của GS. Nguyá»…n Văn Tuấn – Nghiên cứu viên cao cấp Viện Nghiên cứu Y khoa Garvan (Úc) vỠ“kỹ năng má»m†của nhà khoa há»c. Theo GS Nguyá»…n Văn Tuấn, nhà khoa há»c sẽ “chuyên nghiệp†và “thà nh công†hÆ¡n khi hỠđược trang bị “kỹ năng lobbyâ€. Ông giải thÃch đấy là “những kÄ© năng là m cho công trình nghiên cứu của mình được ghi nháºn, được Ä‘á» cáºp và trÃch dẫn, và qua đó gây ảnh hưởng trong chuyên ngà nh.â€; “muốn cho công trình của mình được nhiá»u ngÆ°á»i biết đến thì nhà khoa há»c phải biết cách “chà o hà ng†ý tưởng và công trình của mình trong các diá»…n Ä‘Ã n khoa há»c, phải biết táºn dụng tất cả cÆ¡ há»™i để quảng bá nghiên cứu của mình đến cá»™ng đồng khoa há»câ€, chứ không nên chỉ chỠđợi “hữu xạ tá»± nhiên hÆ°Æ¡ng†(Phạm Hiệp, Bản tin ÄHQG Hà Ná»™i 12/2009). Thiển nghÄ©, để giúp tác giả sách giáo khoa chá»n được bà i thÆ¡ hay cho các em trong Ä‘iá»u kiện nhà nhà là m thÆ¡, ngÆ°á»i ngÆ°á»i là m thÆ¡, nÆ¡i nÆ¡i in thÆ¡, phát hà nh thÆ¡ nhÆ° ở Việt Nam ta hiện nay, các nhà thÆ¡ và Há»™i nhà văn cần PR, cần lobby tác phẩm của mình. Và nếu váºy chắc chắn đợt thay sách giáo khoa trong vòng dăm bảy năm tá»›i và những vòng tiếp theo, những bà i thÆ¡ hay sẽ đến được vá»›i trang sách giáo khoa, cùng thầy cô giáo góp phần Ä‘Ã o tạo và bồi dưỡng những chủ nhân tÆ°Æ¡ng lai của đất nÆ°á»›c – những con ngÆ°á»i má»›i của giai Ä‘oạn má»›i, giai Ä‘oạn há»™i nháºp, giai Ä‘oạn của ná»n kinh tế tri thức. Nói Ä‘i xuôi rồi, cÅ©ng xin được nói ngược má»™t chút cho trá»n vẹn, cho khá»i “nghiêng vá» bên ná», lệch sang phÃa kiaâ€. Äó là để có được tác phẩm hay dùng trong sách giáo khoa, tuổi thÆ¡ và cả xã há»™i đòi há»i: không những nhà thÆ¡ phải có thÆ¡ hay cho con trẻ, mà tác giả sách giáo khoa cÅ©ng phải được “chuyên nghiệpâ€Â để tránh bá» sót, phà phạm những bà i thÆ¡ hay cả vá» ná»™i dung lẫn nghệ thuáºt.
(Báo cáo tại Há»™i thảo "ThÆ¡ trong nhà trÆ°á»ng", Há»™i Nhà văn Việt Nam-ÄH Äồng Tháp 01/2011)
 |