NHỮNG TẤM LÒNG CAO CẢ - BÀI CA VỀ SỰ NGHIỆP TRỒNG NGƯỜI

Bùi Thanh Truyền [1]

Tóm tắt: “Những tấm lòng cao cả” là cuốn sách gắn liền với tên tuổi của Edmondo de Amicis – nhà văn trọn đời tìm kiếm, khám phá vẻ đẹp của thế giới tâm hồn con người. Truyện khắc họa sinh động chân dung tập thể thầy cô hết lòng yêu thương học sinh, tận tuỵ, hi sinh vì sự nghiệp trồng người. Bài ca sư phạm âm vang suốt tác phẩm đã góp phần khẳng định tên tuổi tác giả trên văn đàn thế giới nói chung, Việt Nam nói riêng.

Từ khóa: thầy cô, học sinh, bài ca sư phạm, sự nghiệp trồng người.

HEART – THE SONG ABOUT EDUCATING CAREER

Abstract: “Heart” is the work which made Edmondo de Amicis becomes well-known in the world through looking for and finding out about the beauty of the human spirit. The story portrays teachers who love pupils with their whole heart and serve devotedly in educating career. The work is as a beautiful pedagogical song that confirms the author's reputation in the world and in Vietnam.

Keywords: teacher, pupil, pedagogical song, educating career.

1. Edmondo de Amicis – nghệ sĩ trọn đời truy tầm vẻ đẹp của thế giới tâm hồn

Edmondo de Amicis xuất hiện trên văn đàn Ý vào nửa sau thế kỉ XIX và nhanh chóng đến với bạn đọc thế giới bằng những câu chuyện nhỏ viết cho thiếu nhi. Trẻ em đọc Amicis bằng một niềm đồng cảm chân thành. Suốt cuộc đời sống và viết của mình, ông mải mê kiếm tìm thứ hạnh phúc ẩn chứa trong tâm hồn con người, trong tình yêu thương đồng loại – một trạng thái sung sướng, mãn nguyện chỉ có được khi ta biết thấu hiểu, đồng cảm và sẻ chia với những người xung quanh.

Amicis sinh năm 1846 tại Ônêglia, xứ Liguria, trên bờ biển Tây Bắc bán đảo Ý và qua đời ở Boocđighêra, tỉnh Giênôva ngày 12 tháng 3 năm 1908. Sinh ra và lớn lên trong hoàn cảnh đất nước chiến tranh, ông sớm ý thức được trách nhiệm của mình và có một tinh thần dân tộc sâu sắc. Trước khi tên tuổi của nhà văn Edmondo de Amicis vang danh trên văn đàn, người ta đã biết đến người lính Amicis dũng cảm.

Hơn 40 năm gắn bó với sự nghiệp văn chương, một nửa thời gian ông viết về du kí, nửa còn lại dành cho các vấn đề xã hội. Tuy vậy, vẫn còn một mảng đề tài khơi dậy trong Amicis cảm hứng sáng tạo và với nó, ông đã trở thành nhà văn của tình thương, của những bài học đạo đức dành cho trẻ nhỏ. Ông hướng ngòi bút đến trẻ thơ với một tấm lòng nhân hậu, một tình yêu thương trìu mến và một sự hiểu biết sâu sắc đặc điểm tâm lí lứa tuổi này. Các truyện viết về mảng đề tài thiếu nhi không đầy tình tiết bất ngờ như thể du kí, không nóng bỏng và gay gắt như khi viết về các vấn đề xã hội. Chúng nhẹ nhàng, thoải mái nhưng giàu sức thuyết phục. Những người bạn dí dỏm thân mật, dễ thương; Giữa trường và nhà tâm lí và đầy trách nhiệm; Cuốn truyện của người thầy xúc động và giàu tình thương...

Trong cái vốn liếng khiêm tốn đó, Tấm lòng (Coure) ra đời vào năm 1886 (được dịch ra tiếng Việt là Những tấm lòng cao cả) là cuốn sách có đời sống lâu dài hơn cả. Hơn một thế kỉ nay, Coure đã đưa Amicis đến với mọi người, đến với thiếu nhi Việt Nam và thiếu nhi toàn thế giới.

2. Những tấm lòng cao cả - khúc hát vinh danh những người gieo hạt lặng thầm

Những tấm lòng cao cả [1] là một cuốn sách giản dị, được viết dưới dạng nhật kí học trò, ghi lại những việc lớn nhỏ, những chuyện hàng ngày của cậu bé lớp ba Enricô Bôttini theo trình tự thời gian một năm học, từ những hoạt động trong lớp của học sinh, những bức thư của phụ huynh viết cho con em mình để nhắc nhở lỗi lầm, những truyện đọc hàng tháng của thầy giáo về các nhân vật cùng trang lứa với các em... Sức hấp dẫn của tác phẩm chính là những câu chuyện xúc động về tình người, những bài học giáo dục trẻ con sâu sắc được thể hiện bằng giọng văn trìu mến, tràn đầy yêu thương. Ở đó, ta được vui đùa hồn nhiên cùng đám học trò nhỏ, đứa thì ngây thơ khoe những đồ chơi mới, đứa lại ngộ nghĩnh với dáng bộ làm kiêu, đứa thì luôn đứng ra bênh vực bạn. Ở đó, ta như trẻ lại để được vỗ về, được yêu thương trong tình mẹ cha, được lớn lên, trưởng thành trong sự dìu dắt, dạy bảo của những người thầy. Cuốn sách là một thiên trường ca cảm động về nghề dạy học. Amicis đã viết về hình ảnh của thầy cô giáo với những tình cảm trân trọng nhất. Họ đã sống hết mình vì nghề nghiệp, vì học sinh, vì những mục đích tốt đẹp.

Trong truyện, hình ảnh các thầy cô giáo đã hiện lên với lòng nhiệt thành và bao điều tôn kính. Họ coi trọng sự nghiệp giáo dục, chăm lo việc học, đời sống tình cảm và cả chuyện ăn ngủ, sinh hoạt của học sinh. Họ lo lắng và yêu quý trẻ thơ như chính con em của mình, không dạy mà như đã dạy, không nói mà như đã nói. Những bài học về tình thầy trò cứ nhẹ nhàng đi vào lòng trẻ thơ, đi vào lòng người đọc.

Thầy truyền cho học sinh ngọn lửa của lòng yêu nước, ý thức sống xứng đáng với truyền thống đất nước, dân tộc mình – một đất nước “đã chiến đấu năm mươi năm, và ba vạn người Ý đã chết cho tự do”. Họ đặt lợi ích, vận mệnh đất nước lên trên hết, sẵn sàng để người thân, con em mình lên đường theo tiếng gọi thiêng liêng của Tổ quốc và họ thực sự tri ân những người đã hi sinh hoặc đang làm nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc thân yêu. Họ ý thức được rằng: “Chế giễu một người lính đang ở trong đội ngũ và không thể đáp lại, cũng không thể tự vệ, thế khác nào chửi một người đang bị trói: như thế gọi là hèn nhát”, “phải yêu những quân dân, các con ạ, đó là những người bảo vệ chúng ta”. Thầy hiệu trưởng của Enricô là một trong những người như thế. Chính thầy đã nêu một tấm gương sáng về tình yêu nước, đức hi sinh, lòng vị tha cho học sinh thân yêu.

Trong bức tranh toàn cảnh đó, thầy Pecbôni hiện lên với nhiệt tâm và tài năng của một nhà sư phạm. Đây là một tấm gương của sự tự rèn luyện và phấn đấu không ngừng: “Từ một nông dân, thầy đã thành ông giáo, nhờ cố gắng học tập và chịu đựng mọi sự thiếu thốn". Gặp nhiều đau khổ trong cuộc sống gia đình nhưng với học trò, thầy luôn dành cho các em một tình thương trọn vẹn. Thầy đã cảm hoá được những em bé tinh nghịch, ngỗ ngược nhất. Mỗi tháng thầy đều dành ra một giờ để kể cho các em nghe một câu chuyện, một tấm gương cảm động. Tất cả các câu chuyện của thầy làm cho học sinh (và ngay cả chúng ta) xúc động. Juliô Pecbôni chọn cho mình một con đường riêng để “đối thoại” với học trò: Thầy kể chuyện. Mỗi câu chuyện là một bài học về lòng yêu nước, sự dũng cảm, đức hi sinh. Amicis không miêu tả nhiều về con người ấy nhưng qua những “truyện đọc hàng tháng”, độc giả có thể nghe thấy âm hưởng ấm áp cất lên từ một tâm hồn rất đằm, rất sâu. Thầy thổi vào thế giới ấu thơ rộn rã một niềm chờ đợi – chờ đợi được nhận những bài học làm người từ tám câu chuyện kể. Ngay từ buổi học đầu tiên, Pecbôni đã khiến cho học trò yêu thích. Enricô đã rất tinh tế thấy được sự yêu quý của mọi người dành cho thầy khi viết: “Chốc chốc, chúng tôi lại thấy những học trò của thầy năm ngoái đi qua đều bước vào cửa chào thầy: “Chào thầy ạ! Chào thầy Pecbôni ạ! Rõ ràng đám học trò cũ đều rất mến thầy và rất muốn lại được học với thầy”. Sau khi nhìn chăm chú từng học sinh mới của mình, thầy bắt đầu bằng bài chính tả, vừa đọc vừa đi vào giữa các dãy bàn. Chợt nhìn thấy một cậu mặt đỏ ửng và đầy những nốt sừng nhỏ, thầy liền ngừng lại, lấy hai tay ôm đầu cậu bé, hỏi cậu làm sao, rồi sờ trán xem cậu có sốt không. Cũng chính người thầy đáng kính này đã dạy cho cậu bé Enricô và các bạn bài học đầu tiên về tình yêu đất nước, tình đoàn kết dân tộc, về tình bạn: “Hãy nhớ kĩ những gì thầy sắp nói. Rồi đây, những câu chuyện kiểu này sẽ đi vào quá khứ: một cậu bé Calabria tới sống ở Turin hoặc một cậu bé ở Turin có thể tìm thấy ngôi nhà riêng của mình ở Calabria. Tổ quốc Italia của chúng ta đã chiến đấu trong năm mươi năm, ba nghìn người đã chết chỉ để đạt được một mục tiêu cuối cùng: một đất nước Italia thống nhất”. Thầy xem lớp học là gia đình và học trò là những người con thân yêu của mình: “Thầy không có gia đình. Chính các con sẽ thay cho gia đình của thầy... Nay thầy chỉ có một mình, thầy chỉ còn các con trên đời này nữa thôi. Thầy chẳng còn ý nghĩ nào, tình cảm nào ngoài các con ra. Các con phải là đàn con của thầy. Thầy sẽ rất thương các con và các con cũng phải thương thầy”. Có lúc con người ấy cũng nhẹ nhàng như một người mẹ khi an ủi học sinh gặp điều mất mát, bất hạnh: “Khóc đi, tội nghiệp, con cứ khóc đi, nhưng hãy can đảm, con ạ. Mẹ con vẫn thương con, bà vẫn sống bên con, và một ngày kia con sẽ gặp lại bà vì con có tấm lòng hướng thiện và trung hậu như lòng bà. Can đảm lên, con ạ”; hoặc tha thiết trong từng lời nhắn nhủ khi biết quỹ thời gian của mình sắp cạn: “Con phải chú ý điều này... nếu thầy không qua được... thì con phải chú ý đến môn toán đấy, đó là chỗ yếu của con...”. Nhưng cũng chính thầy đã nghiêm khắc như một người cha khi bọn trẻ làm điều sai trái: “Các cậu đã lăng mạ một người bạn không hề gây sự với mình, các cậu đã nhạo báng một người tàn tật, các cậu đã tấn công một em bé yếu đuối không có sức chống cự. Các cậu đã làm một việc hèn hạ và nhục nhã nhất, có thể bôi nhọ lương tâm con người! Các cậu là những kẻ hèn nhát!”. Thầy dạy học trò không nên chưng diện, khoe khoang, hợm hĩnh, tự phụ, đặc biệt là tránh xa thói đố kị, tị hiềm với bạn bè: “Đừng để cho con rắn ghen tị luồn vào tim. Đó là con rắn độc, nó gặm mòn khối óc và làm đồi bại trái tim”. Ngay cả lúc ốm nặng, thầy vẫn trăn trở vì đàn em thân yêu: “Thầy đang ốm thảm hại, con thấy đấy. Enricô à, lớp ta ra sao? Và học sinh thì thế nào? Tốt lắm phải không? Các cậu không cần có thầy cũng vẫn được đấy nhỉ?”.

Hình ảnh thầy Pecbôni được nhà văn khắc chạm trong tác phẩm thật nhân từ, hiền hậu, phảng phất dáng hình của ông Bụt phương Đông. Thầy đã lo cho học sinh bằng nỗi lo của một người cha đầy trách nhiệm, bằng tình thương vô bờ của người mẹ đối với những đứa con yêu. Cảm tưởng của Enricô về thầy trong Buổi thi cuối cùng thật xúc động: “Tội nghiệp thầy quá! Ai cũng thấy ngay là thầy yêu thương chúng tôi thật sự. Thầy chỉ nghĩ đến chúng tôi, chỉ lo cho chúng tôi. Khi chúng tôi trả lời thầy cảm động đến luống cuống...”. Đến cha mẹ các em cũng chưa chắc đã lo lắng bằng thầy. Khi tất cả học sinh đều thi khá, để làm cho họ vui, người thầy giáo tóc đã hoa râm và không bao giờ cười ấy lại làm bộ trượt chân, phải bám vào tường cho khỏi ngã. “Phải chăng đó là cái phút vui độc nhất của thầy? - một sự đền bù cho chín tháng trời yêu thương, kiên nhẫn và phiền muộn" - Enricô đã ghi vào nhật kí những dòng rất đỗi yêu thương như thế. Vật kỉ niệm mà thầy nâng niu, gìn giữ là những tấm ảnh các học trò cũ tặng, đã ngoài hai mươi năm vẫn luôn treo ở đầu giường để “khi sắp chết, thì cái nhìn cuối cùng của thầy sẽ quay về họ”.

Nhân vật Pecbôni gợi cho độc giả nhớ đến thầy giáo Đuysen trong Người thầy đầu tiên của T.Aitmatôp, người đã đến từng nhà để thuyết phục bố mẹ học sinh cho con em mình lên lớp, đã kiên nhẫn với dư luận, đã bằng tất cả tình thương yêu lần lượt cõng từng em qua suối trong mùa đông giá lạnh, đã tự mình làm trường học... Bằng tất cả nhiệt tâm, cả Pecbôni lẫn Đuysen đã chắp cánh cho những đàn em thân yêu bay xa hơn trong ước mơ và cuộc sống. Không chỉ những lời dạy bảo mà ngay từ chính con người họ đã là một tấm gương, một bài học quý về tình yêu nước, tình cảm gia đình, lòng vị tha, tính hướng thiện, sự cảm thông, chia sẻ... dành cho học trò.

Với Những tấm lòng cao cả, Amicis đã làm cho biết bao độc giả trên thế giới phải thực sự rung động, yêu quý, tôn kính, biết ơn người thầy. Ta gặp ở đây rất nhiều cô giáo, thầy giáo đã xem nghề dạy học là lẽ sống, là cuộc đời của mình. Ở trường học cũng có những gương hi sinh như ở chiến trường. Cô giáo lớp một trên của Enricô ho không ngớt, nhưng tiếng của cô luôn luôn át cả lớp học, cô nói không nghỉ để học sinh nhỏ không thể lơ đễnh được. Cô có thể sống thêm nếu xin nghỉ dạy, nhưng không muốn xa học trò, cô cứ dạy cho hết năm, và cô đã mất ba ngày trước khi dạy hết chương trình. Vĩnh biệt học trò, cô ôm hôn tất cả, rồi vừa khóc vừa chạy nhanh ra khỏi lớp. Con người "để lại cho học trò tất cả những gì cô có trên đời" ấy trước khi từ giã cõi đời lại yêu cầu thầy hiệu trưởng đừng cho học trò đi theo đám tang mình, sợ các em khóc. Thầy hiệu trưởng luôn là người đến trường sớm nhất và về sau cùng. Thầy Côatti người cao lớn, tóc quăn, đôi mắt âm u và tiếng nói oang oang. Thầy luôn luôn doạ phạt học trò, doạ cả đưa đi tù, nhưng thầy không phạt ai bao giờ và cười trong chòm râu khi thấy học trò sợ. Cô giáo mà người ta gọi là “Nữ tu sĩ bé nhỏ” (vì cô lúc nào cũng mặc áo sẫm màu) có gương mặt trắng và thanh, bộ tóc óng mượt, đôi mắt trong trẻo và giọng nói dịu dàng. Thế nhưng, với giọng nói dịu dàng ấy, cô vẫn biết cách làm cho cái thế giới học sinh tí hon của cô phải yên lặng, “những chú bé tinh nghịch nhất cũng chẳng dám ho he trước mặt cô”. Cô giáo lớp một sơ đẳng số ba lúc nào cũng vui tính, điều khiển lớp học vui vẻ, luôn luôn tươi cười. Khi học trò ra về, cô chạy theo để xếp các em ngay ngắn vào hàng ngũ, xốc cổ áo lại cho em này, cài khuy áo choàng cho em kia, theo dõi trẻ đi ngoài phố xem có cãi nhau không, và khẩn khoản xin phụ huynh đừng phạt các em ở nhà, đưa kẹo thuốc cho em nào ho, cho em bị rét mượn bao tay bằng lông của mình... Những hình ảnh về các nhà sư phạm với "tấm lòng cao cả" như thế cứ nối tiếp nhau qua miền nhớ, miền xúc động của học trò, nâng đỡ và hình thành nhân cách các em.

Amicis dường như luôn dành sự cảm phục đặc biệt cho những nhà giáo thiết tha với những học sinh mà số phận đã không mỉm cười với các em: những trẻ em mù, những trẻ em câm điếc. Vẻ bất ngờ đến sửng sốt của chú làm vườn Gioocđanô khi đứa con gái tật nguyền của mình nói được đã xác tín sự kì diệu của những người thầy: “Bà đã kiên trì dần dần cho từng học trò, ngày nào cũng vậy, năm này qua năm khác à? Bà thật đáng được tất cả mọi sự khen thưởng. Nhưng có sự khen thưởng nào xứng đáng để đền bù bao nhiêu sự chăm sóc, bao nhiêu công lao ấy không?”. Nhờ thế, những học sinh mù đã vượt qua bất hạnh, vươn lên để có cuộc sống như những người bình thường, học tính giỏi, âm nhạc giỏi, đi lại dễ dàng... Lời dạy của thầy cũng là một bài học chứa chan về tình người: “Hãy thương xót, các con ạ, hãy thương xót mãnh liệt những người mà đối với họ mặt trời không có chút ánh sáng và người mẹ không có cả cái nhìn”.

Thầy Crôxetti, sau sáu mươi năm dạy học, vẫn chưa muốn nghỉ – ở nước Ý thuở ấy cô giáo, thầy giáo không có lệ phải về hưu, vì kinh nghiệm và lương tâm của nhà giáo càng thâm niên càng được xã hội quý trọng – nhưng vì run tay trót đánh rơi một giọt mực lên trang vở của học sinh, bậc lão sư đành phải xin về. Đây là nỗi lòng của ông khi phải rời xa bục giảng: “Thật là cay đắng, cay đắng hết sức... tôi hiểu rằng cuộc đời với tôi như vậy là hết rồi, không có trường học, không còn sức trẻ, tôi cũng không sống được bao lâu nữa”. Sau bao năm tận tuỵ với nghề, ông chỉ có một căn nhà trống trải, tấm ván tồi tàn làm giường ngủ, mẩu bánh mì và chai dầu làm bữa ăn - “đó là tất cả phần thưởng của thầy”. Đạm bạc và thanh cao nhưng người thầy giáo đáng kính ấy vẫn là người giàu có trong “vương quốc” học trò với đầy ắp tiếng cười và sự kính trọng. Hình ảnh cụ giáo già và chuyến trở lại thăm thầy cũ của bố con ông Bôttini đã gửi gắm phần nào ý nguyện của nhà văn. Tác giả đã đưa đến cho chúng ta những thông điệp giàu tính nhân văn về sự cao quý của tình thầy trò, về lòng biết ơn, về truyền thống “tôn sư trọng đạo”,...

Những bài học làm người đầu tiên mà các thầy cô giáo đã chắt chiu, gom góp dành tặng cho học sinh thân yêu sẽ mãi là những gì đẹp nhất, cao quý nhất trong suốt cuộc đời của các em. Và như một sự tưởng thưởng xứng đáng, những con người với tâm hồn cao thượng trong cõi nghề cao quý ấy đã nhận về sự biết ơn, đền đáp, thương yêu chân thành của học trò. Cái chết của cô giáo Đentica làm cậu Prêcôtxi gục đầu vào bàn mà khóc, và tất cả học sinh trong lớp đều đến nhà cô để đưa tang. Lời vĩnh biệt của Enricô viết trong trang nhật kí thể hiện rất rõ lòng yêu thương, kính trọng và biết ơn: "Cô giáo đáng thương! Vĩnh biệt! Vĩnh biệt cô mãi mãi, cô giáo quý mến của tôi! Niềm tưởng nhớ đau buồn nhưng dịu dàng trong thời thơ ấu của tôi”. Khi cô giáo cũ dạy lớp một nhân từ và hiền hậu của Enricô sợ một ngày nào đó học trò sẽ quên mình, cậu bé đã vô cùng xúc động và tự nhủ với mình: “Ôi! Cô giáo rất tốt của con, không, không bao giờ con lại quên cô được! Sau này, khi đã lớn con vẫn nhớ cô, và con sẽ đến tìm gặp cô giữa đám học trò nhỏ của cô”. Nếu có thầy giáo phiền muộn vì một học sinh nào đó không vâng lời, các em đã động viên thầy bằng những tình cảm thật đáng quý: “Thưa thầy, xin thầy đừng buồn phiền nữa, tất cả chúng con ở đây đều rất kính yêu thầy”.

Những giọt nước mắt chực trào vì cảm động, những cái ôm hôn, vuốt ve, túm khăn trùm hay áo choàng... là những gì mộc mạc nhưng chân thành mà những người học trò nhỏ đã dành tặng cho thầy cô. Đó là những món quà vô giá không gì có thể đổi được. Dù đôi lúc có làm thầy cô bực mình vì tính nghịch ngợm, không vâng lời, chưa chăm chỉ... nhưng trong sâu thẳm trái tim, các em luôn dành cho thầy cô một vị trí trân trọng, chan chứa niềm tri ân, thương quý. Những lời trách mắng dành cho nhau của bọn trẻ cũng làm vơi đi phần nào phiền muộn của thầy: “Thôi đi! Đồ ngốc tất cả! Các cậu lạm dụng lòng tốt của thầy phụ giáo; giá thầy ấy nghiền nát tay các cậu... nhưng thầy thương hại các cậu, việc làm của các cậu hèn nhát lắm, hiểu chưa...”. Với Enricô, lòng biết ơn, yêu kính biểu hiện qua thức nhận về sự bao dung, đức hi sinh quên mình của thầy thổ lộ bằng những dòng nhật kí già dặn: “Trước hết, tôi cảm ơn thầy giáo kính yêu, thầy rất thương yêu tôi và khoan dung đối với tôi, và mỗi tiến bộ của tôi đều đổi bằng sự hao tổn sức khoẻ của thầy...”. Dẫu là một học trò đặc biệt - một tù nhân, họ cũng gửi tâm tình mình vào một vật chứng không thể phai mờ theo thời gian, ghi dấu lòng biết ơn chân thành đối với người đã “khai sáng lòng mình”, đã dạy mình biết đọc, biết viết: Lọ mực do người tù tự làm rất kì công khắc hình một quyển vở, trên có một ngòi bút với dòng chữ: “Kính tặng thầy giáo của tôi, kỉ niệm của số 78 - sáu năm!”. Đây là những phương thuốc thần diệu có thể chữa lành bao thương tổn, bệnh tật cho những người đã thầm lặng hi sinh vì đàn em thân yêu.

Mỗi nhà sư phạm một vẻ, một tính cách. Viết về họ, Amicis đã nêu lên được những tấm gương sáng trong sự nghiệp trồng người. Qua ngòi bút của tác giả, các thầy cô giáo hiện lên với những hình ảnh thật đẹp. Họ hết lòng thương yêu học trò, họ dùng những phương pháp giáo dục đúng đắn và thích hợp để hướng các em đến một sự phát triển toàn diện về nhân cách. Họ không chỉ dạy các em về kiến thức mà còn dạy lẽ phải, dạy cách làm người.

3. Và tiếng ca vọng vào vô tận…

Với nhiều thế hệ bạn đọc Việt Nam, Những tấm lòng cao cả là một cuốn - sách gối - đầu - giường. Thời gian trôi đi, nhưng những gì tác giả gửi gắm qua từng bài học của thuở ấu thơ về công ơn mẹ cha, về lòng yêu nước, thương người, về tình thầy trò, bè bạn,... vẫn không bao giờ xưa cũ, không bao giờ thừa. Sáu câu chuyện nhỏ được sử dụng làm ngữ liệu dạy học trong sách giáo khoa Tiếng Việt Tiểu học (Chương trình Cải cách giáo dục, Chương trình Thực nghiệm và Chương trình hiện hành) đã khẳng định được chân giá trị của tác phẩm, bởi một khi sáng tác văn học đã được đưa vào nhà trường thì vị trí cũng như ảnh hưởng của nó, nói như Hoài Thanh, là điều không thể phủ nhận [4]. Ở đó, ta được gặp gỡ những người thầy đã thắp sáng bao tin yêu, bao hoài bão để Bắc từ một cậu học sinh “tối dạ” vươn lên đứng đầu lớp trong sự khâm phục của mọi người (Có chí thì nên), để Sắc có thêm lòng đam mê học tập, “những món tiền cậu dành dụm được đều đi vào cửa hàng bán sách” (Tủ sách của bạn Sắc) và để Nenli “rạng rỡ vẻ chiến thắng” trong sự động viên, cảm phục của bạn bè (Buổi tập thể dục) v.v.

Dẫu không phải là nhà giáo, nhưng những bài học quý chan chứa tình yêu thương và tinh thần trách nhiệm đối với trẻ thơ mà Amicis gửi gắm trong tác phẩm đã chứng tỏ nghệ thuật sư phạm của người viết. Nó giúp trẻ em ngạc nhiên vì khám phá ra điều mới mẻ trong cái quen thuộc hàng ngày, nhận ra cái chí lí sâu xa trong những gì bình thường, đơn giản. Các em sẽ tự hỏi mình rằng: Ngày hôm qua ta đã sống thế nào? Cả hôm nay và ngày mai nữa? Ta đã làm được gì cho mọi người? Đã động lòng thương chưa khi thấy một người gặp hoạn nạn? Đã tự xấu hổ với chính mình chưa khi một chút vô tình lỡ lời với bố mẹ? Đã thật sự kính trọng, lễ độ với thầy cô giáo chưa hay có lúc vẫn vô tâm? Đã sống với bạn chân thành chưa hay còn nuôi lòng ích kỉ?... Trả lời được những câu hỏi đó, tự các em sẽ lớn lên, sẽ trưởng thành.

Không chỉ trẻ thơ, chính “bầu không khí yêu thương và giáo dục” luôn hiện diện trong tác phẩm còn làm rung động, nhắc nhớ bao tâm hồn người lớn. Trả lời cho câu hỏi: “Cuốn sách nào đã ảnh hưởng nhiều nhất từ trước tới nay?”, nhiều người đã không ngần ngại ghi ngay cuốn Tâm hồn cao thượng. Lời tâm sự và ước muốn của Trần Bình Quan cũng là tâm trạng của những ai đã từng đến với Những tấm lòng cao cả: “Theo tháng năm tôi không bao giờ quên những mẩu chuyện ngắn dạy ta nên người. Càng lớn, cứ vài năm tôi xem lại một lần và tôi lại cảm nhận thêm vài điều hay lẽ phải. Tôi luôn ao ước có một nhà văn nào đó sẽ viết một Tâm hồn cao thượng đúng nghĩa người Việt Nam ta” [3].

Những tấm lòng cao cả đã trở thành tác phẩm kinh điển của văn học Italia và đưa Amicis vào hàng ngũ những nhà văn thành công nhất về đề tài giáo dục - giáo dục cho con trẻ biết nhận thức những đúng, sai xung quanh mình, biết học tập, biết yêu lao động, yêu thương mọi người. Đây là những yếu tính để trẻ vững bước vào đời. Chung tay vào sự nghiệp xây dựng những nấc thang quan trọng đó có vai trò của những người ngủ ít, ăn vội ăn vàng, nói vỡ phổi - những thầy cô giáo thiết tha với học sinh thân yêu, với sự nghiệp trồng người.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Edmondo de Amicis, Những tấm lòng cao cả (Hoàng Thiếu Sơn dịch từ bản tiếng Pháp), Nxb Văn học, Hà Nội, 2004. Các trích dẫn trong bài lấy từ tài liệu này.
2. Đỗ Đức Hiểu, Nguyễn Huệ Chi, Phùng Văn Tửu, Trần Hữu Tá (Chủ biên) (2004), Từ điển Văn học, Nxb Thế giới, Thành phố Hồ Chí Minh. (Mục Amixix, trang 32).
3. Trần Bình Quan, “Ý kiến bạn đọc”; Nguồn: www.dongtamhoi.com; truy cập ngày 20 – 3 – 2015.
4. Xem Hoài Thanh – Hoài Chân (1989), Một thời đại trong thi ca, trong Thơ mới 1932 – 1941, Nxb Văn học, Hà Nội.
5. Bùi Thanh Truyền (Chủ biên) (2009), Thi pháp trong văn học thiếu nhi, Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà Nội.

[1] TS, Trường Đại học Sư phạm TPHCM