NGUYỄN PHAN QUANG
Cho đến nay, chắc hẳn còn những nháºn thức và đánh giá khác nhau vá» nhân váºt Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ và những Ä‘iá»u trần của ông. Ở đây, chúng tôi chỉ xin có và i suy nghÄ© vá» tÃnh « khả thi » hay « bất khả thi » của những Ä‘iá»u trần trong bối cảnh lịch sá» Việt Nam những tháºp niên 60-70 của thế ká»· XIX.
I
NhÆ° chúng ta Ä‘á»u biết, sau khi thá»±c dân Pháp chiếm trá»n 6 tỉnh Nam Kỳ (1867), tình hình kinh tế-xã há»™i nÆ°á»›c ta cà ng khủng hoảng nghiêm trá»ng, TrÆ°á»›c nguy cÆ¡ quân Pháp mở rá»™ng xâm lược ra cả nÆ°á»›c, nhà Nguyá»…n cà ng tá» ra lúng túng trong việc phòng thủ. Suốt 10 năm đối phó vá»›i ngoại xâm (1858-1867), việc tổ chức, trang bị, huấn luyện quân Ä‘á»™i vẫn không có cải tiến gì đáng kể. Ở Bắc hà , Ä‘á»i sống nhân dân khốn đốn vì luôn bị nạn đói, dịch tá»…, bão lụt Ä‘e dá»a, nhất là từ khi Nha đê chÃnh bị bãi bá» (1861). Liên tiếp hai năm 1867, 1868 các tỉnh trung du, đồng bằng và ven biển bị bão lụt lá»›n, nhân dân xiêu tán. Kinh tế nông nghiệp sa sút kéo theo sá»± đình đốn của công thÆ°Æ¡ng nghiệp. Nhiá»u đô thị suy tà n dần, giao thông thÆ°Æ¡ng mại Ä‘Æ°á»ng bìển nằm trong tay Chiêu thÆ°Æ¡ng cục của nhà Thanh. Những cố gắng bình ổn váºt giá và đong lÆ°á»ng không còn hiệu quả. Nha Bình chuẩn thà nh láºp theo sáng kiến của Phan Huy Chú chỉ tồn tại mấy năm, rồi cÅ©ng bị bãi bá». Bấy giá» có tà u buôn nÆ°á»›c Anh đến cá»a Thị Nại (Bình Äịnh) xin thông thÆ°Æ¡ng, có sứ thần của Tây Ban Nha đến Huế trình quốc thÆ° (4-1870), có lãnh sá»± Phổ ở Hồng Kông liên hệ vá»›i Nha ThÆ°Æ¡ng bạc xin giao hảo… nhÆ°ng triá»u đình bá» qua không xét hoặc không trả lá»i. Tình hình tà i chÃnh ngà y má»™t kiệt quệ do chi phà chiến tranh và bồi thÆ°á»ng chiến phà cho thá»±c dân Pháp buá»™c nhà Nguyá»…n phải tăng các sắc thuế (1867), bán ruá»™ng công là m ruá»™ng tÆ° (1869), kể cả bán quan tÆ°á»›c để tăng thu nháºp. Lại thêm nạn thổ phỉ (từ biên giá»›i phÃa bắc trà n sang) gây tai há»a cho nhân dân Bắc hà . NhÅ©ng đám « giặc khách » Cá» Trắng, Cá» Và ng cùng cÆ°á»›p biển « Tà u ô » mặc sức tung hoà nh khắp thượng du, trung du và ven biển. Nắm được tình hình suy nhược cao Ä‘á»™ của triá»u đình Huế, thá»±c dân Pháp cà ng xúc tiến ý đồ mở rá»™ng xâm lược ra phÃa bắc, tháºm chà muốn biến vua quan nhà Nguyá»…n thà nh lá»±c lượng há»— trợ nhằm « đặt Bắc Kỳ dÆ°á»›i quyá»n đô há»™ của Pháp mà chÃnh phủ Pháp không phải tốn má»™t ngÆ°á»i hay má»™t xu nà o », nhÆ° lá»i đô đốc Dupré báo cáo vá» bá»™ Hải quân và Thuá»™c địa Pháp. Không thể bó tay nhìn đất nÆ°á»›c lâm nguy, những sáng kiến đổi má»›i đất nÆ°á»›c được Ä‘á» xuất lẻ tẻ trÆ°á»›c kia trở thà nh má»™t trà o lÆ°u canh tân trong những năm 60 của thế ká»· XIX. Nhiá»u ngÆ°á»i trong giá»›i quan lại, sÄ© phu ở các địa phÆ°Æ¡ng, trong đó có những ngÆ°á»i từng Ä‘i ra nÆ°á»›c ngoà i quan sát, tiếp xúc, há»c há»i những thà nh tá»±u khoa há»c kỹ thuáºt châu Âu, trở vá» suy ngẫm trÆ°á»›c tình hình đất nÆ°á»›c, mà trÆ°á»ng hợp Phạm Phú Thứ, Trần Äình Túc, Nguyá»…n Huy Tế, Äinh Äiá»n v.v… là những và dụ. Những sáng kiến của há» Ä‘á»u xuất phát từ ná»—i trăn trở trÆ°á»›c váºn nÆ°á»›c và những Ä‘á» xuất của há» cÅ©ng rất khiêm tốn. Äại để : há» xin triá»u đình mở mang kinh tế (táºn dụng ruá»™ng đất bá» hoang, khai thác khoáng sản), đóng thuyá»n máy hÆ¡i nÆ°á»›c, nâng cao hiệu quả chiến đấu của binh lÃnh, « mở cá»a » đất nÆ°á»›c, xây dá»±ng hải cảng, láºp thÆ°Æ¡ng quán ở các nÆ°á»›c, đặt quan hệ đối ngoại vá»›i nÆ°á»›c Anh, má»i chuyên viên kỹ thuáºt các nÆ°á»›c đến giúp, không để Pháp Ä‘á»™c quyá»n v.v… Äáng chú ý hÆ¡n cả là những Ä‘iá»u trần của Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ (1828-1871). Ông quê ở HÆ°ng Nguyên, tỉnh Nghệ An. Năm 19 tuổi (1847), ông quyết định Ä‘i sâu tìm hiểu những thà nh tá»±u khoa há»c châu Âu, bắt đầu bằng những tri thức thu lượm được tại chủng viện Xã Äoà i. Sau đó ông tìm cách Ä‘i du lịch Hồng Kông, Singapore rồi sang Pháp (1858) lÆ°u há»c ở Paris hai năm. Năm 1861, Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ vá» nÆ°á»›c, trÆ°á»›c sau gá»i lên triá»u đình Huế má»™t hệ thống sáng kiến canh tân bao quát má»i lãnh vá»±c. Ông lên án mạnh mẽ ý thức hệ Khổng giáo lá»—i thá»i mà nhà Nguyá»…n Ä‘ang cố sức duy trì. Ông Ä‘á» xuất những biện pháp cải cách cụ thể vá» các mặt kinh tế, chÃnh trị, quân sá»±, ngoại giao, tôn giáo, văn hóa giáo dục (1).
II
Má»™t ý tưởng cÆ¡ bản của Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ là  : muốn nói đến chuyện canh tân thì trÆ°á»›c hết phải « tạm hòa » vá»›i Pháp. Äã có ngÆ°á»i nghiên cứu đánh giá cao ý tưởng nà y, cho rằng đó là « má»™t sách lược » để thá»±c hiện canh tân, « chuẩn bị các Ä‘iá»u kiện và khi có thá»i cÆ¡ thì đánh Ä‘uổi Pháp » (2). XÆ°a nay, trong chiến tranh - kể cả chiến tranh vệ quốc - việc đánh hay hòa cÅ©ng là chuyện bình thÆ°á»ng, và Việt Nam cÅ©ng vây. Hòa để bảo toà n lá»±c lượng, để mở rá»™ng căn cứ (nhÆ° trong khởi nghÄ©a Lam SÆ¡n), hòa để lùi má»™t bÆ°á»›c tiến hai bÆ°á»›c, có khi vừa đánh vừa Ä‘Ã m v.v… Thế nhÆ°ng hoà n cảnh Việt Nam những năm 60-70 của thế ká»· XIX mà nói chuyện « hòa » vá»›i thá»±c dân Pháp để tiến hà nh canh tân đất nÆ°á»›c thì e rằng ngÆ°á»i Pháp không chịu. Vì sao váºy ? Theo Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™, nÆ°á»›c Pháp - cÅ©ng nhÆ° các nÆ°á»›c phÆ°Æ¡ng Tây – là má»™t nÆ°á»›c rất mạnh : « Ở trên lục địa, tất cả những chá»— nà o có xe thuyá»n Ä‘i đến…, mặt trá»i mặt trăng soi chiếu... thì ngÆ°á»i Âu Ä‘á»u đặt chân tá»›i, nhÆ° tằm ăn cá nuốt, ở đâu thuáºn vá»›i há» thì phúc, chá»— nà o trái vá»›i há» thì há»a ; ai hoà vá»›i há» thì được yên…, thiên hạ không ai dám kháng cá»± lại há»â€¦ Huống hồ nÆ°á»›c Việt ta là má»™t nÆ°á»›c bé nhá», tại sao lại muốn trái đạo trá»i mà là m những việc thiên hạ khó là m được… ? HÆ¡n nữa, ở châu Âu, việc võ bị chỉ có nÆ°á»›c Pháp là đứng hạng nhất, hùng mạnh không thua ai cả ». Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ cÅ©ng tiên liệu rằng : « Nếu nhÆ° ngà y kia Pháp Ä‘Æ°a quân đến thì việc vượt biển cÅ©ng nhÆ° Ä‘i trên đất bằng, trèo non nhÆ° Ä‘i trên Ä‘Æ°á»ng bá»™. NÆ°á»›c ta tá»±a núi ká» biển, địa thế nhÆ° má»™t con rắn dà i…, đầu Ä‘uôi không liên lạc được vá»›i nhau, nếu hỠđánh má»™t tráºn thì ta đã bị cái thế chia năm xẻ bảy… ». Trong lúc đó, vẫn theo Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™, « quân lÃnh của ta lại chuyên dùng gÆ°Æ¡m dao gáºy gá»™c, không thạo súng ống… Nếu há» dùng súng trÆ°á»ng từ xa bắn suốt tá»›i, thì quân ta chÆ°a giáp tráºn mà gÆ°Æ¡m dáo đã tan tà nh. Khi hỠđến gần thì dùng lưỡi lê xung phong má»™t ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng được cả 100 ngÆ°á»i, xông lên nhÆ° nÆ°á»›c sông chảy xiết. Lúc ngừng lại thì nhÆ° núi dá»±ng, xông và o chẳng qua cÅ©ng nhÆ° chuồn chuồn lay cá»™t đá mà thôi.(…). Äem quân nhút nhát của mình ra đánh lại quân vô địch của há» tháºt chẳng khác nà o nhÆ° bắt muá»—i Ä‘á»™i núi, Ä‘em dê đấu hổ (…). Quân Pháp đánh thà nh không cần dùng những phÆ°Æ¡ng pháp bắc thang, Ä‘Æ°á»ng hầm, xe kiếm, bao đất, mà đại pháo bắn ra thì núi lở, gò sáºp (…), trèo thà nh nhÆ° lên đệm gối, sở dÄ© lâu nay há» chÆ°a dùng đến là vì cắt cổ gà cần gì phải dùng dao mổ trâu… ». Theo phân tÃch của Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ thì nÆ°á»›c Việt Nam đứng bên cạnh nÆ°á»›c Pháp chẳng khác nà o má»™t đứa trẻ gầy còm đứng bên cạnh má»™t ngÆ°á»i khổng lồ. Hẳn rằng Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ chỉ muốn nói lên Ä‘iá»u ông nghÄ©, không có ý « hù dá»a » vua quan triá»u Nguyá»…n. Sở dÄ© chúng tôi trÃch dẫn hÆ¡i rÆ°á»m rà những Ä‘oạn trong Di thảo của Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™, là vì từ trÆ°á»›c tá»›i nay trong giá»›i nghiên cứu chẳng hiểu vì sao mà chÆ°a mấy ai thá»±c sá»± lÆ°u ý những chi tiết nhÆ° trên ; mặt khác chúng tôi cÅ©ng muốn được hiểu rằng : Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ tháºt lòng muốn vua quan triá»u Nguyá»…n hãy mở to đôi mắt để nhìn cho rõ quân lÃnh của nÆ°á»›c Pháp hùng mạnh nhÆ° thế nà o, mà quân lÃnh của triá»u đình thì yếu nhược ra là m sao. Nếu thá»±c tế đã là nhÆ° váºy mà đòi chống cá»± vá»›i nÆ°á»›c Pháp, liá»u mình nhÆ° chẳng có, thì khác nà o tá»± sát. Tóm lại, muốn sống thì phải hòa (hòa chứ không phải đầu hà ng), không hòa là mất hết, là m gì còn ngai và ng, còn đất nÆ°á»›c mà canh tân, mà độc láºp để phát triển ! Và Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ khẳng định : « Sá»± thể hiện nay chỉ có hòa (…) không hòa mà chiến thì chẳng khác gì cứu há»a mà đổ thêm dầu, không những không cứu được mà còn cháy cả mình nữa ». Ông chân thà nh mách bảo triá»u Nguyá»…n rằng : « không thể tiếc rẻ và i mảnh đất mà để mất cả giang sÆ¡n. Vua quan nhà Nguyá»…n chỉ má»›i « trao tặng » ba tỉnh miá»n Äông, tiện thể há» lại « xin » nốt ba tỉnh miá»n Tây : nếu vua quan không rút kinh nghiệm ngay mà cứ nhùng nhằng thì có khi há» sẽ nổi nóng bắt « trao tặng » luôn cả nÆ°á»›c, bấy giá» có hối tiếc thì đã muá»™n ! Vá» Ä‘iểm nà y, Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ giải thÃch khá cặn kẽ : « Nay có đánh há» cÅ©ng không Ä‘i, hòa há» cÅ©ng không Ä‘i. Há» chỉ xin mình miếng đất mà thôi, nếu cứ kiên quyết không cho, há» sẽ láºp mÆ°u cÆ°á»›p hết, từ khách quay lại là m chủ. NhÆ° thế là tiếc má»™t hai mảnh đất mà đem cả nÆ°á»›c trao cho há». Nếu  biết rõ hỠđã đến là  không Ä‘i…, thì đánh vá»›i há» tức là mất cái lá»›n không đáng mất…, không kêu nà i gì được (…) Hoặc giả có ngÆ°á»i nói đất Ä‘ai tổ tiên để lại không được Ä‘Æ°a gang tấc nà o cho kẻ khác. NhÆ° váºy là quá câu chấp mà để há»ng việc nÆ°á»›c. Sao không xem xÆ°a nay có ai là m chủ giang sÆ¡n mãi đâu (…) . Vả lại những Ä‘iá»u mà nÆ°á»›c Pháp xin, chẳng qua là để mở bến tà u, láºp phố xá, thông cá»a bể để buôn bán… ». Và để cho vua quan triá»u Nguyá»…n yên tâm hÆ¡n, Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ cam Ä‘oan nhÆ° Ä‘inh đóng cá»™t : « XÆ°a nay chÆ°a có ai buôn bán mà âm mÆ°u chiếm nÆ°á»›c ngÆ°á»i ta bao giá»Â » (3). Chỉ tiếc rằng Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ lo ngại vua quan triá»u Nguyá»…n hoang mang, nên ông chÆ°a muốn nói rõ cho há» hiểu cặn kẽ hÆ¡n tâm địa thá»±c sá»± của thá»±c dân Pháp đối vá»›i nÆ°á»›c ta, Ãt nhất là từ ngà y há» nổ súng bắn và o Äà Nẵng giữa năm 1858 ; mà tâm địa nà y thì má»™t ngÆ°á»i thông kim bác cổ nhÆ° Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ thấu hiểu hÆ¡n ai hết. Có lẽ cÅ©ng chÃnh vì váºy mà cho mãi đến năm 1871 Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ vẫn cứ thúc giục vua quan triá»u Nguyá»…n phải chá»›p ngay « thá»i cÆ¡ đã đến » để thá»±c hiện canh tân đất nÆ°á»›c ! Váºy thì « thá»i cơ » theo  Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ là nhÆ° thế nà o ?
III
Tháng 9-1871 (hai tháng trÆ°á»›c khi qua Ä‘á»i), Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ mong triá»u đình nhà Nguyá»…n thá»±c hiện những Ä‘á» nghị canh tân mà ông đã Ä‘á» xuất từ năm 1963 : « Bà i Tế cấp luáºn của tôi nếu Ä‘em ra thá»±c hà nh trăm năm cÅ©ng chÆ°a hết ; thế mà bảy tám năm nay chÆ°a thấy thá»±c hà nh tý nà o, chả lẽ đợi đến trăm năm sau má»›i thá»±c hà nh được sao ? Nay có thể là m được rồi, thá»i đã đến, thế đã có, mở rá»™ng giao thÆ°Æ¡ng để Ä‘em của cải thiên hạ đến, chấn hÆ°ng phÆ°Æ¡ng pháp má»›i để là m hÆ°ng thịnh nguồn lợi trong nÆ°á»›c. Tiến hà nh cả hai thì má»i cái há»— trợ nhau, lợi Ãch sẽ ùn ùn Ä‘Æ°a đến. Tôi tÃnh toán cái thá»i hạn 20 năm chỉ má»™t ngà y có thể hy vá»ng được ». Theo Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™, các năm 1871-1872 là thá»i gian các nÆ°á»›c tÆ° bản Ä‘ang cạnh tranh nhau gay gắt, đặc biệt là tình hình nÆ°á»›c Pháp sau thất bại vá»›i Phổ. Vì váºy, « nếu để thá»i cÆ¡ bối rối của há» Ä‘i qua thì còn là m gì được nữa, hiện nay hết sức khẩn cấp. Hãy đứng dáºy nhảy xổ ra bắt tay thá»±c hiện ngay. Thá»i đã đến rồi. Thá»i khó mà dá»… mất. Chá»› nên nói hãy để sang năm » (4). Những suy Ä‘oán trên đây của Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ vá» tình hình nÆ°á»›c Pháp những năm 1870-1871 không phải hoà n toà n không có cÆ¡ sở. NhÆ°ng theo chúng tôi, Ä‘iá»u quan trá»ng hÆ¡n là cần tìm hiểu hai vấn Ä‘á» sau : Má»™t là  : vá» mặt chủ quan, liệu rằng cho đến những năm 60, 70 của thế ká»· XIX, triá»u đình Huế có còn khả năng xoay chuyển tình thế nhÆ° thá»i vua Gia Long còn trị vì, hay Ãt ra là khoảng những năm cuối Ä‘á»i Minh Mạng, khi nhà vua bừng tỉnh vá» Ä‘Æ°á»ng lối « đóng cá»a » thất sách của mình ? Vá» vấn Ä‘á» nà y, chúng tôi đã nói qua ở phần trên, khi nhắc lại thá»±c trạng xã há»™i Việt Nam trÆ°á»›c và trong thá»i gian diá»…n ra những Ä‘á» nghị canh tân, kể cả những Ä‘iá»u trần của Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™. Hai là  : vá» mặt khách quan, liệu rằng chÃnh phủ Pháp và thá»±c dân Pháp nói riêng, có vì « tình hình bối rối » của há» trong các năm 1871-1872 mà đà nh bó tay nhìn vua quan triá»u Nguyá»…n xông ra « chá»›p thá»i cơ » để canh tân đất nÆ°á»›c, má»™t khi quyết tâm xâm chiếm tÆ¡Ã n bá»™ nÆ°á»›c ta của thá»±c dân Pháp đã được xác định ? NhÆ° má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u biết, sau khi hiệp Æ°á»›c 1862 được phê chuẩn, vua Tá»± Äức cá» má»™t phái bá»™ sang Pháp, xin vua Pháp (Napoléon III) cho chuá»™c lại ba tỉnh miá»n Äông. Tháng 11-1863, vua Pháp hứa vá»›i phái bá»™ sẽ cỠđại diện (Aubaret) sang Huế để sá»a lại hiệp Æ°á»›c 1862. Sau má»™t tháng Ä‘iá»u đình (giữa tháng 6 đến giữa tháng 7-1864), Aubaret và Phan Thanh Giản ký bản Ä‘iá»u Æ°á»›c gồm 21 khoản : Pháp trả lại cho Tá»± Äức ba tỉnh miá»n Äông nhÆ°ng vẫn là m chủ Sà i Gòn, Thủ Dầu Má»™t, Mỹ Tho ; đồng thá»i triá»u đình Huế thừa nháºn sá»± « bảo hộ » của Pháp trên lục tỉnh. Các Ä‘ièu khoản vá» thÆ°Æ¡ng mại, truyá»n giáo… vẫn giữ nguyên nhÆ° các Ä‘iá»u Æ°á»›c 1862. Vá» thá»±c chất, « tạm Æ°á»›c » Aubaret - Phan Thanh Giản không lợi hÆ¡n, tháºm chà nghiêm trá»ng hÆ¡n đối vá»›i váºn mệnh đất nÆ°á»›c so vá»›i hiệp Æ°á»›c 1862. Thế nhÆ°ng ngay sau khi đỠán tạm Æ°á»›c vừa đệ trình vua Pháp và Aubaret chÆ°a kịp đến Huế, thì thá»±c dân Pháp (ở nÆ°á»›c Pháp cÅ©ng nhÆ° ở Nam Kỳ) đứng đầu là bá»™ truởng bá»™ Hải quân và Thuá»™c địa Chasseloup Laubat cá»±c lá»±c phản đối, yêu cầu vua Pháp ra lệnh đình chỉ việc triển khai đỠán tạm Æ°á»›c Aubaret. Sá»± phản đối nà y thể hiện cà ng quyết liệt qua ba bức thÆ° (viết khoảng cuối tháng 9 đầu tháng 10-1863) mà chúng tôi tìm thấy trong Kho lÆ°u trữ quốc gia Pháp tại Paris. Tác giả ba bức thÆ° nà y là Rieunier - sÄ© quan tham mÆ°u ở Nam Kỳ - gá»i cho má»™t nghị sÄ© có thế lá»±c ở Viện láºp pháp, đồng thá»i cÅ©ng là tác giả viết cuốn « Vấn Ä‘á» Nam Kỳ xét theo quyá»n lợi ngÆ°á»i Pháp » để kịp thá»i phân phát trong chÃnh giá»›i thá»±c dân Pháp, là m áp lá»±c phản đối việc phái bá»™ Phan Thanh Giản xin chuá»™c đất. Ná»™i dung ba bức thÆ° nhấn mạnh yêu cầu chÃnh phủ Pháp không giảm bá»›t hoặc triệu hồi số quân viá»…n chinh ở Nam Kỳ, liệt kê những thà nh tá»±u « khai hoá » của Pháp ở Nam Kỳ trong 4 năm qua (1859-1863). Vấn Ä‘á» cấp bách trÆ°á»›c mắt - theo tác giả - là phải chiếm ngay toà n bá»™ Nam Kỳ : « Vá»›i những tà i liệu gá»i đến Ngà i trong bức thÆ° trÆ°á»›c, tôi hy vá»ng giúp Ngà i khẳng định tầm quan trá»ng và triển vá»ng đăc biệt của xứ Nam Kỳ, má»™t báu váºt mà Thượng đế đã giao phó cho chúng ta, cÅ©ng là vùng đất mà nÆ°á»›c Anh thá»±c sá»± thèm khát nhÆ°ng không dám thú nháºn (…) Tại sao ChÃnh phủ không nghÄ© rằng cần phải có 3000 hay 4000 lÃnh để thúc đẩy nhanh chóng việc chinh phục thuá»™c địa tuyệt vá»i nà y ? Hiện ở Nam Kỳ chúng ta chỉ có khoảng 1800-2000 lÃnh. Và nếu chiến tranh lại nổ ra ?!! Rồi ngÆ°á»i ta sẽ hối tiếc khi không còn thá»i cÆ¡ nữa… » (Kho lÆ°u trữ quốc gia Pháp – Fonds Berryer, 223AP-d2). Cuối cùng, Napoléon quyết định hủy bá» tạm Æ°á»›c. Vá» phÃa triá»u đình Huế, vua Tá»± Äức cá» Phan Thanh Giản là m khâm sai đại thần ở ba tỉnh miá»n Tây, tiếp tục thi hà nh lệnh giải giáp quân Ä‘á»™i và nghiêm trị những ngÆ°á»i nổi loạn. Trên thá»±c tế, ngay trong tháng 1-1865, được lệnh không thi hà nh tạm Æ°á»›c, đô đốc De Lagrandière xúc tiến kế hoạch chiếm nốt ba tỉnh miá»n Tây. Tháng 10-1866, y cá» Vial ra Huế yêu cầu triá»u đình để cho Pháp cai trị luôn ba tỉnh VÄ©nh Long, An Giang, Hà Tiên. Tháng 2-1867, má»™t đại diện của De Lagrandière lại ra Huế đòi chiến phà hà ng năm theo Ä‘iá»u Æ°á»›c 1862 và nhấn mạnh yêu cầu giao quyá»n cho Pháp á» ba tỉnh miá»n Tây. Triá»u đình Huế lúng túng, cuối cùng dà nh toà n quyá»n giải quyết vấn Ä‘á» cho Phan Thanh Giản. Nắm được tâm trạng vua Tá»± Äức và triá»u đình Huế, De Lagrandière triển khai kế hoạch đã dá»± tÃnh. Và chỉ trong vòng 7 ngà y (từ 18-6 đến 24-8-1867), quân Pháp chiếm luôn ba tỉnh miá»n Tây không tốn má»™t viên đạn. Bất lá»±c trÆ°á»›c tình thế, Phan Thanh Giản uống thuốc Ä‘á»™c tá»± tá». Thá»±c ra, mÆ°u đồ chiếm trá»n Nam Kỳ của thá»±c dân Pháp, để từ đó nuốt gá»n toà n bá»™ nÆ°á»›c ta không phải chỉ má»›i xuất hiện từ sau hiệp Æ°á»›c Nhâm Tuất (5-1862), mà là từ trÆ°á»›c khi thá»±c dân Pháp bắt đầu tấn công Äà Nẵng năm 1858. Má»™t số chÃnh khách có mặt lúc bấy giỠở Trung Hoa nhÆ° De Courcy đã Ä‘á» xuất việc cần cá» má»™t đạo quân viá»…n chinh sang Việt Nam, hoặc nhÆ° Bourboulon nêu ý kiến : « phải dứt khoát và phải là m đến cùng », nhằm bÆ°á»›c đầu chiếm cho được và i vị trà nà o đó ở Viêt Nam. Nổi báºt hÆ¡n cả là ý kiến của Huc, nguyên là má»™t nhà truyá»n giáo tại Trung Hoa. Tháng 1-1857, Huc gá»i lên hoà ng đế Pháp má»™t bản Ghi nhá»› vá»›i những Ä‘oạn nhÆ° sau : « (…) Cuá»™c cách mạng Pháp đã là m cho ngÆ°á»i ta quên xứ Nam Kỳ… Vùng Viá»…n Äông chẳng bao lâu nữa sẽ là nÆ¡i diá»…n ra những biến cố nghiêm trá»ng. Nếu Hoà ng đế muốn, nÆ°á»›c Pháp sẽ đóng má»™t vai trò quan trá»ng và vinh quang ở vùng nà y ; ngà y nay hoà n cảnh hoà n toà n thuáºn lợi hÆ¡n trÆ°á»›c cho việc chiếm Nam Kỳ…, để từ đó chúng ta có thể chiếm lấy lãnh thổ Việt Nam… Chiếm lấy Việt Nam là việc là m dá»… dà ng nhất trên thế giá»›i nà y và sẽ mang lại hiệu quả vô bá» bến. Tại biển Äông hiện nay, nÆ°á»›c Pháp có quá dÆ° lá»±c lượng để là m công việc nà y… Äất Ä‘ai Nam Kỳ cá»±c kỳ mà u mỡ, ngang hà ng vá»›i những vùng đất chà tuyến già u có nhất. Những sản phẩm chÃnh có thể trao đổi, mua bán hiện nay của Nam Kỳ là đưá»ng, gạo, gá»— là m nhà , ngà voi v.v… Sau nữa là và ng và bạc vá»›i những má» rất già u đã được khai thác lâu nay… Tóm lại, trong những Ä‘iá»u kiện hiện nay, nÆ°á»›c Pháp rất cần có má»™t cÆ¡ sở già u và mạnh ở Viá»…n Äông. Xét vá» tất cả má»i phÆ°Æ¡ng diện, Việt Nam là vị trà phù hợp vá»›i chúng ta nhất. Chúng ta có quyá»n chiếm lấy Việt Nam, mà đây lại là công việc dá»… dà ng nhất trong má»i công việc. NÆ°á»›c Pháp chẳng phải mất gì hết, có chăng chỉ là đánh mất những kết quả lá»›n lao cả vá» vinh quang lẫn của cải… » ( Dẫn theo Taboulet – La geste française en Indochine, Tome I, pp.401-403). * MÆ°u đồ trÆ°á»›c mắt và lâu dà i của thá»±c dân Pháp nhÆ° váºy là đã rõ. Ba tỉnh miá»n Äông rồi ba tỉnh miá»n Tây kế tiếp nhau rÆ¡i và o tay Pháp, nhÆ°ng nhân dân Nam Kỳ vẫn phất cao ngá»n cá» kháng chiến, mặc dầu Ä‘iá»u kiện không còn thuáºn lợi nhÆ° trÆ°á»›c nữa. Tháng 1-1872, lợi dụng việc triá»u đình Huế nhá» quân Ä‘á»™i Pháp dẹp giặc biển ở Bắc Kỳ, Dupré cá» viên trung tá hải quân Senez Ä‘em chiến hạm « Bourayne » ra Huế báo tin rồi tiến thẳng ra vịnh Bắc Kỳ. MÆ°á»i tháng sau, cÅ©ng dá»±a và o lý do trên, tÆ°á»›ng D’Arbaud (tạm thay Dupré nghỉ phép) lại Ä‘Æ°a chiến hạm ra bắc, tiến sâu và o ná»™i địa, tìm Ä‘Æ°á»ng lên Hà Ná»™i. Tuy bị các quan địa phÆ°Æ¡ng phản đối, viên trung tá Pháp vẫn lên bá»™ quan sát Hà Ná»™i và các triá»n sông phụ cáºn, và đệ trình má»™t kế hoạch đánh chiếm Bắc Kỳ. Tháng 5-1873, Dupré báo cáo vá» Pháp : « Việc đánh chiếm Bắc Kỳ là vấn Ä‘á» sinh tá» cho tÆ°Æ¡ng lai thống trị của chúng ta ở Viá»…n Äông » (J.Chesneaux dẫn trong Contribution à l’histoire de la nation vietnamienne, p.122). Trong việc xâm lược Bắc Kỳ, thá»±c dân Pháp ở Sà i Gòn liên kết hà nh Ä‘á»™ng vá»›i Jean Dupuis, má»™t lái buôn Pháp Ä‘ang kinh doanh ở Trung Hoa. Từ năm 1867, Dupuis dá»±a và o thế lá»±c của quan nhà Thanh ở Vân Nam, cùng thá»±c dân Pháp ở Sà i Gòn bà n tÃnh kế hoạch xâm nháºp Bắc Kỳ bằng con Ä‘Æ°á»ng sông Hồng. Tháng 7-1873, thống đốc Nam Kỳ Dupré Ä‘iện vá» Pháp ; « Bắc Kỳ đã được khai phóng do thắng lợi của Dupuis, tạo hiệu quả sâu rá»™ng trong ná»n thÆ°Æ¡ng mại… Chiếm Bắc Kỳ là tuyệt đối cần thiết để bảo đảm cho nÆ°á»›c Pháp con Ä‘Æ°á»ng thông thÆ°Æ¡ng duy nhất nà y. Tôi không cần viện binh gì hết, tôi giải quyết bằng cách của tôi. Bảo đảm thắng lợi. » (B.S.E.I. 2è sem. 1947 – J.Chesneaux dẫn, Sách Ä‘a dẫn, tr.122). Giữa lúc đó, triá»u đình Huế cá» má»™t phái bá»™ và o Sà i Gòn yêu cầu thá»±c dân Pháp ngăn chặn những hà nh vi ngang ngược của Dupuis ở Bắc Kỳ. Chá»›p cÆ¡ há»™i, ngà y 11-10-1873, thiếu tá hải quân Francis Garnier được cá» ra Hà Ná»™i phối hợp vá»›i lá»±c lượng của Dupuis, Ä‘á»™t nháºp thà nh Hà Ná»™i, yêu cầu khai phóng sông Hồng. Ngà y 20-11-1873, thá»±c dân Pháp tấn công thà nh Hà Ná»™i ; tổng đốc Nguyá»…n Tri PhÆ°Æ¡ng uất ức nhịn ăn mà chết. Quân triá»u tan vỡ. Quân Pháp thừa cÆ¡ chia quân chiếm các tỉnh thà nh HÆ°ng Yên, Hải DÆ°Æ¡ng, Ninh Bình, Nam Äịnh chỉ trong không đầy 20 ngà y. Mấy tháng sau đó, triá»u đình Huế lại phải ký tiếp vá»›i thá»±c dân Pháp hiệp Æ°á»›c Giáp Tuất (15-3-1874), chÃnh thức thừa nháºn Nam Kỳ là thuá»™c địa của Pháp, phần còn lại của Việt Nam thì ngÆ°á»i Pháp được quyá»n chi phối ngoại giao, ná»™i trị. NhÆ° váºy, việc thá»±c dân Pháp thá»±c sá»± đặt ná»n thống trị lên toà n cõi Việt Nam chỉ còn là vấn Ä‘á» thá»i gian. * Trong bối cảnh xã há»™i Việt Nam những năm 60, 70 của thế ká»· XIX, vá»›i quyết tâm chiếm Ä‘oạt Việt Nam bằng bất kỳ giá nà o của thá»±c dân Pháp, mà chúng tôi xin kể lại hÆ¡i dà i dòng nhÆ° trên, thì triá»u đình nhà Nguyá»…n (cả vua lẫn quan) dù có phép thánh, cÅ©ng không thể nà o nghe theo lá»i thúc giục của Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ là phải chá»›p lấy « thá»i cơ » của các năm 1871-1872 mà « nhảy xổ ra » bắt tay thá»±c hiện ngay những ná»™i dung trong các Ä‘iá»u trần của ông. Trong thế yếu đến tá»™t cùng nhÆ° váºy của triá»u Nguyá»…n và trong Ä‘iá»u kiện thá»±c dân Pháp đã nắm chắc trong tay hai hiệp Æ°á»›c 1862 và 1874, thì những xét Ä‘oán của Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ vá» vấn đỠ« thá»i cơ » của các năm 1871-1872 đáng được trân trá»ng vá» mặt tâm huyết của ông, nhÆ°ng nghiêm túc mà nói thì đó là những xét Ä‘oán thiếu cÆ¡ sở thá»±c tế, nếu không muốn nói là quá muá»™n mà ng, ảo tưởng, tháºm chà ngÆ°á»i khó tÃnh còn cho đó là « câu chuyện hà i hÆ°á»›c ».
IV
HÆ¡n má»™t thế ká»· nay, ngÆ°á»i ta đã bà n nhiá»u vá» tÃnh « khả thi » hay « bất khả thi » của những Ä‘iá»u trần. Có má»™t sá»± ghi nháºn nà o đó khi cho rằng toà n bá»™ Ä‘iá»u trần của Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ phản ánh tâm huyết của má»™t trà thức có vốn hiểu biết sâu rá»™ng, thiết tha tìm lối thoát giải nguy cho Việt Nam. Có ý kiến nháºn thấy những Ä‘iá»u trần của ông không có gì xa vá»i, ảo tưởng, mà phần lá»›n nằm trong tầm tay của nÆ°á»›c ta bấy giá». NhÆ°ng nhiệt tình và tà i năng của ông đã bị bá» qua, chỉ vì « điá»u không may cho Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ chÃnh là đã ở và o má»™t thá»i đại vá»›i má»™t ông vua nhu nhược, vá»›i những quan lại vô trách nhiệm, vá»›i môt tầng lá»›p sÄ© phu lá»—i thá»i, lạc háºu » (TrÆ°Æ¡ng Bá Cần – Sách đã dẫn, tr.100). Lại có ý kiến cho rằng : mãi đến năm 1871 Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ má»›i Ä‘á» xuất « sá»± thể hiện nay chỉ có hòa ». nhÆ°ng từ 10 năm trÆ°á»›c (1862) vua Tá»± Äức đã thá» nghiệm má»™t cuá»™c « hòa » (hiệp Æ°á»›c Nhâm Tuất) và kết quả là mất 3 tỉnh miá»n Äông, khiến cho thá»±c dân Pháp tranh thủ xin nốt toà n bá»™ Nam Kỳ lục tỉnh (1867). Nếu Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ còn sống cho đến năm 1874 thì triá»u đình Huế còn má»™t cuá»™c « hòa » ngoạn mục hÆ¡n vá»›i hiệp Æ°á»›c Giáp Tuất ; và nếu ông còn sống lâu thêm cho đến các năm 1883, 1884 thì các cuá»™c « hòa » mang tên Harmand và Patenôtre còn ly kỳ hồi há»™p hÆ¡n nhiá»u. Äã váºy thì đâu phải triá»u Huế ngán chuyện « hòa », chẳng qua vì cà ng « hòa » cà ng mất đất, mất quyá»n, cuối cùng là mất hết ! à kiến nà y cÅ©ng cho rằng : tầm cao trà tuệ của Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ thể hiện sâu sắc nhất là ở má»™t số Ä‘iá»u tiên Ä‘oán của ông, đại để : « hỠđã đến là không chịu Ä‘i nữa », « con giao long khi thấy đầm vá»±c thì nghÄ© cách đầm mình chứ không thể nà o chịu bá» mà đi », hoặc : « hiện nay quân Pháp đã chỉnh cÆ° thà nh Gia Äịnh và các phủ huyện thuá»™c hạt, há» Ä‘Ã o kinh đắp lÅ©y thủ kế lâu dà i để tá» ra không chịu Ä‘i, nhÆ° hổ đã vá» rừng, rồng đã xuống biển…, có đánh há» cÅ©ng không Ä‘i, hòa há» cÅ©ng không Ä‘i ». Nếu nhÆ° háºu thế có quy phần nà o trách nhiệm cho triá»u Nguyá»…n đã để mất nÆ°á»›c và o tay thá»±c dân Pháp thì đó là vì nhiá»u lý do khác, chứ đâu phải vì không vâng lá»i Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ nên để tuá»™t mất « thá»i cơ ». Nhắc lại ý kiến trên đây, chúng tôi sá»±c nhá»› câu nói của má»™t nhà sá» há»c báºc thầy dạy các đệ tá» của mình rằng : tìm hiểu con ngÆ°á»i mà bá» qua hoặc xem nhẹ vị thế của há» trong xã há»™i thì chẳng khác nà o vá»›t má»™t con cá Ä‘ang bÆ¡i tung tăng ở dÆ°á»›i sông Ä‘em đặt lên mặt bà n để phân tÃch vá» Ä‘á»i sống của loà i cá . Váºy thì nên chăng vấn Ä‘á» Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ vá»›i những Ä‘iá»u trần của ông cần được giá»›i nghiên cứu tiếp tục tìm hiểu thêm - dù có phải tốn thêm thá»i gian và giấy má»±c – trong đó có việc tìm hiểu cặn kẽ hÆ¡n vị thế của chÃnh bản thân Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ trong Ä‘iá»u kiện lịch sá» cụ thể của Việt Nam những năm 60, 70 thế ká»· XIX ./.
Â
----------------------- (1) Tham khảo : TrÆ°Æ¡ng Bá Cần - Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ con ngÆ°á»i và di thảo – Nxb TP.HCM, 1988. (2) Tham khảo : Nguyá»…n Trá»ng Văn –« Quan Ä‘iểm của Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ vá» con Ä‘Æ°á»ng cứu nÆ°á»›c ở Việt Nam ná»a sau thế ká»· XIX » - Tạp chà Nghiên cứu lịch sá», số 4(396)-2009, tr.32-35. (3) Dẫn theo TrÆ°Æ¡ng Bá Cần – SÄ‘d, các tr.107-112 (4) Dẫn theo Nguyá»…n Trá»ng Văn – Tạp chà đã dẫn, tr.35.
|