Äoà n Thị Thu Vân
Trong thÆ¡ thá»i Trần có thể bắt gặp má»™t con ngÆ°á»i thÆ°á»ng xuyên tá»± phản tỉnh. Phản tỉnh để ý thức được hết những cái đẹp, cái quý, cái cao cả của con ngÆ°á»i đồng thá»i cả những giá»›i hạn và bi kịch của Ä‘á»i ngÆ°á»i. Con ngÆ°á»i ấy có khi hÆ°á»›ng ná»™i để tá»± xem xét vỠý nghÄ©a của kiếp ngÆ°á»i, sá»± tồn tại của Ä‘á»i ngÆ°á»i. Äó là sá»± phản tỉnh ở cấp Ä‘á»™ con ngÆ°á»i – nhân loại mang ý nghÄ©a triết há»c. CÅ©ng có khi con ngÆ°á»i ấy hÆ°á»›ng ná»™i để tá»± soi xét hà nh vi của bản thân, để biết mình đã là m được gì, chÆ°a là m được gì trong cuá»™c Ä‘á»i, để đánh giá chÃnh mình, công minh và khách quan, và quan trá»ng hÆ¡n cả, để tá»± hiểu mình. Äó là sá»± phản tỉnh ở cấp Ä‘á»™ con ngÆ°á»i – cá thể mang ý nghÄ©a nhân sinh.
Ở cấp Ä‘á»™ con ngÆ°á»i – nhân loại, hÆ¡n ai hết, Trần Thái Tông luôn thể hiện sá»± trăn trở vá» thân pháºn con ngÆ°á»i. Quan niệm “Thân nhÆ° Ä‘iện ảnh hữu hoà n vô†được nhà thÆ¡ ngẫm nghiệm và cảm nháºn bằng nhiá»u hình ảnh, khi thì “Thân nhÆ° băng gặp nắng trá»i, Mệnh tá»±a ngá»n đèn trÆ°á»›c gióâ€[1], khi thì “Kiếp ngÆ°á»i nhÆ° cây nấm cứ tuần tá»± hết thịnh rồi suyâ€[2], và trong cảnh “bóng ngả nÆ°Æ¡ng dâu chiá»u sắp muá»™nâ€[2], thân ngÆ°á»i má»›i mong manh, Ä‘á»i ngÆ°á»i má»›i ngắn ngủi là m sao, chẳng khác “cá» bồ, tÆ¡ liá»…u tạm bợ qua mùa thuâ€[3]. Từ đó, nhà thÆ¡ cảm thÆ°Æ¡ng cho con ngÆ°á»i cứ “suốt Ä‘á»i là m ngÆ°á»i khách phiêu lạc trong gió bụi, ngà y cà ng xa cách quê nhà ngà n vạn dặmâ€[2]. Äà nh rằng đó là cảm nháºn xuất phát từ góc Ä‘á»™ Pháºt giáo, nhÆ°ng nó vẫn mang ý nghÄ©a nhân văn ở chá»— nhắc nhở má»i ngÆ°á»i quay đầu nhìn lại để sống thế nà o cho có ý nghÄ©a, tránh lãng phà cuá»™c Ä‘á»i vá»›i những thứ phù du. Tuệ Trung thượng sÄ©, dù đã luyện được má»™t tâm thiá»n nhÆ° “sen trong lò lá»a†vẫn không tránh khá»i thốt lên lá»i cảm khái:
Â
“Äốt đốt phù vân há», phú quý! Hu hu quá khÃch há», niên quang!†(Phóng cuồng ngâm)
(Chà chà , già u sang nhÆ° áng mây nổi! Chao ôi, năm tháng nhÆ° bóng ngá»±a chạy qua khe cá»a!) (Bà i ngâm cuồng phóng)
Trần Thánh Tông thì nói vá» sá»± thể nghiệm chân lý cuá»™c Ä‘á»i của chÃnh bản thân mình: “Tá»± mình đã thấu được nghÄ©a lý của năm Ä‘iá»u huyá»n diệu, Mặc sức tung hoà nh trên con Ä‘Æ°á»ng bốn ngảâ€[4], vì thế có thể đạt đến tá»± do “Äá»™ng nhÆ° gió vang trong hang trống, TÄ©nh nhÆ° trăng lá»t xuống đầm lạnhâ€[5]. NhÆ°ng khúc nhạc huyá»n diệu trong lòng ấy cÅ©ng chỉ mình mình biết, mình mình hay:
“Cá trung khúc phá vô nhân há»™i, Duy hữu tùng phong há»a thỠâmâ€. (Tá»± thuáºt)
(Khúc nhạc trong lòng ta đã thà nh hìnhmà không ai hay biết, Chỉ có gió trên cây tùng là hòa được âm thanh ấy)
Trần Nhân Tông, trong má»™t lần lên thăm núi Bảo Äà i, trÆ°á»›c thiên nhiên tịch mịch vừa hiện hữu ngay trÆ°á»›c mắt vừa xa vắng nhÆ° tá»± ngà n xÆ°a – “Vân sÆ¡n tÆ°Æ¡ng viá»…n cáºn, Hoa kÃnh bán tình âmâ€[6] – đã thể nghiệm má»™t ná»—i cô Ä‘Æ¡n thẳm sâu không bá» bến:
“Vạn sá»± thủy lÆ°u thủy, Bách niên tâm ngữ tâmâ€. (Äăng Bảo Äà i sÆ¡n)
Má»—i con ngÆ°á»i là má»™t thà nh viên, má»™t phần hữu cÆ¡ của cá»™ng đồng nhân loại, của dân tá»™c, của xã há»™i mình Ä‘ang sống. Má»—i ngÆ°á»i Ä‘á»u liên quan máºt thiết vá»›i ngÆ°á»i khác và số pháºn của mình gắn chặt vá»›i số pháºn của dân tá»™c, của nhân loại. Vá»›i tÆ° cách con ngÆ°á»i – cá»™ng đồng đó, những con ngÆ°á»i thá»i Trần đã sống hết mình, chan hòa, cởi mở, yêu thÆ°Æ¡ng, nhiệt huyết, nhÆ°ng vá»›i tÆ° cách con ngÆ°á»i – cá thể, hỠđã chiêm nghiệm sâu sắc ná»—i cô Ä‘Æ¡n nhÆ° má»™t thuá»™c tÃnh của Ä‘á»i ngÆ°á»i, cho dù Ä‘ang ở ngôi cao chÃn bệ hay là m kẻ dáºt dân chốn sÆ¡n lâm. Có thể ý thức vá» ná»—i cô Ä‘Æ¡n của con ngÆ°á»i không phải là má»™t phát hiện gì má»›i, ngÆ°á»i xÆ°a đã nhắc đến rồi, nhÆ°ng sá»± nháºn thức sâu sắc vá» nó của những con ngÆ°á»i ở và o má»™t thá»i đại thịnh vượng, huy hoà ng của lịch sá», và từ những ông vua, những vị thân vÆ°Æ¡ng quý tá»™c – được xem nhÆ° chủ thể của thá»i đại – có tất cả địa vị, quyá»n lá»±c, danh vá»ng trong tay, thì là lại má»™t Ä‘iá»u có ý nghÄ©a không nhá». NgÆ°á»i ta vẫn quen cho rằng ở và o thá»i suy loạn má»›i xuất hiện tiếng nói Ä‘au Ä‘á»i. NhÆ°ng thÆ¡ ca thá»i thịnh Trần cho thấy những ná»—i niá»m nhân sinh là điá»u các nhà thÆ¡ vẫn thÆ°á»ng trăn trở. Äó không phải là ná»—i niá»m nhân sinh có tÃnh chất thế sá»± mà là ná»—i niá»m nhân sinh mang tÃnh chất triết há»c – sá»± thấu hiểu những giá»›i hạn của con ngÆ°á»i và đá»i ngÆ°á»i. Sá»± thấu hiểu nà y giúp con ngÆ°á»i coi khinh phú quý, bình thản trÆ°á»›c thịnh suy. Trần Nhân Tông trong bà i Xuân vãn đã nói vá» giây phút phản tỉnh của mình:
“Niên thiếu hà tằng liá»…u sắc không, Nhất xuân tâm tại bách hoa trung. NhÆ° kim khám phá Äông hoà ng diện, Thiá»n bản bồ Ä‘oà n khán trụy hồngâ€.
(Tuổi trẻ chÆ°a từng hiểu rõ lẽ sắc không, Má»—i lần xuân đến vẫn gá»i lòng nÆ¡i trăm hoa. Ngà y nay khám phá ra bá»™ mặt tháºt của chúa xuân, Ngồi trên đệm cá» giữa tấm phản nhà chùa ngắm cánh hoa rụng)
Con ngÆ°á»i ấy thá»i tuổi trẻ lầm tưởng thế gian là vÄ©nh cá»u nên lòng xao xuyến mừng vui khi xuân vá» hoa nở, xót xa tiếc nuối khi xuân Ä‘i hoa tà n, giỠđây hiểu được lẽ tháºt của cuá»™c Ä‘á»i nên có thể an nhiên nhìn sá»± váºt vần xoay. Cái lá»›n của nhà thÆ¡ là nháºn thức sá»± hữu hạn của Ä‘á»i ngÆ°á»i không phải để mang nặng bi kịch trong tâm tÆ° mà là để chấp nháºn nó nhÆ° má»™t thá»±c tế tá»± nhiên và có thể vui sống hết mình những thá»i khắc hiện tại. Giống nhÆ° khi Trần Quang Khải trở lại bến đò LÆ°u Gia từng in dấu ká»· niệm thá»i trai trẻ, soi bóng xuống dòng sông năm nà o thấy mái tóc xanh đã thay mà u bạc trắng, vẫn giữ được sá»± thÆ° thái và thanh thoát của tâm hồn vì không hối tiếc vá»›i những gì mình Ä‘ang sống:
“Thi khách trùng lai đầu phát bạch, Mai hoa nhÆ° tuyết chiếu tình xuyênâ€. (LÆ°u Gia Ä‘á»™)
(Khách thơ trở lại mái đầu đã bạc, Hoa mai trắng như tuyết soi bóng xuống dòng sông trong tạnh) (Bến đò Lưu Gia)
Má»™t bà i thÆ¡ có tÃnh chất ghi lại sá»± việc nhÆ°ng khá đáng chú ý là Tây chinh đạo trung của Trần Nhân Tông. Bà i thÆ¡ là m trên Ä‘Æ°á»ng hà nh quân vá» biên giá»›i phÃa Tây bá»™c lá»™ tâm trạng và cảm nghÄ© rất chân tháºt của nhà thÆ¡. Ở đây là má»™t ông vua, ngÆ°á»i lãnh đạo quốc gia, nắm quyá»n lá»±c cao nhất, nhÆ°ng tâm trạng và cảm nghÄ© đó lại là của má»™t con ngÆ°á»i Ä‘á»i thÆ°á»ng. Äi “chinh phạt†chẳng qua chỉ là bất đắc dÄ©, vì chẳng đặng đừng, đó không phải là lòng ham muốn, là sá»± hăm hở, niá»m Ä‘am mê chinh phục. Bà i thÆ¡ rất lạ ở chá»— viết vá» chuyện Ä‘i đánh giặc, và là ngÆ°á»i trá»±c tiếp cầm quân, chỉ đạo đánh giặc, lại bá»™c lá»™ sá»± chán ghét chiến tranh và lòng hÆ°á»›ng vá» hòa bình:
“Thê lÆ°Æ¡ng hà nh sắc thiêm cung má»™ng, Liêu loạn nhà n sầu đáo tá»u bôi. Hán VÅ© phiên chiêu cùng Ä‘á»™c báng, Nam nhi cấp cấp nhược vi tai?†(Tây chinh đạo trung)
(Cảnh Ä‘i Ä‘Æ°á»ng lạnh lẽo lại thêm vÆ°Æ¡ng vấn giấc mÆ¡ cung ná»™i, Mối sầu ngổn ngang mượn đến chén rượu. Hán VÅ© Äế đã chuốc lấy lá»i chê “cùng binh Ä‘á»™c vũ†Thế thì kẻ là m trai vá»™i vã vá» việc chinh chiến để là m gì?) (Trên Ä‘Æ°á»ng Ä‘i chinh phạt phÃa Tây)
Giấc má»™ng vá» nÆ¡i cung ná»™i còn gì khác hÆ¡n lòng thÆ°Æ¡ng nhá»› vợ con, ná»—i sầu mượn chén rượu là m khuây chẳng lẽ lại không phải là ná»—i sầu xa cách quê nhà ? Tâm trạng má»™t ông vua cÅ©ng đâu khác gì tâm trạng má»™t ngÆ°á»i lÃnh. Vì thế câu há»i “Kẻ là m trai cứ phải vá»™i vã vá» việc chinh chiến để là m gì?†thể hiện má»™t sá»± phản tỉnh sâu sắc. Cầm quân Ä‘i chinh chiến mà lại tá»± há»i vỠý nghÄ©a của việc chiến chinh. Äừng vá»™i kết luáºn nhà vua không vững láºp trÆ°á»ng, sợ sệt, chùn nhụt, hay cho rằng nhà vua nháºn thức cuá»™c chinh phạt của mình là phi nghÄ©a. Chinh chiến là việc không thể không là m khi cần thiết, để bảo vệ cõi bá», lãnh thổ, dù ngÆ°á»i cầm vÅ© khà tha thiết yêu hòa bình. Vua quan, tÆ°á»›ng lÄ©nh và quân dân thá»i Trần đã là m nhÆ° thế, dÅ©ng cảm, hết mình, không tiếc máu xÆ°Æ¡ng. Nên những con ngÆ°á»i ấy má»›i dám Ä‘Æ°á»ng hoà ng bá»™c lá»™ quan Ä‘iểm của mình vá» chiến tranh nhÆ° váºy. Câu há»i Trần Nhân Tông đặt ra cÅ©ng lạ nhÆ° Trần Quốc Tuấn khi viết hịch kêu gá»i các tÆ°á»›ng đánh giặc lại dám nêu những gÆ°Æ¡ng trung thần nghÄ©a sÄ© từ phÃa đối phÆ°Æ¡ng. Ranh giá»›i giữa mặt phải và mặt trái vấn Ä‘á» nhiá»u khi chỉ xê xÃch nhau sợi tóc. Nếu không có cái tâm vững và ng, trong sáng, con ngÆ°á»i hẳn không là m được Ä‘iá»u phi thÆ°á»ng đó, tá»± do trong nháºn thức và hà nh Ä‘á»™ng mà vẫn không sợ Ä‘i sai Ä‘Æ°á»ng.
Ở cấp Ä‘á»™ con ngÆ°á»i – cá thể, tiêu biểu cho ý thức phản tỉnh, không thể không nhắc đến Trần Minh Tông vá»›i bà i thÆ¡ khá đặc biệt – Dạ vÅ© (MÆ°a đêm).
Äêm mÆ°a, đặc biệt đêm mÆ°a thu, là đỠtà i thÆ°á»ng gặp trong thÆ¡ trung đại. Phần nhiá»u đó là những đêm mÆ°a thu trên đất khách, quê ngÆ°á»i, và ngÆ°á»i trong cảnh thÆ°á»ng là kẻ phiêu dạt, long Ä‘ong nÆ¡i “thiên nhai hải giácâ€. NgÆ°á»i đã buồn, cảnh cà ng là m tăng ná»—i buồn, nhá»› và cô Ä‘Æ¡n đến phải báºt lên tiếng thÆ¡ để giải tá»a ná»—i niá»m. NhÆ°ng cảnh ngá»™ của Trần Minh Tông trong bà i thÆ¡ Dạ vÅ© tháºt khác. Nhà thÆ¡ không xa quê quán, không nhá»› đến ngÆ°á»i thân mà đang ở ngay tại quê nhà mình, trong chăn êm nệm ấm, không phải là kẻ thất chÃ, lỡ váºn, mà là má»™t vị hoà ng đế quyá»n uy tối thượng. CÅ©ng không mang ná»—i buồn thá»i thế, vì đất nÆ°á»›c Ä‘ang thanh bình, yên ổn. Váºy mà mÆ°a đêm đã để lại cho Ä‘á»i má»™t tuyệt tác thấm đẫm ná»—i buồn rất riêng của má»™t ông vua – thi sÄ© đủ là m lay Ä‘á»™ng trái tim nhiá»u thế hệ Ä‘i sau.
Thu khà hòa đăng thất thá»± minh BÃch tiêu song ngoại đệ tà n canh Tá»± tri tam tháºp niên tiá»n thác Khẳng bả nhà n sầu đối vÅ© thanh.
Dịch nghĩa:
HÆ¡i thu hòa và o ngá»n đèn là m má» Ä‘i ánh sáng ban mai, Giá»t mÆ°a trên tà u chuối xanh ngoà i cá»a sổ tiá»…n canh tà n. Tá»± biết sai lầm của mình ba mÆ°Æ¡i năm trÆ°á»›c, Äà nh ôm ná»—i sầu ngồi nghe mÆ°a rÆ¡i.
HÆ¡i thu hiu hắt hòa và o ngá»n đèn lấn át cả ánh sáng buổi bình minh. Mở đầu bà i thÆ¡ nhÆ° có má»™t ná»—i buồn nà o đó Ä‘ang lẫn khuất trong không gian, nó là m cho đêm cứ muốn kéo dà i thêm và ngà y không sáng được. Ngá»n đèn chÆ°a tắt, có lẽ ngÆ°á»i thao thức suốt đêm chăng? Thì đây, câu thÆ¡ tiếp theo đã xác nháºn Ä‘iá»u đó – “Tà u chuối ngoà i song cá»a Ä‘iểm giá»t canh tà nâ€. Những giá»t mÆ°a Ä‘á»ng trên tà u chuối đã rÆ¡i rả rÃch suốt đêm đến lúc tà n canh nhÆ° chiếc đồng hồ báo thá»i gian. Con ngÆ°á»i đã thức trắng để nghe nhịp thá»i gian Ä‘i, Ä‘á»u đặn liên tục. Có gì khác lạ ở đây chăng? Tiếng giá»t mÆ°a tà u chuối Ä‘iểm tà tách trên sân hay trên những tà u lá thấp hÆ¡n hẳn là rất khẽ, váºy mà ngÆ°á»i nằm bên song cá»a đã nghe rõ từng giá»t má»™t. Quả là ngÆ°á»i ấy Ä‘ang hoà n toà n tỉnh thức để má»™t mình đối diện vá»›i đêm dà i. Vá»›i má»™t tâm trà đang thanh thản, những âm thanh Ä‘á»u đặn khe khẽ đó chắc hẳn sẽ dá»… Ä‘Æ°a con ngÆ°á»i và o giấc ngủ ngon là nh. NhÆ°ng nếu có Ä‘iá»u gì đó Ä‘ang vÆ°á»›ng báºn tâm tÆ° là m khó ngủ thì hẳn là cái nhịp thá»i gian Ä‘á»u đặn kia phải khiến cho con ngÆ°á»i sốt ruá»™t lắm, và cảm thấy bức bối nhÆ° mình là kẻ tù nhân Ä‘ang bị má»™t khung lÆ°á»›i vô hình nà o đó vây hãm không thể thoát ra. Câu thÆ¡ thứ ba và thứ tÆ° đến vá»›i ngÆ°á»i Ä‘á»c vừa nhÆ° má»™t sá»± tiếp nối hiển nhiên, vừa cÅ©ng tháºt bất ngỠ– “Tá»± tri tam tháºp niên tiá»n thác, Khẳng bả nhà n sầu đối vÅ© thanhâ€. Hiển nhiên, vì ngÆ°á»i Ä‘á»c hiểu cảnh ấy tất phải có tình nà y. NgÆ°á»i thức cả đêm nghe tiếng mÆ°a rÆ¡i hẳn phải có má»™t ná»—i niá»m gì u uẩn lắm. NhÆ°ng bất ngá», vì ná»—i niá»m ấy là má»™t sá»± tá»± nháºn thức và hối tiếc sâu sắc vá» lá»—i lầm của má»™t ông vua. Ba muÆ¡i năm vá» trÆ°á»›c, lúc còn tuổi trẻ, nhà vua đã có lần nghe lầm lá»i cáo gian, giết oan má»™t ngÆ°á»i vô tá»™i. GiỠđây tất cả Ä‘á»u đã muá»™n. Quyá»n uy thiên tá» cÅ©ng Ä‘Ã nh bất lá»±c trÆ°á»›c thá»i gian. Lá»i hối tiếc của nhà vua sao mà xót xa! Äến đây ngÆ°á»i Ä‘á»c cà ng thấm thÃa hÆ¡n cái nhịp thá»i gian của giá»t mÆ°a tà u chuối. Nó Ä‘á»u đặn, không ngừng, nhắc cho nhà vua luôn nhá»›, luôn đối diện trÆ°á»›c má»™t hiện thá»±c phÅ© phà ng khắc nghiệt: thá»i gian vẫn không ngừng trôi Ä‘i và không ai có thể bÆ°á»›c lùi trở lại. Ba mÆ°Æ¡i năm qua, không biết bao đêm Minh Tông đã thao thức đếm giá»t mÆ°a tà u chuối để là m tá»™i nhân của chÃnh lÆ°Æ¡ng tâm mình, là m tù nhân trong vòng vây của thá»i gian và sá»± phản tỉnh bắt buá»™c mình phải đối diện vá»›i má»™t sá»± nuối tiếc muá»™n mà ng vô bổ để rồi tá»± xót xa dà y vò khôn nguôi. “Äà nh ngồi ôm mối sầu nhà n mà nghe tiếng mÆ°a rÆ¡i†là má»™t hình phạt tinh thần nặng ná» mà nhà thÆ¡ đã tá»± dà nh cho mình. Khi Ä‘áºu thuyá»n bên hồ Vịnh SÆ¡n và o má»™t đêm đông, Minh Tông cÅ©ng mang cả và o lòng cái lạnh của hoa núi, của trăng soi để rồi suốt đêm không ngủ được, dõi nhìn bất lá»±c và o “việc đã qua nhÆ° trong khoảnh khắcâ€[7] mà mình “nên ngÆ°á»i thì đã ba mÆ°Æ¡i nămâ€. Và khi chợt tỉnh chỉ còn biết “tái tê ngồi lặng trÆ°á»›c bếp lò†buổi sáng. Äáng thÆ°Æ¡ng và cÅ©ng đáng phục biết bao. Má»™t ông vua đã dÅ©ng cảm nháºn lá»—i và dÅ©ng cảm nháºn lấy sá»± trừng phạt của lÆ°Æ¡ng tâm: không lúc nà o cho phép mình có thể thanh thản tâm tÆ° được nữa. Lá»i tá»± thú vá» sai lầm của má»™t vị vua trong Dạ vÅ© quả là má»™t thanh âm đặc biệt của là ng thÆ¡. Nó nâng bà i thÆ¡ lên má»™t tầm cao nhân văn xứng vá»›i thá»i đại – má»™t thá»i đại của hà o khà Äông A sản sinh ra những con ngÆ°á»i thá»±c sá»± vÄ© đại không chỉ vá» tà i năng mà còn vá» nhân cách.
DÆ°á»›i thá»i phong kiến, những lá»—i lầm của má»™t vị hoà ng đế trong quá trình cầm quyá»n không phải là Ãt nhÆ°ng sá»± nháºn ra, và quan trá»ng hÆ¡n, dÅ©ng cảm thừa nháºn và ăn năn vá» những lá»—i lầm đó lại không phải là nhiá»u, nếu không muốn nói là rất hiếm. Trần Minh Tông là má»™t ông vua đã là m được Ä‘iá»u lá»›n lao đó, đặt lÆ°Æ¡ng tâm con ngÆ°á»i lên trên lòng tá»± tôn và quyá»n lá»±c của má»™t vị quân vÆ°Æ¡ng để tá»± trói mình trong ná»—i Ä‘au suốt Ä‘á»i. “Äối diện tiếng mÆ°a rÆ¡i†là đối diện vá»›i bÆ°á»›c Ä‘i thá»i gian không quay trở lại. Tâm trạng “nhà n sầu†đối láºp vá»›i ngoại cảnh “vÅ© thanhâ€. Tiếng mÆ°a cà ng rÆ¡i là thá»i gian cà ng chồng chất và ná»—i sầu không phai nhạt Ä‘i theo thá»i gian mà cà ng day dứt thêm lên. Lòng sầu đến thế thảo nà o chẳng cảm nháºn hÆ¡i thu át cả ánh sáng ban ngà y và đêm sao nhÆ° cứ dà i ra mãi. Äầu và cuối bà i thÆ¡ đã có sá»± hô ứng vỠý thÆ¡ tháºt chặt chẽ.
Cùng nghe mÆ°a đêm, lòng buồn, thao thức, nhÆ°ng ở ThÃnh vÅ© của Nguyá»…n Trãi, những giá»t mÆ°a cứ đứt nối cho đến trá»i sáng thể hiện sá»± thôi thúc bên trong hÆ°á»›ng vá» tÆ°Æ¡ng lai, mong sá»›m là m được Ä‘iá»u gì đó đạt thà nh chà nguyện. Còn ở Dạ vÅ© của nhà vua Ä‘á»i Trần những giá»t Ä‘iểm canh tà n lại gợi vá» quá khứ sau bao năm dà i vẫn chÆ°a ngủ yên dÆ°á»›i lá»›p bụi thá»i gian. Tiếng mÆ°a bên ngoà i có lẽ đến má»™t lúc nà o đó đã ngừng hẳn, nhÆ°ng âm thanh của nó vẫn vang trong lòng tác giả nhÆ° má»™t ná»—i ám ảnh. Tiếng mÆ°a ở cuối bà i có thể chỉ là cái dÆ° hưởng bên trong đó, nó là sá»± nhắc nhở không thôi của lÆ°Æ¡ng tri, sá»± phân thân, nhị hóa để không ngừng tá»± phán xét mình. Tiếng mÆ°a đêm trong lòng ấy đã trở thà nh má»™t hình tượng thẩm mỹ đặc biệt khác vá»›i tiếng mÆ°a đêm trong bất kỳ bà i thÆ¡ nà o khác, nó là m cho Dạ vÅ© mang vẻ đẹp riêng vá»›i má»™t sức ám ảnh thâm trầm nhÆ°ng tháºt da diết khó quên.
Cuối thá»i Trần, chÃnh sá»± không còn được nhÆ° xÆ°a. Trên thi Ä‘Ã n xuất hiện tiếng thÆ¡ Æ°u thá»i mẫn thế thể hiện tấm lòng của những ngÆ°á»i trà thức chân chÃnh trÆ°á»›c thá»i cuá»™c, trÆ°á»›c váºn nÆ°á»›c, đặc biệt là đối vá»›i số pháºn của ngÆ°á»i dân. Cùng má»™t tấm lòng “lo trÆ°á»›c†nhÆ°ng má»—i nhà thÆ¡ má»™t phong cách khác nhau. Ở Trần Nguyên Äán, phản tỉnh tá»± vấn và tá»± thẹn là má»™t cảm hứng khá nổi báºt, mặc dù nhà thÆ¡ từng đóng góp công sức không nhá» cho triá»u đại và cho đất nÆ°á»›c. Trong thÆ¡ ông, ngÆ°á»i Ä‘á»c thÆ°á»ng gặp ná»—i ray rứt khi tá»± soi rá»i bản thân, để từ đó toát lên lá»i tá»± bạch chân thà nh, thẳng thắn vá» cái thẹn của mình, thẹn vì sở há»c má»™t Ä‘á»i không giúp Ãch thiết thá»±c được cho dân Ä‘ang cÆ¡ cá»±c, và thẹn vá»›i chÃnh mình đã không hoà n thà nh được hoà i bão an dân bình sinh từng ấp ủ:
“Niên lai hạ hạn há»±u thu lâm, Hòa cảo miêu thÆ°Æ¡ng hại chuyển thâm. Tam vạn quyển thÆ° vô dụng xứ, Bạch đầu không phụ ái dân tâmâ€. (Nhâm Dần lục nguyệt tác)
(Năm nay mùa hè bị hạn, mùa thu lại bị lụt. Lúa khô, mạ thối, tai hại cà ng nhiá»u. Äá»c ba vạn cuốn sách mà thà nh vô dụng, Bạc đầu luống phụ tấm lòng yêu dân) (ThÆ¡ là m và o tháng sáu năm Nhâm Dần)
Không Ãt lần nhà thÆ¡ nói đến cái thẹn, khi thì thẹn vì mình đã già yếu mà còn giữ chức quan cao:
“Lãm kÃnh tá»± tà m duy nhất sá»±, Lá»±c phù suy bệnh tác Tam côngâ€. (Ngẫu Ä‘á»)
(Soi gÆ°Æ¡ng tá»± thẹn chỉ có má»™t việc, Äó là cố chống đỡ vá»›i già bệnh để giữ chức Tam công (Ngẫu hứng Ä‘á» thÆ¡)
khi thì thẹn vá»›i ngÆ°á»i đạo sÄ©Â lánh Ä‘á»i:
“Trần ai lục tháºp tải, Hồi thủ quý hoà ng quanâ€. (Äá» Huyá»n Thiên quán)
(Sáu mÆ°Æ¡i năm sống trong cõi trần, Quay đầu nhìn lại luống thẹn vá»›i ngÆ°á»i Ä‘á»™i mÅ© và ng) (Äá» quán Huyá»n Thiên)
khi lại thẹn mình bất lá»±c, khÆ° khÆ° ôm má»™t tấm lòng son đến bạc đầu mà chÆ°a là m nên việc gì, không được nhÆ° ngÆ°á»i xÆ°a sá»›m lui vỠẩn dáºt:
“Tam phần đầu bạch thốn tâm Ä‘an, Thế thượng phân phân vạn sá»± nan. Tá»± tiếu bất nhÆ° Tiá»n Nhược Thủy, Niên tà i tứ tháºp tiện hÆ°u quanâ€. (Máºu Thân chÃnh nguyệt tác)
(Ba phần tóc trên đầu đã bạc, vẫn tấc lòng son, Sá»± Ä‘á»i bối rối, muôn việc khó khăn. Tá»± cÆ°á»i mình không bằng ông Tiá»n Nhược Thủy, Tuổi má»›i bốn mÆ°Æ¡i đã cáo quan vá» hÆ°u (ThÆ¡ là m và o tháng giêng năm Máºu Thân)
có lúc lại thẹn mình chỉ nhÆ° “bá»™ xÆ°Æ¡ng ốm yếu lênh đênh†theo năm tháng, “tá»± cÆ°á»i mình chìm nổi, chẳng có kế thuáºt gìâ€[8].
NÆ¡i Trần Nguyên Äán thÆ°á»ng xuyên có sá»± giằng co giữa “ở†và “vá»â€, nhà thÆ¡ khao khát “nÆ¡i cá»a sổ phÃa nam đặt chiếc gối ngá»c là m bạn cùng chiếu trúcâ€[9] để nhìn “mây tụ trÆ°á»›c hiênâ€, nghe “suối reo bên gốiâ€[10], nhÆ°ng trÆ°á»›c cảnh “cuá»™c sống của dân nhÆ° cá trong vạc nÆ°á»›c sôi†thì “trên chiếc thuyá»n vá», tấm lòng chÆ°a yên giấc má»™ng giang hồâ€[11]. Vì thế, ngoà i những bà i thÆ¡ thù tạc vá»›i bạn bè, những bà i thÆ¡ của riêng mình thÆ°á»ng được ông viết vá» ban đêm, những đêm thao thức nghe “gió thu trong đêm vắng thổi vi vu, Buồn bã ngồi trÆ°á»›c ngá»n đèn tà nâ€, muốn “ngủ Ä‘i cho quên hết duyên nợ cuá»™c Ä‘á»iâ€[12] nhÆ°ng lại không ngủ được, “nÆ¡i quan xá, trong sÆ°Æ¡ng thu, nghe giá»t đồng hồ nhá» cháºmâ€, vừa nhá»› vỠ“tùng cúc vÆ°á»n xÆ°a ở táºn chân trá»i xa†vừa lo lắng vì “trÆ°á»›c mắt toà n là những việc phải quan tâm†nên “bệnh khá»i không bằng khi còn bệnhâ€[13]. Nếu chá»n cách vứt bá» hết việc Ä‘á»i phiá»n toái để quay vá» vui thú an nhà n thảnh thÆ¡i thì đã dá»…. Hoặc chá»n chốn quan trÆ°á»ng để được danh cao lá»™c trá»ng mà không cần lẩn thẩn buá»™c mình tá»± vấn và tá»± thẹn thì lại cà ng dá»… hÆ¡n. NhÆ°ng lÆ°Æ¡ng tri nhà thÆ¡ không cho phép mình lá»±a chá»n dá»… dà ng nhÆ° thế. Tâm sá»± ngổn ngang được bá»™c bạch chân thà nh trong thÆ¡ đã nói lên chà hÆ°á»›ng Æ°u ái thiết tha, là m tôn lên vẻ đẹp của lÆ°Æ¡ng tri và tấm lòng ngÆ°á»i trà thức trong thá»i suy loạn. Tuy chÆ°a Ä‘á» cáºp cụ thể đến những cảnh Ä‘á»i bất hạnh, những con ngÆ°á»i có tuổi tên nhÆ° các nhà thÆ¡ nhân đạo chủ nghÄ©a ở thế ká»· XVIII, XIX nhÆ°ng ná»—i niá»m nhân sinh ở đây đã cho thấy được má»™t nét nổi báºt của nhân cách con ngÆ°á»i thá»i đại: ý thức phản tỉnh, tá»± soi rá»i luôn thÆ°á»ng trá»±c nÆ¡i bản thân để tá»± nhắc nhở, rà ng buá»™c mình má»™t trách nhiệm gắn bó vá»›i cá»™ng đồng và sống thế nà o cho có ý nghÄ©a.
Những ná»—i niá»m nhân sinh mang ý nghÄ©a trÃết há»c xuất phát từ sá»± phản tỉnh của tâm thức khao khát tìm kiếm lẽ tháºt của Ä‘á»i ngÆ°á»i đã dẫn dắt con ngÆ°á»i Ä‘i đến cảm nháºn sâu sắc vá» ná»—i cô Ä‘Æ¡n cÅ©ng nhÆ° những bi kịch tất yếu của kiếp ngÆ°á»i để chấp nháºn nó và hóa giải nó má»™t cách “tùy duyên†bằng cái tâm trong sáng và an định. Mặt khác, những ná»—i niá»m nhân sinh mang ý nghÄ©a xã há»™i xuất phát từ sá»± phản tỉnh của tấm lòng lo Ä‘á»i thÆ°Æ¡ng dân đã mang đến cho con ngÆ°á»i trong thÆ¡ vẻ đẹp của sá»± quên mình và táºn tụy. Nét đẹp nhân văn ấy phải chăng đã góp phần không nhá» khẳng định nhân cách lá»›n lao của con ngÆ°á»i thá»i Äông A cÅ©ng nhÆ° dấu ấn khó phai của má»™t thá»i đại thÆ¡ ca má»™t Ä‘i không trở lại.
----------------------------------------------------------------------
[1] SÆ¡ nháºt vô thÆ°á»ng kệ – Trần Thái Tông – ThÆ¡ văn Lý Trần, táºp II, quyển thượng, Viện Văn há»c, Nxb Khoa há»c xã há»™i, HN, 1988. [2] Thá» thá»i vô thÆ°á»ng kệ – Trần Thái Tông – SÄ‘d. [3] Phổ thuyết tứ sÆ¡n – Trần Thái Tông – SÄ‘d. [4] Äá»™c “Pháºt sá»± đại minh lục†hữu cảm – Trần Thánh Tông – SÄ‘d. [5] Äá»™c “Pháºt sá»± đại minh lục†hữu cảm – Trần Thánh Tông – SÄ‘d. [6] Äăng Bảo Äà i sÆ¡n – Trần Nhân Tông – SÄ‘d. [7] Tháºp nhất nguyệt quá bạc Vịnh SÆ¡n hiểu trú – Trần Minh Tông – SÄ‘d. [8] Äáp LÆ°Æ¡ng Giang Nạp ngôn bệnh trung - ThÆ¡ văn Lý Trần, táºp III, Viện Văn há»c, Nxb Khoa há»c xã há»™i, HN, 1978. [9] Quân trung tác – SÄ‘d. [10] Äá» Sùng HÆ° lão túc – SÄ‘d. |