Có thể nói thÆ¡ Nôm Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng rất đặc biệt ở lÄ©nh vá»±c tạo nghÄ©a. Äà nh rằng văn há»c dân gian ta có hiện tượng đố tục giảng thanh và ngược lại nhÆ°ng đó là nằm dÆ°á»›i dạng câu đố, giải thÃch sá»± váºt hiện tượng thông qua miêu tả hai mặt nghÄ©a. Còn đối vá»›i thÆ¡ thì có lẽ thÆ¡ Xuân HÆ°Æ¡ng là má»™t hiện tượng cá biệt. Má»™t bà i thÆ¡ thÆ°á»ng có 3 nghÄ©a: nghÄ©a thứ nhất, nghÄ©a thứ hai và nghÄ©a khái quát. Thiếu vắng má»™t trong 3 nghÄ©a nà y dứt khoát không phải là thÆ¡ Xuân HÆ°Æ¡ng. NghÄ©a thứ ba có thể không quan trá»ng đối vá»›i tác giả vì nghÄ©a thứ ba nà y còn tùy thuá»™c và o đối tượng tiếp nháºn. NhÆ°ng vá»›i nghÄ©a thứ nhất và nghÄ©a thứ hai hết sức quan trá»ng. Và đầu Ä‘á» tác giả đã đặt tên gì thì dứt khoát nghÄ©a thứ nhất mang ná»™i dung đó (Và dụ: Quả mÃt, Con ốc, Äánh Ä‘u, Tát nÆ°á»›c, Dệt cá»i, Cái quạt, Tá»± tình, Má»i trầu…). NghÄ©a thứ hai sẽ hiện ra ngay khi ngÆ°á»i Ä‘á»c vừa khám phá nghÄ©a thứ nhất. Và chÃnh nghÄ©a thứ hai nà y má»›i thá»±c sá»± là m cho ngÆ°á»i Ä‘á»c ngạc nhiên thÃch thú, thÃch thú vì chÃnh mình–ngÆ°á»i Ä‘á»c– chứ không phải ai khác phát hiện cái tiá»m ẩn bên trong. Cái bên trong ấy quả là má»™t kho tà ng khiến ngÆ°á»i khai thác khám phá không dừng được công việc lôi ra ánh sáng cái Ä‘iá»u hết sức kỳ thú kia. Và nghÄ©a thứ ba là nghÄ©a khái quát rút ra từ nghÄ©a thá»±c và nghÄ©a ẩn thứ hai, có tÃnh chất quyết định giá trị bà i thÆ¡.
NghÄ©a thứ hai có lẽ cần bà n nhiá»u hÆ¡n. Và cả quá trình hình thà nh cái nghÄ©a đôi ấy. Xuân HÆ°Æ¡ng cố tình giá»›i thiệu cho ngÆ°á»i Ä‘á»c hai sá»± váºt hiện tượng trong má»™t bà i thÆ¡. Nó vừa là hình ảnh thá»±c vừa là hình ảnh gợi nên má»™t hình ảnh khác. Xuân HÆ°Æ¡ng không che giấu, không khuất lấp, mà chÃnh Xuân HÆ°Æ¡ng hé lá»™ cho chúng ta tiếp nháºn ảnh tượng của má»™t không gian buồng khuê vá»›i nhiá»u sắc Ä‘á»™ tối, Ä‘áºm, và đầy sức lôi cuốn.     Â
Trần Äình Sá» trong Thi pháp văn há»c Việt Nam trung đại có chỉ ra không gian buồng khuê và cho rằng: “dù nói tá»›i chuyện gì, miêu tả cái gì, chỉ khi đặt và o buồng khuê thì chúng má»›i toát ra ánh sáng và ý nghÄ©a đặc thù của nó nếu đặt chúng và o không gian khác thá»i cái ý nghÄ©a thứ hai, hà m ẩn sẽ mất Ä‘i†và ông cho rằng “không kể những bà i nhÆ° Tá»± tình 1, Dệt cá»i gợi ra chốn buồng khuê mà những bà i nhÆ° Thiếu nữ ngủ ngà y, Tranh tố nữ, Giếng nÆ°á»›c, Äá ông chồng bà chồng và cả những phong cảnh đèo, hang, Ä‘á»™ng, kẽm, quán…đá»u gợi lên không gian buồng khuê tá»± nhiên khổng lồ†(NXB ÄHQGHN, 2005, tr.222)
Nguyá»…n Tuân trong bà i Băm sáu cái nõn nÆ°á»ng Xuân HÆ°Æ¡ng, cÅ©ng có ý kiến: “Thế giá»›i quan, nhân sinh quan của Xuân HÆ°Æ¡ng là má»™t nhỡn quan nõn nÆ°á»ng, bất cứ cái gì, bất kể lúc nà o và ở đâu, vẫn vang ngân lên chỉ nõn nÆ°á»ng†(Tuyển táºp Nguyá»…n Tuân, táºp III, NXB Văn há»c, H, tr. 170-172)
TrÆ°á»›c đó TrÆ°Æ¡ng Tá»u trong bà i Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng-thiên tà i huê nguyệt đã nháºn định: “…cái nhãn quan Ä‘á»™c nhất của Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng vá» sá»± váºt là má»™t nhãn quan dâm. Má»i sá»± váºt Ä‘á»u hiện ra, dÆ°á»›i mắt nà ng, ở hình thù má»™t cái giống (Ä‘á»±c hay cái) hay má»™t tác Ä‘á»™ng thuá»™c vá» giống†(HXH- vá» tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Ná»™i, 2001). Và má»™t số ý kiến của các tác giả khác cÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° váºy.
ThÆ¡ Xuân HÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng Ä‘á» cáºp đến nhiá»u thú vui (Tranh tố nữ, Quán Khánh), chÆ¡i xuân (Tá»± tình I), chÆ¡i nguyệt (Trách Chiêu Hổ), và rất nhiá»u biểu tượng tÃnh dục nhÆ°: ong, chuá»™t, sừng, lá vông, lá chốc, hang hầm, đèo, khe, kẽm, kẽ rêu, lá»—, cá»c, lá»— trôn… Những từ nà y góp phần là m hiện lên nghÄ©a thứ hai và không thể chối cãi trong thÆ¡ Xuân HÆ°Æ¡ng bao giá» cÅ©ng ẩn chứa trong đó không gian buồng khuê và những hoạt Ä‘á»™ng ái ân nhục cảm hoặc những biểu tượng của tÃnh dục. TrÆ°á»›c khi Ä‘i và o thủ pháp tạo nghÄ©a, Chúng ta cần quay trở lại vấn Ä‘á» dâm và tục mà các nhà nghiên cứu phê bình đã bà n khá nhiá»u trÆ°á»›c đây. Vấn Ä‘á» nà y, cách nhìn nháºn hiện nay cÅ©ng đã tÆ°Æ¡ng đối thống nhất rằng trong thÆ¡ Xuân HÆ°Æ¡ng chỉ có yếu tố tục chứ không có yếu tố dâm. Hoặc nói nhÆ° Äá»— Lai Thúy thÆ¡ Xuân HÆ°Æ¡ng có dâm (érotique) nhÆ°ng “dâm là má»™t chiá»u kÃch bản thể của con ngÆ°á»i, nó cÅ©ng nhÆ° các bản năng gốc khác nhÆ° ăn uống, ngủ, vui chÆ¡i…tá»± thân không có gì là xấu, khác hẳn vá»›i khiêu dâm†(Hoà i niệm phồn thá»±c–Äá»— Lai Thúy NXB VHTT 1999, tr166). Ngược lại thá»i kỳ lịch sá» trÆ°á»›c phong kiến, đất nÆ°á»›c ta vá»›i những dấu vết văn hoá còn để lại (trống đồng Ngá»c LÅ©, thạp đồng Äà o Thịnh, trò chÆ¡i dân gian, tranh dân gian nhÆ° Äánh ghen, Hứng dừa …) cho thấy quan niệm ngÆ°á»i xÆ°a rất thoáng vá» hình ảnh nam nữ sóng đôi, nam nữ giao hoan…Xuất phát từ tÃn ngưỡng phồn thá»±c từ lâu Ä‘á»i của nhân dân ta, “Äây là tÃn ngưỡng tôn thá» sá»± giao hợp và sinh nở. Nó tồn tại ở nhiá»u vùng khác nhau trên thế giá»›i (Châu Phi, các bá»™ lạc da Ä‘á» oở châu Mỹ, An Äá»™ cổ đại, Tây Tạng…). Tuy nhiên, sá»± hiện diện đồng thá»i ở nhiá»u nÆ¡i của tÃn ngưỡng nà y không phải là kết quả giao lÆ°u văn hoá mà bắt nguồn từ logic khách quan của Ä‘á»i sống con ngÆ°á»i, tức là theo logic phát triển tá»± nhiên của xã há»™i loà i ngÆ°á»i†(Äại cÆ°Æ¡ng Văn hoá Việt Nam–TS Phạm Thái Việt chủ biên, NXB văn Hoá Thông tin 2004).
DÄ© nhiên thế ká»· XVIII–XIX không chỉ mình Xuân HÆ°Æ¡ng Ä‘á» cáºp đến vấn Ä‘á» nà y. ThÆ¡ của Nguyá»…n Gia Thiá»u, Äặng Trần Côn, Nguyá»…n Du và các truyện thÆ¡ Nôm khác Ä‘á»u có Ä‘á» cáºp đến tÃn ngưỡng phồn thá»±c, mặc dù đôi lúc nó ẩn dÆ°á»›i những hình ảnh tượng trÆ°ng Æ°á»›c lệ:
Â
Cái đêm hôm ấy đêm gì Bóng dÆ°Æ¡ng lá»™ng bóng trà mi tráºp trùng
Äoá lê ngon mắt cá»u trùng
Thân nà y uốn éo vì duyên CÅ©ng cam má»™t tiếng thuyá»n quyên vá»›i Ä‘á»i (Cung oán ngâm)
Hoa giải nguyệt nguyệt in một tấm Nguyệt lồng hoa hoa thắm từng bông Nguyệt hoa hoa nguyệt trùng trùng
Lệch là n tóc rối lá»ng vòng lÆ°ng eo (Chinh phụ ngâm)
Rõ rà ng trong ngá»c trắng ngÃ
Dà y dà y sẵn đúc một toà thiên nhiên
Tiếc thay má»™t Ä‘oá trà mi Con ong đã tá» Ä‘Æ°á»ng Ä‘i lối vá»
Phẩm tiên rÆ¡i đến tay hèn Nhị Ä‘Ã o thà bẻ cho ngÆ°á»i tình chung (Truyện Kiá»u)
Có đêm giấc quế hồn mai Thấy ngÆ°á»i quân tá» xa chÆ¡i Ä‘á»™ng Ä‘Ã o Cà ng trông cà ng lắm chiêm bao Rõ rà ng quân tỠđã và o phòng hÆ°Æ¡ng (Phạm Tải Ngá»c Hoa)
Ngà y thì đất bụt đêm thì động tiên (Phan Trần)…
NhÆ° váºy chúng ta có thể hiểu má»™t cách thoả đáng vá» vấn Ä‘á» nà y mà không cần bà n cãi nhiá»u. Hoặc nhÆ° ở thá»i hiện đại, không thiếu những tác phẩm hà m chứa trong nó những hoạt Ä‘á»™ng tÃnh dục bởi đó là má»™t phần của Ä‘á»i sống. ThÆ¡ BÃch Khê, Hà n Mặc Tá», Xuân Diệu… Văn xuôi hiện đại, nhất là giai Ä‘oạn từ 1975 đến nay có rất nhiá»u tác phẩm nói đến vấn Ä‘á» nà y và trong văn xuôi không giá»›i hạn vá» câu chữ thì vấn Ä‘á» nà y cà ng hiện ra rõ mồn má»™t không giấu diếm (Äám cÆ°á»›i không giấy giá thú, Góc tăm tối cuối cùng, Phố, Chuyện là ng Cuá»™i, An mà y dÄ© vãng, Mảnh đất lắm ngÆ°á»i nhiá»u ma, Bến không chồng…). Và gần đây nhất trong truyện Bóng đè của Äá»— Hoà ng Diệu, má»™t số tác giả trẻ đã xem vấn Ä‘á» tình dục nhÆ° má»™t mốt má»›i của văn há»c và các nhà văn trẻ nà y Ä‘ang cố ra sức thể hiện.
Ca dao xÆ°a đã có những hình ảnh biểu hiện tình yêu thông qua cảm giác váºt chất xác thịt:
Äêm qua trá»i sáng trăng rằm Anh Ä‘i qua của em nằm không yên
Có trầu mà cũng sẵn cau Là m sao cho môi nhau thì là m
Äầu rồng mà gối tay tiên Ước gì tay ấy gối lên đầu nà y Äầu ấy mà gối tay nà y NhÆ° chim loan phụng ấp cây ngô đồng Má»™t mai nên vợ nên chồng NhÆ° cá gặp nÆ°á»›c nhÆ° bèo gặp mây
Vẫn có cái duyên dáng, nồng thắm của ngÆ°á»i bình dân trÆ°á»›c vấn Ä‘á» yêu Ä‘Æ°Æ¡ng nam nữ nghiên vá» bình diện váºt chất xác thịt.
Ca dao thá»i hiện đại xuất hiện trên những bà n tiệc, giúp vui tạo nên tiếng cÆ°á»i thoải mái thÆ° giản tuyệt đối, cÅ©ng nhá» và o cách nói nÆ°á»›c đôi đầy dụng ý nà y.
Em đẹp thế nà y sao anh chẳng đầu tÆ° Núi đồi biển sâu em Ä‘á»u có đủ Tà i nguyên em vô cùng phong phú Em đẹp thế nà y sao anh chẳng đầu tÆ°
Anh Ä‘i ngã bảy ngã năm Khi vá» má»i mệt anh nằm ngã ba
ChÆ°a Ä‘i chÆ°a biết Äồ SÆ¡n Äi rồi má»›i biết chẳng hÆ¡n đồ nhÃ
Nhìn chung văn há»c không thể từ chối những khát khao cháy bá»ng vốn thÆ°á»ng trá»±c sẵn trong má»—i con ngÆ°á»i, vì nhÆ° thế văn há»c sẽ Ä‘i trên mây, chân không chạm đất và con ngÆ°á»i đến má»™t lúc nà o đó ngÆ°á»i ta sẽ không ngá»a cổ mãi lên trá»i để thưởng thức nó. NgÆ°á»i ta phải rá»i bá» nó thôi. NhÆ° váºy văn há»c sẽ biến mất. Những gì thuá»™c vá» con ngÆ°á»i phải được nâng niu trân trá»ng. Tất nhiên không Ä‘i quá trá»›n nhÆ° hiện nay.
NhÆ° váºy, vấn Ä‘á» còn lại là ngÆ°á»i Ä‘á»c chúng ta thấu đáo được cách là m của Xuân HÆ°Æ¡ng theo hÆ°á»›ng nà o và chúng ta có chấp nháºn lối nói ởm á» nÆ°á»›c đôi của Xuân HÆ°Æ¡ng hay không? Kết quả Ä‘iá»u tra trên đã cho thấy rõ rà ng: nhiá»u ngÆ°á»i hiểu má»™t cách tá»± nhiên không cần phân biệt thÆ¡ bà có dâm tục hay không. Äa số ngÆ°á»i trả lá»i thÃch thÆ¡ Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng cho thấy tâm ý của há» rất Ä‘Æ¡n giản. Há» cảm nháºn được từ thÆ¡ Xuân HÆ°Æ¡ng những Ä‘iá»u thú vị thông qua những từ ngữ khá đặc biệt. NgÆ°á»i Ä‘á»c vừa thưởng thức vừa có thú vui khám phá. Từ ngữ của Xuân HÆ°Æ¡ng tạo ra Ä‘iá»u đó. Má»™t số Ãt có vẻ không thÃch kiểu thÆ¡ hai mặt, lại thêm nghÄ©a thứ hai nếu đứng vá» phÃa lá»… giáo phong kiến thì há» cho đó là dung tục.
Ngôn ngữ là má»™t ký hiệu. Khác vá»›i những ký hiệu Ä‘Æ¡n giản trong cuá»™c sống nhÆ°: cứu thÆ°Æ¡ng, bảng cấm, đèn Ä‘Æ°á»ng… đối vá»›i những ký hiệu nà y má»i ngÆ°á»i chỉ có việc tuân theo, không được là m trái. Còn vá»›i ngôn ngữ, vì là ngôn ngữ nghệ thuáºt, nó vốn Ä‘a nghÄ©a và có má»™t Ä‘á»™ chênh giữa cái biểu đạt và cái được biểu đạt, giữa ký hiệu ngôn từ và hình tượng nghệ thuáºt, vì váºy ngÆ°á»i tiếp nháºn có quyá»n tá»± do thẩm định, có nghÄ©a là có thể Ä‘Æ°a cái chủ quan của mình tham gia và o cuá»™c chÆ¡i. Ngôn ngữ văn chÆ°Æ¡ng bao giá» cÅ©ng được cá nhân hoá, chủ thể hoá và là má»™t hệ thống mở, luôn có những con Ä‘Æ°á»ng thông thoáng từ ngôn ngữ đến siêu ngôn ngữ, má»™t cấu trúc tâm thức, cấu trúc bá» sâu của nhà thÆ¡ nhà văn. Vì thế ngÆ°á»i Ä‘á»c có thể lÄ©nh há»™i hình tượng nghệ thuáºt theo vốn kiến thức, trình Ä‘á»™ hiểu biết, tình cảm cảm xúc ….của mình. Ngôn ngữ thÆ¡ Xuân HÆ°Æ¡ng cho ngÆ°á»i Ä‘á»c con Ä‘Æ°á»ng tá»± do thông thoáng đó.
Má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u phải thừa nháºn thÆ¡ Xuân HÆ°Æ¡ng quả là “tuyệt chiêuâ€. Có ngÆ°á»i muốn bắt chÆ°á»›c là m thÆ¡ kiểu Xuân HÆ°Æ¡ng nhÆ°ng thÆ°á»ng há» chỉ chú trá»ng nghÄ©a thứ hai, vì thế bà i thÆ¡ chỉ thấy ghê gá»›m vì hình ảnh quá thô tục. Khoảng những năm 1990 trên báo Tuổi trẻ cÆ°á»i có phát Ä‘á»™ng phong trà o là m thÆ¡ nhại kiểu thÆ¡ Xuân HÆ°Æ¡ng nhằm để phê phán cái xấu còn tồn tại trong xã há»™i. NhÆ°ng chỉ được và i kỳ, mục nà y bãi bá» vì thÆ¡ không thể “ngá»i đượcâ€. CÅ©ng nhÆ° có ngÆ°á»i cho Vi Thùy Linh (má»™t nhà thÆ¡ trẻ hiện đại) là Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng thá»i hiện đại, nhÆ°ng cÅ©ng có nhiá»u ngÆ°á»i trong giá»›i phê bình nghiên cứu chỉ trÃch ngay là không thể Ä‘em thÆ¡ Vi Thùy Linh ra mà so sánh vá»›i Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng. Rõ rà ng thÆ¡ Vi Thùy Linh có nhiá»u câu không thể Ä‘á»c nổi:
Những con kiến rừng yêu mùa nà o, để đẻ trứng đúng và o tháng tÆ° Cả tháng tÆ° em bồn chồn nhÆ° rừng kiến đốt NhÆ° con ong Em khÃch Ä‘á»™ng anh bằng tưởng tượng có tháºt
Và đáp lại tất cả thèm muốn Anh và em trong trắng trong vÅ© trụ sÆ¡ sinh… Em bắt đầu yêu anh, và Anh yêu em, bằng sá»± cá»±c đại được khuếch tán Sá»± tối tăm và sáng láng Sá»± chôn chân và những cuá»™c bay Cái lưỡi má»m của anh nÆ¡i gan bà n chân em Là m thế giá»›i hoá lá»ng… (Sinh ngà y 4 tháng 4–Linh–Vi Thuỳ Linh, NXB Thanh Niên 2000)
Hãy siết em cắn em để hằn dấu vết, Hãy nháºp và o em hãy khoá và đánh mất chìa khoá trong em Của em máu anh Ä‘ang chảy từng Ä‘á»™ng mạch tÄ©nh mạch CÆ¡n run tê cứng ngÆ°á»i (Lá thÆ° và ổ khoá–Linh–Vi Thùy Linh, NXB Thanh Niên, 2000)
Còn trên các trang web các nhóm “Mở miệngâ€, “Ngá»±a trá»i†đại diện cho văn há»c thá»i @ thì lên tiếng má»™t cách kinh khủng:
Chiếc chiếu sá»n lòng giữa Em save và o anh document tá» cung Trét lên tÆ°á»ng những gam mà u bò cái (Äăng cai–Lynh Bacardi)
Hoặc:
Hắn cÆ°á»i khẩy và o giữa đùi nà ng đã được tẩm Chanel No.5 (Ta cứ hếch hoác thì đã sao nà o?)
Khi ngà y nà o hắn cÅ©ng tá»›i thÆ° viện nhà nÆ°á»›c nghiá»n ngẫm tại sao bà Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng không trần truồng Ereka má»—i khi là m thÆ¡ (Thanh Xuân)
ThÆ¡ Xuân HÆ°Æ¡ng không phÆ¡i trần khát vá»ng cuồng nhiệt nhÆ° kiểu Vi Thùy Linh, không gian buồng khuê: gối chăn, quần áo, giÆ°á»ng chiếu…không lá»™ diện má»™t cách tá»± nhiên nhÆ° thÆ¡ Vi Thùy Linh. Phát ngôn trong thÆ¡ Xuân HÆ°Æ¡ng không phải phát ngôn cẩu thả vô trách nhiệm, nhăng nhÃt kiểu các nhóm trẻ háo danh nhảy chồm chồm lên trên những trang web kia. ThÆ¡ Xuân HÆ°Æ¡ng ẩn bằng âm thanh, bằng sá»± chuyển Ä‘á»™ng, bằng ngôn ngữ tạo hình, bằng sá»± liên tưởng tưởng tượng. Không gian buồng khuê được tạo bằng cánh cá»a cà n khôn, bằng trá»i đất sinh ra, bằng con tạo khéo khôn phà m…Biểu tượng của sá»± sóng đôi nam nữ được nguỵ trang bằng những hoạt Ä‘á»™ng nhÆ° tát nÆ°á»›c, dệt củi, đánh Ä‘u…cái “xuân tình†của nam nữ được liên tưởng bằng những hình ảnh hết sức ngá»™ nghÄ©nh thú vị: quả mÃt, con ốc nhồi, chà y kình, trà ng hạt, quả cau, miếng trầu, cà nh thông, cÆ¡n gió, đá, nÆ°á»›c… và cái khoái cảm trần tục kia được sánh vá»›i sá»± kỳ diệu của đất–trá»i, núi–đá, trăng–trá»i, hang Ä‘á»™ng–đồi núi… Ngôn ngữ thÆ¡ Xuân HÆ°Æ¡ng là ngôn ngữ thuá»™c văn hoá Việt, ngôn ngữ Vi Thùy Linh là ngôn ngữ văn hoá ngoại lai, xa lạ vá»›i con mắt, lá»— tai ngÆ°á»i Ä‘á»c Việt, không thể so sánh được.
Thủ pháp nghệ thuáºt của Xuân HÆ°Æ¡ng là lá»±a chá»n vốn từ ngữ sao cho có thể hiểu hai nghÄ©a: mÆ°á»i bảy hay là mÆ°á»i tám đây, chà nh ba góc, xuân tình, lá»— há»m hòm hom, cà nh Ä‘a, củ Ä‘a, bảy nổi ba chìm, thân em, trắng, tròn… Những từ ngữ mang phong cách Xuân HÆ°Æ¡ng cÅ©ng là những từ ngữ mà dân gian đã dùng để diá»…n tả các hình thức câu đố hoặc câu hát. Những từ ngữ nà y có sức hà m chứa tÃnh liên tưởng, nói cái nà y nhÆ°ng ngÆ°á»i ta có thể nghÄ© ra cái kia. Äặc biệt cái thÆ°á»ng che Ä‘áºy, giấu diếm…dá»… báºt ra trong liên tưởng. Và có nhÆ° váºy hình ảnh ấy má»›i trở nên thú vị. Hình ảnh lá Ä‘a, cà nh Ä‘a và củ Ä‘a mà Xuân HÆ°Æ¡ng và Chiêu Hổ dùng để xÆ°á»›ng hoạ vá»›i nhau rõ rà ng không phải vô tình. Bởi trên đã chÆ¡i chữ nguyệt vì thế câu dÆ°á»›i phải sá» dụng lá Ä‘a. Bao giá» thong thả lên chÆ¡i nguyệt. Nhá»› hái cho xin nắm lá Ä‘a. Ngụ ý trách Chiêu Hổ nói dối nhÆ° Cuá»™i. NhÆ°ng cÅ©ng từ đây tạo cá»› cho Chiêu Hổ tha hồ tuôn ra cÆ¡ man nà o cà nh Ä‘a, củ Ä‘a. Và ngÆ°á»i Ä‘á»c thấy được nghÄ©a ẩn nằm ở đây.
Xuân HÆ°Æ¡ng cÅ©ng chú ý lá»±a chá»n từ ngữ sắc nhá»n dá»… liên tưởng: cá»a son, báºc đá, lún phún, nòng ná»c, lá»—, hang, nhá»±a, tùm hum, mân mó, le te, chênh lệch, đứt Ä‘uôi … Những từ ngữ nà y bất kể danh từ, Ä‘á»™ng từ, tÃnh từ Xuân HÆ°Æ¡ng Ä‘á»u là m cho nó có thể in hình lên sá»± váºt, tác Ä‘á»™ng ngay và o thần kinh cảm giác của ngÆ°á»i Ä‘á»c, buá»™c ngÆ°á»i Ä‘á»c không muốn hình dung cÅ©ng phải hình dung. Bà i Quả mÃt có ngÆ°á»i cho hình ảnh đóng cá»c gây ấn tượng mạnh, nhÆ°ng có ngÆ°á»i cho hình ảnh nhá»±a và động tác mân mó má»›i tháºt sá»± là m ngÆ°á»i Ä‘á»c giáºt mình vì ý tưởng táo bạo, lại thêm từ ra tay thì không thể chối cãi và o đâu cái tÆ° tưởng gieo và o ngÆ°á»i Ä‘á»c má»™t khoảng trá»i, riêng tháºt riêng…Ở đó chỉ có quả mÃt và ngÆ°á»i mong mÃt chÃn để được ăn mÃt, chỉ có ngÆ°á»i yêu vá»›i ngÆ°á»i yêu vá»›i những hoạt Ä‘á»™ng bá»™i phần vui vẻ hÆ°ng phấn từ chất nhá»±a kết dÃnh tình yêu.
Cách là m thÆ°á»ng thấy nhất là Xuân HÆ°Æ¡ng dùng những tÃnh từ, Ä‘á»™ng từ mạnh: xiên ngang, đâm toạc, cá», đóng cá»c, đạp xuống, đâm ngang, mấp máy, bóc yếm, quệt, bén, đứt Ä‘uôi, nảy, leo, lách…; Ä‘á» loét, xanh rì, trắng phau phau, trong leo lẻo, chÃn mõm mòm, Ä‘á» lòm lom, đầm đìa, xù xì, dà y…Những Ä‘á»™ng từ, tÃnh từ nà y có tác dụng cá»™t chặt ý nghÄ© của ngÆ°á»i Ä‘á»c và o má»™t thế giá»›i của trăm ngà n lá»i tình tá»±, của những Ä‘am mê ngất trá»i, của tâm hồn dâng hÆ°Æ¡ng ngà o ngạt, của sá»± hÃt thở khà trá»i chất đầy lồng ngá»±c, của sá»± khoan hoà êm ái…Bà i thÆ¡ Giếng nÆ°á»›c táºp trung trong đó không biết bao nhiêu từ gợi hình: có cái trong leo lẻo của nÆ°á»›c, cái lún phún, leo của cá» gà , có cá diếc le te lách giữa dòng. Rõ rà ng những Ä‘á»™ng từ, tÃnh từ mạnh, sắc, nhá»n…trói buá»™c ngÆ°á»i Ä‘á»c Ä‘i từ sá»± ngạc nhiên nà y đến sá»± ngạc nhiên khác: trong gì mà đến Ä‘á»™ trong leo lẻo? Cá» gà đã mạnh mẽ vÆ°Æ¡n lên lún phún sao lại còn thêm Ä‘á»™ng tác vượt quá sức leo nữa? Cá diếc bản thân nó đã rất nhanh nhẹn le te sao lại còn thêm cái chuyển mình rất Ä‘iệu nghệ lách ?... Ä‘iá»u ấy không là m chú ý ngÆ°á»i Ä‘á»c sao được? Quan trá»ng là từ nÆ°á»›c, cá» gà , cá diếc…ngÆ°á»i Ä‘á»c hình dung ra má»™t giếng…khác, má»™t khung trá»i …khác cÅ©ng chứa đụng trong đấy biết bao nhiêu Ä‘iá»u kỳ thú.
Äặc biệt những Ä‘á»™ng từ gây ấn tượng nhÆ°: nhô, nảy, nứt, chen, xá»c, dòm, lách, leo, thả, nặn, bóc, đóng, mân mó, cắm, xâu xâu, chà nh, khép, tắt, sa, nâng niu, phì phạch, dùi, đánh, quệt, nhổ, bá», châm, húc, đấm, đáo, đếm, chôn chặt, tung hê, trÆ¡, đạp, mấp máy, đâm, xiên, gầm, lá»™n, dãi, cá», móc, khua, sá», mó, xá», trèo, Ä‘ua xói móc, phô, tạnh… hầu nhÆ° trong má»—i bà i thÆ¡ Ä‘á»u có loại từ nà y, tháºm chà có từ dùng nhiá»u lần (khua: 3 lần, trÆ¡: 2 lần, lá»™n: 3 lần, đấm: 3 lần, châm: 3 lần, đâm: 3 lần, móc: 2 lần…). Quả tháºt những từ ngữ nà y không cần giá»›i thiệu dà i dòng, bản thân nó đã gây ấn tượng hết sức mạnh mẽ đối vá»›i ngÆ°á»i Ä‘á»c. Có ngÆ°á»i cho rằng trong thÆ¡ Xuân HÆ°Æ¡ng nghe nhÆ° có đấm có thụi, có lẽ cÅ©ng xuất phát từ những Ä‘á»™ng từ gây ấn tượng nà y, đấy là những từ ngữ mang phong cách con ngÆ°á»i năng Ä‘á»™ng, có phần Ä‘anh đá và hay gây gổ là Xuân HÆ°Æ¡ng.
Các phó từ vá»›i chức năng là m Ä‘áºm nét hà nh Ä‘á»™ng hoặc trạng thái: đâm ngang, xiên ngang, trông ngang, đâm toạc, chen xá»c, lá»m ngá»m bò, hu hÆ¡ khóc… cÅ©ng góp phần rất nhiá»u trong việc tạo thêm nghÄ©a cho má»—i bà i thÆ¡. Có những từ bản thân nó đã là động từ mạnh rồi, Xuân HÆ°Æ¡ng còn chÆ°a vừa lòng, còn gắn thêm và o nó má»™t phó từ bổ nghÄ©a: Xiên ngang mặt đất rêu từng đám. Äâm toạc chân mây đá mấy hòn. Từ ngang là m cho Ä‘á»™ng từ xiên trở nên cứng chắc, khá»e và động tác trở nên “ngá»t†hÆ¡n, cÅ©ng nhÆ° váºy từ toạc là m cho Ä‘á»™ng từ đâm vút lên chỉa thẳng và o chân mây là m rách toạc cả bầu trá»i.
Ngoà i ra Xuân HÆ°Æ¡ng còn đặc biệt chú ý đến hệ thống các từ láy, nói lái, chÆ¡i chữ, từ tượng thanh, từ tá»± xÆ°ng, khẩu ngữ, tiếng chá»i… Â
Từ láy có tác dụng diá»…n tả Ä‘á»™ sâu, Ä‘á»™ nhoè, thế luồn lách, chông chênh, sá»± phÆ¡i trần, những cá» Ä‘á»™ng nhanh mạnh…: há»m hòm hom, trắng phau phau, Ä‘á» lòm lom, trÆ¡ toen hoẻn, pháºp phòm, há»› hênh, lom khom, năng năng nhắc, thÃch thÃch mau, ngất nghẻo, nổi nênh, lênh đênh, tấp tênh…ThÆ¡ Xuân HÆ°Æ¡ng gây ấn tượng còn ở chá»— Xuân HÆ°Æ¡ng thÃch dùng những loại từ nói trên.
Äể diá»…n tả Ä‘á»™ sâu Xuân HÆ°Æ¡ng dùng hai lần từ há»m hòm hom trong hai bà i Hang Cắc Cá»› và Äá»™ng HÆ°Æ¡ng TÃch. Từ nà y vừa diá»…n tả được cái vòm tròn, sâu hun hút, vừa cho thấy cả chiá»u rá»™ng lẫn chiá»u cao của hang Ä‘á»™ng. Äây là má»™t dạng hình ống nhÆ°ng không thuôn Ä‘uá»™t mà gãy khúc, lắt léo, lởm chởm, không dá»… khám phá. NhÆ° thế má»›i kÃch thÃch trà tò mò của con ngÆ°á»i. Má»™t từ thôi mà có thể diá»…n đạt được các chiá»u của không gian. Câu thÆ¡ Huy Cáºn đã tà i tình nhÆ°ng vẫn không tránh khá»i dùng những từ chỉ không gian để dẫn giải vá» các chiá»u không gian: Nắng xuống trá»i lên sâu chót vót. Sông dà i trá»i rá»™ng bến cô liêu (Trà ng giang). Xuân HÆ°Æ¡ng chỉ dùng má»™t từ nhÆ°ng ngÆ°á»i Ä‘á»c có thể hình dung rất rõ ba chiá»u không gian của sá»± váºt.
Äể diá»…n tả Ä‘á»™ nhòe, Xuân HÆ°Æ¡ng dùng mà u sắc Ä‘á» loét, Ä‘á» lòm lom. Mà u Ä‘á» là mà u có sắc Ä‘á»™ mạnh, dá»… Ä‘áºp và o mắt má»i ngÆ°á»i. Chấm bà i cho há»c sinh ngÆ°á»i ta phải dùng bút đỠđể tạo sá»± chú ý. Chỉ dẫn Ä‘Æ°á»ng cấm và cảnh báo những chá»— nguy hiểm ngÆ°á»i ta cÅ©ng thÆ°á»ng dùng biển mà u Ä‘á», xe cứu thÆ°Æ¡ng có hình chữ tháºp Ä‘á»â€¦ Mà u Ä‘á» của Xuân HÆ°Æ¡ng không Ä‘Æ¡n thuần chỉ sắc Ä‘á»™, hoặc cảnh báo.
Cá»a son Ä‘á» loét tùm hum nóc (Äèo Ba dá»™i)
Nảy vừng quế Ä‘á» Ä‘á» lòm lom (Há»i trăng 1)
Äây còn là những quệt mà u nhòe nhoẹt, trÆ¡n Æ°á»›t, bôi trà n ra chiếm lÄ©nh cả không gian… diá»…n tả sá»± trà n trà o của sức sống bằng những Ä‘Æ°á»ng nét không có Ä‘Æ°á»ng nét, mà u sắc được đẩy tá»›i cá»±c hạn, má»i chốn má»i nÆ¡i Ä‘á»u nhoè ra không có Ä‘Æ°á»ng biên là m ranh giá»›i, Ä‘áºm quá nên hoá nhoè, nhoè chứ không phải má». Có nhÆ° thế mà u sắc ấy má»›i gợi được sá»± chú ý, không chỉ gợi mà còn cuốn hút má»i ngÆ°á»i Ä‘i sâu và o thế giá»›i đó để khám phá những lạc thú trần gian.
Thống kê cho thấy trong 47 bà i thÆ¡ của Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng có đến 88 từ láy. Äặc biệt là những từ láy gợi âm thanh: tỉ tì ti, hi ha, hu hÆ¡, vo ve, thánh thót, long bong, lõm bõm…, những từ gợi cảm giác, xúc giác: xù xì, toen hoẻn, lam nham, lún phún…, những từ gợi tÆ° thế váºn Ä‘á»™ng: cheo leo, vắt vẻo, lom khom, ngất nghểu, lăn lóc… Những từ ngữ nà y bao giá» cÅ©ng gợi lên sá»± váºn Ä‘á»™ng, chuyển dịch. Ngay cả những từ láy tượng hình hóa ná»™i tâm nhân váºt trữ tình trong bà i Tá»± tình cÅ©ng có nét nghÄ©a váºn Ä‘á»™ng: nổi nênh, lênh đênh, lai láng, báºp bá»nh, tấp tênh …đá»u gợi sá»± trôi nổi, chÆ¡i vÆ¡i. Äặc biệt là những từ tượng thanh gây tiếng Ä‘á»™ng được Xuân HÆ°Æ¡ng chú ý Ä‘Æ°a và o thÆ¡ rất nhiá»u: khua lắc cắc, vá»— long bong, vá»— pháºp phòm, rÆ¡i thánh thót, rÆ¡i lõm bõm…những từ nà y có tác dụng khuấy đảo cuá»™c sống những nÆ¡i thâm u cùng cốc, những nÆ¡i quạnh quẽ cô tịch, ở những nÆ¡i không có mùa xuân…là m cho những nÆ¡i đó in dấu chân con ngÆ°á»i, có tiếng nói, hÆ¡i ấm của con ngÆ°á»i. Äấy là cách con ngÆ°á»i Ä‘ang cảm nháºn cuá»™c sống mà cÅ©ng có thể là cuá»™c sống Ä‘ang chen chân đối mặt vá»›i con ngÆ°á»i.
Nói lái thÆ°á»ng thấy trong văn há»c dân gian. Văn há»c viết hầu nhÆ° vắng bóng, chỉ trừ ngÆ°á»i là m có dụng ý chÆ¡i chữ. Không phải mất công tìm kiếm, ngÆ°á»i Ä‘á»c thấy sẽ xuất hiện khá nhiá»u: lo cÅ©, lá»™n lèo, đá Ä‘eo, đứng tréo, trái gió, đẽo đá, đếm lại Ä‘eo, đáo nÆ¡i neo, suông không đấm, nắng cá»±c…Những từ nà y chỉ có Xuân HÆ°Æ¡ng má»›i dùng mạnh tay. Không nhà thÆ¡ thá»i trung đại nà o dùng những từ nà y. Xét ngữ nghÄ©a của từng từ Ä‘á»u có ý nghÄ©a, hoà n toà n không chỉ để lái lại. Lá»™n lèo là dây lèo của thuyá»n buồm bị ngược gió phải lá»™n ngược trở lại, trái gió là ngược gió, đáo nÆ¡i neo nghÄ©a là đi đến má»™t nÆ¡i nà o đó, còn những từ khác hầu nhÆ° có nghÄ©a đúng nhÆ° nó vốn có. Tuy nhiên những từ nà y khi lá»™n trái lại thì nó hoà n toà n tạo ra má»™t nghÄ©a khác. NghÄ©a nà y thá»±c ra cÅ©ng không há» xa lạ vá»›i ý nghÄ©a chung toà n bà i, đối tượng chÃnh vẫn là những nhân váºt đã được Ä‘á» cáºp đến. Ông sÆ° trụ trì buồn tình đáo nÆ¡i neo, để cho chú tiểu để suông chà y kình không đấm, bà vãi thì ngồi lần trà ng hạt hết đếm lại Ä‘eo…Luáºn ra nghÄ©a thứ hai, các hoạt Ä‘á»™ng đó cÅ©ng thuá»™c vỠông sÆ°, bà vãi, chú tiểu… chứ còn ai và o đây? Tà i tình ở chá»— những từ ngữ nà y Ä‘á»u mang nghÄ©a và không quá sống sượng, chá»›t nhã, khiêu dục…
Thủ pháp tạo nghÄ©a còn được biểu hiện ở góc Ä‘á»™ chÆ¡i chữ. Bà i thÆ¡ Khóc Tổng Cóc, trong 28 chữ đã có 5 từ chỉ những con váºt thuá»™c loà i cóc: Chẫu chà ng, nhái bén, nòng ná»c, chẫu chuá»™c, cóc. Bà i Bỡn bà lang khóc chồng có rất nhiá»u từ chỉ các vị thuốc: cam thảo, quế chi, trần bì, thạch nhÅ©, quy thân, liên nhục…cả các từ chỉ hà nh Ä‘á»™ng bà o chế thuốc, dụng cụ là m thuốc: sao, tẩm, dao cầu…Cách chÆ¡i chữ nà y cÅ©ng không phải chỉ có má»™t nghÄ©a (thạch nhÅ©: vú đá, quy thân: phần củ của Ä‘Æ°Æ¡ng quy…). Khi cần Xuân HÆ°Æ¡ng cÅ©ng chiết tá»± chữ Hán để Ä‘Æ°a nghÄ©a đôi và o: Duyên thiên chÆ°a thấy nhô đầu dá»c. Pháºn liá»…u sao Ä‘Ã nảy nét ngang. Hoặc Ä‘Æ°a những thà nh ngữ tục ngữ và o để là m rõ ý: nòng ná»c đứt Ä‘uôi, cố đấm ăn xôi, bạc nhÆ° vôi, xanh lá, bảy nổi ba chìm, năm thì mÆ°á»i há»a, nặng nhÆ° đá Ä‘eo, là m mÆ°á»›n không công, thăm ván bán thuyá»n…bằng nhiá»u cách, có khi Ä‘Æ°a nguyên câu, có khi chỉ Ä‘Æ°a má»™t vế là m thế nà o để diá»…n đạt rõ Ä‘iá»u mình muốn nói.
Xuân HÆ°Æ¡ng cÅ©ng Ä‘Æ°a khẩu ngữ và o thÆ¡ mình khi cần thiết: tà con con, lại đây, muốn sống… kể cả tiếng chá»i: bá ngá», chém cha, cha kiếp, lÅ© ngẩn ngÆ¡ …Äặc biệt từ tá»± xÆ°ng cho thấy Xuân HÆ°Æ¡ng đứng ở nhiá»u vị trÃ: tôi, chị, em, thân em, và cả tên Xuân HÆ°Æ¡ng nữa. Cách xÆ°ng tên Xuân HÆ°Æ¡ng trong bà i Má»i trầu rất lạ. Thế ká»· XVIII–XIX không ai dùng từ tá»± xÆ°ng nhÆ° Xuân HÆ°Æ¡ng, tiếng em ngá»t ngà o đã quá má»›i, lại thêm tiếng xÆ°ng tên Xuân HÆ°Æ¡ng hết sức thiết tha, đặm thắm trói buá»™c tình cảm con ngÆ°á»i. Tuy nhiên không chỉ có thế, tiếng xÆ°ng tên của Xuân HÆ°Æ¡ng còn có cái gì đó tinh quái, liêu trai, sắp ngá»a… khÆ¡i trêu những khách Ä‘a tình, tiếng em, hay xÆ°ng tên của Xuân HÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i Ä‘á»c hình dung Ä‘i kèm theo đó là cái liếc mắt Ä‘Æ°a tình, hoặc má»™t cú huých vai cần thiết, chứ không chỉ Ä‘Æ¡n giản Ä‘áºm thắm thiết tha. Quả nhiên sau bà ngÆ°á»i ta dùng nhiá»u nhÆ°ng thá»i ấy thì hiếm thấy. Cùng thá»i vá»›i Xuan HÆ°Æ¡ng có lẽ chỉ có Tố NhÆ°.
Vá»›i phong cách Xuân HÆ°Æ¡ng thì trong thÆ¡ không thể thiếu những từ nà y. Chúng góp phần là m nổi rõ má»™t Xuân HÆ°Æ¡ng trái tÃnh trái nết, mạnh mẽ, ngang bÆ°á»›ng, Ä‘anh đá, chua ngoa, hay gây gổ, “trá»i không sợ, đất không sợ†nhÆ° các nhà phê bình thÆ°á»ng nói. Äiá»u nà y chứng tá» con ngÆ°á»i Xuân HÆ°Æ¡ng là con ngÆ°á»i Ä‘a chiá»u kÃch, Ä‘a phÆ°Æ¡ng diện, sống Ä‘á»™ng, và nhất là luôn hút hồn ngÆ°á»i khác bằng thứ ngôn ngữ tà i tình vừa quen vừa lạ, vừa truyá»n thống vừa hiện đại hết sức Ä‘á»™c đáo.
Thủ pháp thÆ¡ Xuân HÆ°Æ¡ng có má»™t không hai. NghÄ©a thứ hai, không gian buồng khuê, thá»i Xuân HÆ°Æ¡ng nếu nói trắng ra dá»… gì được chấp nháºn. HÆ¡n nữa ngay thá»i đại hiện nay, nhìn những câu văn Ä‘áºm tÃnh dục ngÆ°á»i ta còn ngỡ ngà ng huống gì ngÆ°á»i Ä‘á»c của thế ká»· trÆ°á»›c. NgÆ°á»i Việt ta thá»±c ra không quá khó tÃnh nhÆ°ng cÅ©ng không dá»… dà ng trÆ°á»›c những hình thức qúa thô kệch, xấu xÃ, trái vá»›i thẩm mỹ truyá»n thống. Vì thế những lá»i tÆ°Æ¡ng tá»± thế nà y: “Cuá»™c Ä‘á»i còn Ä‘ang đẹp thế, Ä‘Ã n bà con gái còn Ä‘ang nhiá»u quá trá»i, thÆ¡m tho thế, chết uổng lắm, ráng mà sống, sống què quặt cÅ©ng được†(Äó là lá»i phát biểu của nhân váºt Tám TÃnh, má»™t ngÆ°á»i lÃnh trong tác phẩm An mà y dÄ© vãng của Chu Lai) có khi không được chấp nháºn. Hoặc những câu Ä‘áºm đặc váºt chất xác thịt của Äá»— Hoà ng Diệu (Bóng đè) là m sao ngÆ°á»i ta có thể yên tâm khi những tác phẩm nà y tá»›i tay lứa tuổi má»›i lá»›n. Hình thức thÆ¡ Xuân HÆ°Æ¡ng biểu đạt ná»™i dung hai mặt, Ä‘iá»u thú vị được ẩn bên trong thông qua các lá»›p nghÄ©a tạo thà nh thì ngÆ°á»i ta chấp nháºn dá»… dà ng hÆ¡n, đồng thá»i còn cảm thấy hÆ°ng phấn khi tá»± mình phát hiện Ä‘iá»u bà ẩn đó. TÃnh thÃch tưởng tượng, Æ°a tò mò, mê khám phá… cÅ©ng là má»™t đặc tÃnh dá»… thÆ°Æ¡ng của ngÆ°á»i Việt chúng ta. Những câu đố, đố tục giảng thanh, đố thanh giảng tục má»™t thá»i là m phong phú Ä‘á»i sống tinh thần của ngÆ°á»i Việt ta đã chứng minh được Ä‘iá»u đó. Xuân HÆ°Æ¡ng Ä‘i theo cách là m của cha ông nên thà nh công cÅ©ng là điá»u dá»… hiểu.
|