Bà n vá» vấn Ä‘á» "Phân loại câu theo mục Ä‘Ãch phát ngôn"
PGS.TS.Bùi Mạnh Hùng
Â
1. Äể thá»±c hiện má»™t mục Ä‘Ãch phát ngôn, ngÆ°á»i ta thÆ°á»ng dùng má»™t cấu trúc cú pháp đặc trÆ°ng vá»›i những phÆ°Æ¡ng tiện ngôn ngữ riêng biệt nhÆ°: tiểu từ, phụ từ, phụ tố, tráºt tá»± từ, ngữ Ä‘iệu, hiện tượng tỉnh lược, v.v. NghÄ©a là có má»™t mối tÆ°Æ¡ng quan khá Ä‘á»u đặn giữa hình thức của câu và mục Ä‘Ãch sá» dụng nó. Từ đó hình thà nh nên khái niệm kiểu câu (sentence type) và những kiểu câu thông dụng nhất thÆ°á»ng được nhắc đến là : câu trần thuáºt, câu nghi vấn, câu cầu khiến, câu cảm thán (x. J. Sadock & A. Zwicky 1990: 155-156).
Tuy nhiên, cÅ©ng nhÆ° mối quan hệ giữa cái biểu đạt và cái được biểu đạt của kà hiệu ngôn ngữ nói chung, mối quan hệ giữa hình thức của câu vá»›i ý nghÄ©a và mục Ä‘Ãch sá» dụng của nó không phải là quan hệ má»™t đối má»™t. Trong ngôn ngữ nà o cÅ©ng có hiện tượng má»™t hình thức câu được sá» dụng nhằm thá»±c hiện nhiá»u mục Ä‘Ãch phát ngôn khác nhau và má»™t mục Ä‘Ãch phát ngôn có thể được thá»±c hiện thông qua nhiá»u hình thức câu khác nhau. Có những trÆ°á»ng hợp việc sá» dụng má»™t hình thức câu nà o đó lại nhằm thá»±c hiện má»™t mục Ä‘Ãch phát ngôn vốn thÆ°á»ng được thá»±c hiện thông qua má»™t hình thức câu khác. Vì váºy nảy sinh vấn Ä‘á»: Căn cứ và o đâu để phân loại các kiểu câu? Có 2 cách tiếp cáºn thÆ°á»ng gặp.
Cách 1: Nêu rõ “phân loại câu theo mục Ä‘Ãch phát ngônâ€, giải thÃch khái niệm các kiểu câu bằng cách nêu mục Ä‘Ãch phát ngôn (công dụng) của câu, rồi sau đó nêu những phÆ°Æ¡ng tiện ngôn ngữ cấu tạo các kiểu câu.
Cách 2: Tuyệt nhiên không nói đến “phân loại câu theo mục Ä‘Ãch phát ngôn†và nói rõ là căn cứ và o hình thức của câu để phân loại câu. Còn mục Ä‘Ãch phát ngôn (công dụng) của câu chỉ được xét đến sau khi các kiểu câu đã được xác định.
Cách tiếp cáºn thứ nhất không mấy phổ biến trong các tà i liệu ngôn ngữ há»c châu Âu.(1) Sở dÄ© nhÆ° váºy vì trong nhiá»u ngôn ngữ biến hình, sá»± phân biệt các kiểu câu vốn dá»±a trên cÆ¡ sở những phÆ°Æ¡ng tiện thuá»™c phạm trù ngữ pháp “thức†(mood). Tuy nhiên cách xá» là nà y rất thÆ°á»ng gặp trong các tà i liệu Việt ngữ há»c, đến ná»—i gần nhÆ° công trình ngữ pháp nà o viết vá» phần câu tiếng Việt cÅ©ng Ä‘á»u có chÆ°Æ¡ng/mục “phân loại câu theo mục Ä‘Ãch phát ngôn†(Nguyá»…n Kim Thản 1963; Hoà ng Trá»ng Phiến 1980; Lê Cáºn et al 1983; Diệp Quang Ban 1984, 1996; Nguyá»…n Minh Thuyết 1994; v.v.) (2).
Nếu “phân loại câu theo mục Ä‘Ãch phát ngôn†thì sẽ gặp nhiá»u vÆ°á»›ng mắc vá» lý thuyết và thá»±c tiá»…n, thể hiện cụ thể qua những Ä‘iểm sau đây:
1/. Không giải thÃch được tại sao chỉ có 3-4 kiểu câu trong khi, nhÆ° lý thuyết hà nh Ä‘á»™ng ngôn từ đã nêu rõ, số lượng các mục Ä‘Ãch phát ngôn lên đến cỡ trăm (J. Austin 1962).
2/. Kiểu câu không phải khi nà o cÅ©ng tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i má»™t mục Ä‘Ãch phát ngôn nà o đó. Tại sao vô số câu thá»±c hiện nhiá»u mục Ä‘Ãch phát ngôn rất khác nhau lại được gá»i chung là câu trần thuáºt? Có phải chỉ có câu cảm thán má»›i biểu lá»™ tình cảm, cảm xúc hay không? Có vô số câu nghi vấn nhÆ°Â Mà y nói cho cha mà y nghe đấy à ?; Con có muốn ăn đòn không?; Muốn chết hả?; Ai mà biết được?; Ai ngá» nhÆ° thế?; Thấy chÆ°a? (Äã bảo rồi mà không chịu nghe); v.v. không bao giỠđược dùng để há»i.
Những cách phân biệt nhÆ° “câu nghi vấn dùng để há»i†vá»›i “câu nghi vấn dùng để khẳng địnhâ€, “câu nghi vấn dùng để phủ địnhâ€, v.v. cho thấy cái gá»i là “phân loại câu theo mục Ä‘Ãch phát ngôn†mâu thuẫn nhÆ° thế nà o. Má»™t nháºn định như “câu nghi vấn là câu thÆ°á»ng dùng để há»i†có thể coi là hoà n toà n chÃnh xác, nhÆ°ng đó không phải là má»™t định nghÄ©a (vả lại cÅ©ng không thể nói rằng mục Ä‘Ãch phát ngôn có thể được coi là má»™t tiêu chà xác đáng để phân loại kiểu câu). Má»™t đặc trÆ°ng có tÃnh định nghÄ©a phải là má»™t đặc trÆ°ng mà tất cả các đối tượng ứng vá»›i định nghÄ©a đó Ä‘á»u chia sẻ, trừ những ngoại lệ có phạm vi rất xác định và có thể giải thÃch được.
3/. Trong rất nhiá»u trÆ°á»ng hợp, mục Ä‘Ãch phát ngôn chỉ có thể xác định rõ khi đặt câu và o ngữ cảnh. Phân loại các kiểu câu, má»™t vấn Ä‘á» ngữ pháp, mà dá»±a và o má»™t tiêu chà có tÃnh dụng há»c nhÆ° váºy rõ rà ng có má»™t sá»± lẫn lá»™n vá» bình diện phân tÃch.
Vì váºy, mặc dù gá»i “phân loại câu theo mục Ä‘Ãch phát ngôn†và giải thÃch khái niệm các kiểu câu bằng cách nêu mục Ä‘Ãch phát ngôn mà câu thá»±c hiện, trên thá»±c tế các tác giả lại áp dụng má»™t cách mặc ẩn dấu hiệu hình thức để phân loại câu. Cách xá» là đó là m cho việc miêu tả các kiểu câu tiếng Việt rất thiếu sá»± nhất quán. Äiá»u đáng tiếc hÆ¡n là nó khiến cho nhiá»u ngÆ°á»i quen nghÄ© rằng trong trÆ°á»ng hợp nà y công dụng là má»™t tiêu chà để phân loại câu, má»™t đặc trÆ°ng có tÃnh định nghÄ©a của các kiểu câu. Từ đó hình thà nh những cách hiểu thÆ°á»ng gặp nhÆ° “câu trần thuáºt là câu dùng để kể, miêu tả, thông báoâ€; “câu nghi vấn là câu dùng để há»iâ€; “câu cầu khiến là câu dùng để ra lệnh, yêu cầu, Ä‘á» nghịâ€; “câu cảm thán là câu dùng để biểu lá»™ tình cảm, cảm xúcâ€.
Trong số các tác giả theo hÆ°á»›ng tiếp cáºn thứ nhất, có má»™t số ngÆ°á»i trong khi gá»i “các kiểu câu phân loại theo mục Ä‘Ãch phát ngônâ€, cÅ©ng có nói rõ đó không phải là má»™t sá»± phân loại chỉ Ä‘Æ¡n thuần dá»±a và o mục Ä‘Ãch giao tiếp, mà là sá»± phân loại kết hợp cả hai mặt mục Ä‘Ãch giao tiếp/công dụng và đặc Ä‘iểm cấu trúc/ngữ pháp (Nguyá»…n Minh Thuyết 1994: 275; Diệp Quang Ban 1996: 224). Tuy nhiên quan niệm phân loại câu kết hợp cả hai mặt nà y chỉ thể hiện dÆ°á»›i dạng những nháºn định có tÃnh chất khái quát, không áp dụng được trên thá»±c tế, vì không thể váºn dụng nhất quán để phân loại má»™t cách hệ thống các kiểu câu khi gặp những câu mà giữa hình thức và công dụng của nó không có sá»± thống nhất. Có lẽ vì thế mà các tác giả hoặc không Ä‘á» cáºp đến những trÆ°á»ng hợp nà y (Nguyá»…n Minh Thuyết 1994), hoặc xá» là theo tinh thần căn cứ và o các dấu hiệu hình thức má»™t cách mặc ẩn (Diệp Quang Ban 1996).(3)
Cách tiếp cáºn thứ hai thÆ°á»ng gặp trong các công trình nghiên cứu dá»±a trên cứ liệu các ngôn ngữ châu Âu, nhất là những tà i liệu được xuất bản gần đây (J. Lyons 1968; J. Sadock & A. Zwicky 1990; A. Downing & Ph. Locke 1995; D. Biber et al 1999). Những công trình nà y Ä‘á»u căn cứ và o hình thức ngữ pháp “thức†để xác định các kiểu câu, rồi sau đó má»›i Ä‘á» cáºp đến mối tÆ°Æ¡ng quan giữa các kiểu câu câu vá»›i công dụng của nó. Trong việc nghiên cứu tiếng Hán, má»™t ngôn ngữ Ä‘Æ¡n láºp, không biến hình nhÆ° tiếng Việt, cách tiếp cáºn nà y có thể thấy rõ trong công trình của Ch. Li & S. Thompson (1981).
Trong Việt ngữ há»c, TrÆ°Æ¡ng Văn Chình và Nguyá»…n Hiến Lê không gá»i “phân loại câu theo mục Ä‘Ãch phát ngônâ€, mà là “phân loại câu theo ngữ Ä‘iệu†(1963: 639 – 640). Có thể coi cách xá» là của hai ông thuá»™c nhóm thứ hai và trong Việt ngữ há»c thì đó là má»™t trong số những trÆ°á»ng hợp hiếm hoi. Tuy nhiên những phân tÃch vá» vấn Ä‘á» hữu quan của hai tác giả nà y còn sÆ¡ sà i và có chá»— thiếu chÃnh xác. Cao Xuân Hạo mặc dù gá»i là “phân loại câu theo lá»±c ngôn trungâ€, nghÄ©a là không khác “phân loại câu theo mục Ä‘Ãch phát ngôn†là mấy, nhÆ°ng tác giả phát biểu má»™t cách hiển ngôn là căn cứ triệt để và o hình thức, chứ không phải và o công dụng, của câu để phân loại câu và cách xá» là thá»±c tế hoà n toà n theo đúng tinh thần của hÆ°á»›ng tiếp cáºn thứ hai (1991: 210 – 230).
Bà i viết nà y thá» váºn dụng hÆ°á»›ng tiếp cáºn thứ hai. Chúng tôi chá»n cách tiếp cáºn nà y xuất phát từ chá»— thấy rõ những bất cáºp trong cách tiếp cáºn thứ nhất đã nêu ở trên và từ má»™t giả thiết sẽ được chứng minh trong bà i viết nà y là : mặc dù tiếng Việt không có phạm trù ngữ pháp “thức†và những dấu hiệu hình thức đánh dấu các phạm trù ngữ pháp rất nghèo nà n, nhÆ°ng trong cấu trúc cú pháp của câu bao giá» cÅ©ng phải có những phÆ°Æ¡ng tiện ngôn ngữ (chẳng hạn nhÆ° má»™t số từ ngữ nà o đó) giúp ta quy câu vá» má»™t kiểu nhất định gắn vá»›i má»™t mục Ä‘Ãch phát ngôn (lá»±c ngôn trung) Ä‘iển hình. Äối vá»›i má»™t ngôn ngữ Ä‘Æ¡n láºp, không biến hình nhÆ° tiếng Việt thì việc tìm ra dấu hiệu hình thức trong nhiá»u phạm trù ngôn ngữ là vấn Ä‘á» không Ä‘Æ¡n giản. NhÆ°ng đó là yêu cầu có tÃnh nguyên tắc của ngôn ngữ há»c. Vấn Ä‘á» các kiểu câu cÅ©ng váºy. Trên tinh thần đó, thay vì gá»i đây là các kiểu câu “phân loại theo mục Ä‘Ãch phát ngônâ€, chúng tôi gá»i là các kiểu câu “phân loại theo dấu hiệu hình thức gắn vá»›i mục Ä‘Ãch phát ngôn Ä‘iển hìnhâ€. Và nhÆ° váºy, vá» thá»±c chất, chỉ có tên gá»i của các kiểu câu (câu nghi vấn, câu cầu khiến, câu cảm thán và câu trần thuáºt) là căn cứ và o mục Ä‘Ãch phát ngôn, nói chÃnh xác hÆ¡n là mục Ä‘Ãch phát ngôn Ä‘iển hình của câu, mà thôi. (4)
Khi xác định các kiểu câu, chúng tôi tuân thủ những nguyên tắc cơ bản sau.
1/. Không bao giá» xếp má»™t câu nà o đó và o hai kiểu câu khác nhau. Nguyên tắc nà y không cho phép coi câu phủ định là má»™t kiểu câu cùng cấp Ä‘á»™ phân loại vá»›i câu trần thuáºt, câu nghi vấn, v.v.(5)
2/. Má»—i kiểu câu có má»™t hình thức riêng mà những kiểu câu khác không có được. Hình thức riêng nà y có thể biểu hiện chỉ qua má»™t phÆ°Æ¡ng tiện ngôn ngữ mà cÅ©ng có thể biểu hiện qua nhiá»u phÆ°Æ¡ng tiện ngôn ngữ cùng má»™t lúc. Nếu má»™t từ ngữ nà o đó có thể xuất hiện trong nhiá»u kiểu câu khác nhau thì đó chắc chắn không phải là căn cứ duy nhất để xác định kiểu câu.(6)
3/. Không coi ngữ điệu là dấu hiệu hình thức đánh dấu các kiểu câu. (7)
4/. Nói phân loại câu dá»±a và o dấu hiệu hình thức vá»›i nghÄ©a là không căn cứ và o công dụng/chức năng/mục Ä‘Ãch phát ngôn của toà n câu, chứ không phải là không xét đến mặt ý nghÄ©a của những phÆ°Æ¡ng tiện được lấy là m căn cứ để phân loại.
Thông thÆ°á»ng câu trần thuáºt được trình bà y đầu tiên, sau đó là câu nghi vấn, câu cầu khiến và câu cảm thán. Do Ä‘i theo cách tiếp cáºn từ hình thức, chúng tôi Ä‘Æ°a câu nghi vấn lên đầu tiên vì trong tiếng Việt đây là kiểu câu được đánh dấu vá» hình thức rõ nhất, tiếp theo là câu cầu khiến, câu cảm thán và cuối cùng là câu trần thuáºt, được hiểu là kiểu câu không đánh dấu (unmarked sentence) (J. Lyons 1968: 307). Có thể hình dung sá»± phân biệt đó nhÆ° sau:
câu đánh  dấu
(marked sentence)
|
câu không đánh dấu
(unmarked sentence)
Â
|
câu
nghi vấn
|
câu
cầu khiến
|
câu
cảm thán
|
Â
câu trần thuáºt
|
|
|
|
|
Xét má»™t cách chặt chẽ thì có thể nói đến má»™t số kiểu câu khác, chẳng hạn nhÆ° câu gá»i đáp (Ê thằng kia!; Nà y chị!), câu từ-tượng thanh (Keng, keng!; Ùng oà ng!), câu chá»i tục (Tiên sÆ° nhà mà y!). Những câu nà y phải được tách thà nh các kiểu riêng vì có dấu hiệu hình thức và công dụng riêng. Song chúng có thể coi là không thuá»™c và o những kiểu câu cÆ¡ bản và sẽ được xét riêng trong má»™t bà i viết khác. Sau đây chúng tôi chỉ xét 4 kiểu câu cÆ¡ bản và thông dụng nói trên.
2.1. Câu nghi vấn là câu có từ nghi vấn nhÆ° ai, gì, nà o, đâu, mấy, sao, bao giá», bao lâu, bao nhiêu; à , Æ°, hả, chăng, chứ, (có)… không, (đã)…chÆ°a, v.v. hoặc từ hay nối các vế có mối quan hệ lá»±a chá»n. (8)
DÄ© nhiên sẽ nảy sinh vấn Ä‘á»: Có phải câu nà o có những từ nhÆ° trên cÅ©ng Ä‘á»u là câu nghi vấn không?
Äể giải quyết vấn Ä‘á» nà y cần chú ý những phân biệt quan trá»ng sau đây: (9)
1/. Phân biệt từ nghi vấn và từ phiếm định. Trong tiếng Việt những từ nhÆ° ai, gì, nà o, đâu, mấy, sao, v.v. có hai chức năng chÃnh: hoạt Ä‘á»™ng vừa vá»›i tÆ° cách là từ nghi vấn, vừa vá»›i tÆ° cách là từ phiếm định. Sá»± phân biệt hai chức năng nà y của nhóm từ trên nhiá»u khi rất tinh tế. Có lẽ vì váºy mà Cao Xuân Hạo gá»i đó là những từ “nghi vấn - bất định†(1999: 1). Tuy nhiên trong hầu hết các trÆ°á»ng hợp, những dấu hiệu vá» cấu trúc cú pháp mà các từ nà y tham gia, những “từ chứng†mà các từ nà y có thể kết hợp giúp ta phân biệt khá rõ khi nà o thì chúng hoạt Ä‘á»™ng nhÆ° từ nghi vấn và khi nà o thì chúng hoạt Ä‘á»™ng nhÆ° từ phiếm định (Lê Văn Lý 1972: 179; H. Dyvik 1982: 22 – 32; Cao Xuân Hạo 1999: 1 – 8). Vá» cÆ¡ bản, có thể thấy sá»± phân biệt nà y được xác láºp nhÆ° sau.
a. Khi ai, gì, nà o, đâu, v.v. kết hợp/có khả năng kết hợp với cũng (đứng trước cũng, như: ai cũng, gì cũng, nà o cũng, đâu cũng, v.v.) và /hoặc kết hợp/có khả năng kết hợp với bất kỳ/bất cứ (đứng sau bất kỳ/bất cứ, như: bất kỳ ai, bất kỳ cái gì, bất kỳ cái nà o, bất kỳ đâu, v.v.) thì chúng được xác định là từ phiếm định.
So sánh:
(Bất kỳ) Ai cÅ©ng Ä‘á»c sách. vá»›i Ai Ä‘á»c sách?
(Bất kỳ) Äiá»u gì cô ấy cÅ©ng biết. vá»›i Cô ấy biết Ä‘iá»u gì?
(Bất kỳ) Nhà nà o nó cÅ©ng thÃch. vá»›i Nó thÃch nhà nà o?
(Bất kỳ) Lúc nà o nó cÅ©ng cÆ°á»i. vá»›i Lúc nà o nó cÆ°á»i?
(Bất kỳ) Ai cũng đồng y .                        với        Ai đồng ý?
Anh ấy đi (bất kỳ) đâu cũng được. với       Anh ấy có thể đi đâu?
Nó đến thì (bất kỳ) ai cũng tiếp đón. với       Nó đến thì ai tiếp đón?
Bà i nà y dễ (bất kỳ) ai cũng là m được. với Bà i nà y khó thế ai mà là m được?
Nó có thể là m bất kỳ việc gì. với       Nó có thể là m việc gì?
b. Khi ai, gì, nà o, đâu, v.v. kết hợp với từ phủ định như không, chẳng (đứng sau không, chẳng, như: không/chẳng ai, không/chẳng gì, không/chẳng việc/cái nà o, không/chẳng đâu, v.v.) và có thể có thêm ca (đứng trước ca, như không/chẳng ai ca, không/chẳng gì cả, không/chẳng việc/cái nà o ca, không/chẳng đâu ca, v.v) thì chúng được xác định là từ phiếm định, còn khi những từ nà y kết hợp với từ phủ định như chẳng, không, chưa, nhưng đứng trước những từ nà y (như: ai chẳng/không, gì chẳng/không, việc/cái nà o chẳng/không, đâu chẳng/không, v.v.) thì chúng được xác định là từ nghi vấn.
So sánh:
Không ai đồng ý (cả) với    Ai không đồng ý?
Nó chẳng thÃch cái gì (cả). vá»›i  Cái gì mà nó chẳng thÃch?
Hắn chẳng Ä‘á»c cuốn nà o (cả). vá»›i     Cuốn nà o mà hắn chẳng Ä‘á»c?
Chẳng bao giá» nó là m nhÆ° váºy (cả). vá»›i Bao giá» nó chẳng là m nhÆ° váºy?
Từ sáng đến giá», anh chÆ°a ăn gì (cả). vá»›i     Từ sáng đến giá», anh ăn gì chÆ°a?
c. Khi ai, gì, nà o, đâu, v.v nằm trong kết cấu đối ứng nhÆ°: ai…(ngÆ°á»i) nấy; gì…(cái) nấy; nà o…nấy; đâu…đấy; v.v; chẳng hạn: Ai là m (ngÆ°á»i) nấy chịu; Gieo gì thì gặt nấy; Cha nà o con nấy; Ở đâu có áp bức, ở đấy có đấu tranh; v.v. thì chúng được xác định là từ phiếm định.
d. Những hình thức lặp như đâu đâu, gì gì, v.v. không bao giỠlà phương tiện đánh dấu câu nghi vấn, và dụ: Anh ấy chỉ đâu đâu!; Nó nói gì gì đâu!; v.v.
2/. Phân biệt trÆ°á»ng hợp từ nghi vấn thuá»™c vá» kết cấu là m bổ ngữ trong câu, khi đó câu chứa nó không phải là câu nghi vấn.
So sánh:
Tôi không biết nó ở đâu. với             Nó ở đâu?
Bây giá» khoan há»i là m thì được cái gì. vá»›i           Là m thì được cái gì?
Anh Ä‘oán thỠđây là cái gì. vá»›i           Äây là cái gì?
Äếm xem có bao nhiêu cuốn sách. vá»›i Có bao nhiêu cuốn sách?
3/. Từ nghi vấn không, chưa, bao giỠcũng đặt sau vị từ trung tâm, trong khi từ phủ định không, chưa bao giỠcũng đặt trước.
So sánh:
Nó chưa/ không đi. với    Nó đi chưa/không?
Anh ấy chưa / không là m. với  Anh ấy là m chưa / không?
4/. Phân biệt từ hay trong câu nghi vấn và từ hay trong những kiểu câu khác. NhÆ° chúng ta Ä‘á»u biết, từ hay không chỉ xuất hiện trong câu nghi vấn mà còn xuất hiện trong các kiểu câu khác, đặc biệt là câu trần thuáºt. NhÆ°ng từ hay trong câu nghi vấn không thể thay thế bằng từ hoặc.
So sánh:
Nó đi Hà Nội hay/hoặc Hải Phòng. với Nó đi Hà Nội hay (* hoặc) Hải Phòng?
Anh có thể đi hay/hoặc ở lại (tùy anh). với  Anh có thể đi hay (* hoặc) ở lại?
Do ảnh hưởng của các ngôn ngữ châu Âu, đôi khi trong các văn bản tiếng Việt xuất hiện kiểu câu nghi vấn nhÆ°Â Tôi có thể trở thà nh bác sÄ©?. Váºy dấu hiệu hình thức của câu nghi vấn nà y là gì? Kiểu câu nà y chỉ có hình thức nghi vấn khi được dùng trong văn bản viết (dấu chấm há»i ở cuối câu) vì ngÆ°á»i Việt không thể phát âm câu nà y vá»›i má»™t ngữ Ä‘iệu nà o đó riêng để ngÆ°á»i nghe hiểu đó là câu há»i. Câu trên có thể viết lại là : Tôi có thể trở thà nh bác sÄ© được không?.
Có tác giả cho từ “còn†ở đầu câu kết hợp vá»›i ngữ Ä‘iệu nghi vấn là dấu hiệu của câu nghi vấn, và dụ: Còn nguy cÆ¡ thứ ba? (Diệp Quang Ban 1996: 234). Chúng tôi cho rằng đây là dạng tỉnh lược của má»™t câu nghi vấn đầy đủ: Còn nguy cÆ¡ thứ ba là gì?. Do ngữ cảnh (cuá»™c đối thoại) mà ngÆ°á»i nghe hiểu đó là câu nghi vấn (dù phát âm vá»›i ngữ Ä‘iệu nà o Ä‘i nữa). Nếu đặt trong má»™t ngữ cảnh khác thì nó không còn là câu nghi vấn nữa, và dụ:
– Còn nguy cơ nà o nữa không?
– Còn nguy cơ thứ ba.
Và dụ nà y cũng cho thấy còn (đứng đầu câu) cũng không phải là dấu hiệu đặc thù của câu nghi vấn.
Có những cấu trúc mà ta chỉ có thể xác định là nghi vấn hay trần thuáºt khi váºn dụng những phép cải biến, thay thế để biết được má»™t từ nà o đó trong cấu trúc hoạt Ä‘á»™ng nhÆ° là từ nghi vấn hay phiếm định, chẳng hạn nhÆ°: Ông ấy mua mấy con cá. / Ông ấy mua mấy con cá?. Nếu có thể thay mấy bằng má»™t từ chỉ lượng nhÆ° và i, dăm, v.v., thì câu trên là câu trần thuáºt, v.v. Tuy nhiên những trÆ°á»ng hợp mÆ¡ hồ nhÆ° váºy rất Ãt khi gặp và dÆ°á»ng nhÆ° ngôn ngữ nà o cÅ©ng có.
2.2. Câu cầu khiến. Trên nguyên tắc thì câu cầu khiến không nhất thiết phải được xác láºp thà nh má»™t kiểu câu riêng. Mục Ä‘Ãch sá» dụng cầu khiến có thể đạt được bằng những kiểu câu khác nhÆ° câu trần thuáºt hay câu nghi vấn.(10) Tuy nhiên có lẽ do hà nh Ä‘á»™ng yêu cầu, Ä‘á» nghị, ra lệnh là hà nh Ä‘á»™ng thÆ°á»ng xuyên và quan trá»ng đến mức mà dÆ°á»ng nhÆ°Â không có ngôn ngữ nà o trên thế giá»›i thiếu kiểu câu nà y (J. Sadock & A. Zwicky 1990). Các ngôn ngữ chỉ khác nhau ở dấu hiệu hình thức thể hiện câu cầu khiến và mức Ä‘á»™ rõ rệt của dấu hiệu hình thức đó.
Khác vá»›i nhiá»u ngôn ngữ châu Âu, trong tiếng Việt, dấu hiệu hình thức của câu cầu khiến không được thể hiện rõ. Trong nhiá»u trÆ°á»ng hợp, kiểu câu nà y dá»… lẫn vá»›i kiểu câu trần thuáºt. Äó là là do mà có tác giả không coi câu cầu khiến là má»™t kiểu câu riêng trong tiếng Việt mà chỉ là má»™t dạng của câu trần thuáºt (Cao Xuân Hạo 1991:   224). (11)
Câu cầu khiến là câu:
a. Có từ cầu khiến nhÆ°Â hãy / đừng / chá»› và chủ thể của hãy / đừng / chá»› bao giá» cÅ©ng ở ngôi thứ hai hoặc ngôi thứ nhất số nhiá»u dạng ngôi gá»™p (tức là dạng ngôi thứ nhất có gá»™p cả ngôi thứ hai, chỉ ngÆ°á»i nghe nhÆ°: chúng ta, chúng mình, hoặc má»™t tổ hợp từ tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng nhÆ°: mẹ con mình, bố con ta, lá»›p mình, v.v.);
b. Có khả năng thêm từ hãy / đừng / chớ ở những ngôi đã nêu trên.
Nhiá»u công trình ngữ pháp hiện hà nh có nêu thêm đặc Ä‘iểm: có từ cầu khiến nhÆ° Ä‘i / thôi / nà o; hoặc ngữ Ä‘iệu cầu khiến. Theo cách xá» là của chúng tôi thì những dấu hiệu nà y không cần thiết, vì đặc Ä‘iểm nêu ở (b) có khả năng giải thÃch khái quát hÆ¡n, áp dụng cho nhiá»u dạng cấu trúc hÆ¡n, trong đó có cấu trúc thÆ°á»ng được giải thÃch dá»±a và o những dấu hiệu trên. NhÆ° váºy những câu sau đây là câu cầu khiến:
Hãy sống lương thiện;
Äừng/ chá»› phóng nhanh, vượt ẩu;
Xin đừng đổ rác;
Xin hãy im lặng;
Cho biết châu Mỹ được phát hiện từ bao giá» (® Hãy cho biết châu Mỹ được phát hiện từ bao giá»);
Giải thÃch tại sao ngữ Ä‘iệu không có vai trò quan trá»ng trong việc nháºn diện các kiểu câu trong tiếng Việt (® Hãy giải thÃch tại sao ngữ Ä‘iệu không có vai trò quan trá»ng trong việc nháºn diện các kiểu câu trong tiếng Việt);
Äóng cá»a (Ä‘i/thôi/nà o) (® Hãy đóng cá»a (Ä‘i/thôi/nà o);
Nếu chỉ dá»±a và o những dấu hiệu nhÆ° thÆ°á»ng được nêu trong các sách vở hiện hà nh thì khó giải quyết được việc phân loại những câu nhÆ°: Cho biết châu Mỹ được phát hiện từ bao giá»; Giải thÃch tại sao ngữ Ä‘iệu không có vai trò quan trá»ng trong việc nháºn diện các kiểu câu trong tiếng Việt. Trong những câu nà y không há» có bất kì từ nà o chỉ xuất hiện riêng trong câu cầu khiến để có thể cho đó là dấu hiệu để nháºn diện loại câu nà y và khó có thể cho rằng có má»™t ngữ Ä‘iệu nà o đó đặc trÆ°ng cho kiểu câu nà y.(12)
2.3. Câu cảm thán. CÅ©ng nhÆ° câu cầu khiến, câu cảm thán trong tiếng Việt là kiểu câu không có những dấu hiệu hình thức tháºt rõ để phân biệt vá»›i câu trần thuáºt. Vì váºy mà nhiá»u tác giả không tách câu cảm thán thà nh má»™t kiểu câu riêng (Cao Xuân Hạo 1991: 211).
Trong tiếng Việt có thể coi câu cảm thán là câu có những từ ngữ nhÆ° ôi, than ôi, hỡi Æ¡i, chao Æ¡i (ôi), trá»i Æ¡i; thay, biết bao, xiết bao. Những từ ngữ cảm thán ôi, than ôi, hỡi Æ¡i, chao Æ¡i (ôi), trá»i Æ¡i, v.v. có thể tá»± tạo thà nh má»™t câu đặc biệt mà cÅ©ng có thể là má»™t bá»™ pháºn biệt láºp trong câu và thÆ°á»ng đứng ở đầu câu. Còn thay, xiết bao, biết bao, v.v. thì đứng sau những từ ngữ mà nó bổ nghÄ©a (là m trạng ngữ).
Cần phân biệt biết bao trong câu cảm thán (đứng sau vị từ) và biết bao trong những câu trần thuáºt bình thÆ°á»ng (đứng trÆ°á»›c danh từ). Trong trÆ°á»ng hợp thứ hai, biết bao có thể thay thế bằng những từ ngữ chỉ lượng nhÆ° nhiá»u, rất nhiá»u.
So sánh:
Äẹp biết bao! vá»›i
Có biết bao ngÆ°á»i con đã ra tráºn và mãi mãi không trở vá».
2.4. Câu trần thuáºt. NhÆ° đã xác định ở trên, câu trần thuáºt được coi là kiểu câu không đánh dấu (unmarked sentence). Có thể giải thÃch má»™t cách Ä‘Æ¡n giản đó là kiểu câu không có dấu hiệu hình thức của những kiểu câu khác (câu nghi vấn, câu cầu khiến, câu cảm thán).(13)
Trong các ngôn ngữ biến đổi hình thái nhÆ° tiếng Anh, câu trần thuáºt có Ä‘á»™ng từ ở hình thái thức trần thuáºt và chủ ngữ đứng trÆ°á»›c Ä‘á»™ng từ là m vị ngữ. Những dấu hiệu nà y Ä‘á»u không áp dụng được cho tiếng Việt, má»™t ngôn ngữ không biến hình và vị trà của hai thà nh phần chÃnh trong câu là cố định (ngoại trừ má»™t số trÆ°á»ng hợp cá biệt, thà nh phần thứ hai có thể đảo lên trÆ°á»›c, thÆ°á»ng có đánh dấu vá» tu từ). Vì váºy cách xá» là trên đây là cách khả dÄ© giúp ta nháºn diện câu trần thuáºt, nếu muốn tiếp cáºn kiểu câu nà y bằng con Ä‘Æ°á»ng hình thức.
3. Từ những trình bà y trên đây, có thể thấy rằng việc thay đổi cách gá»i tên và quan niệm vá» tiêu chà phân loại các kiểu câu là cá»±c kỳ cần thiết. Sá»± thay đổi đó có thể giúp miêu tả chặt chẽ hÆ¡n hệ thống các kiểu câu trong tiếng Việt và đem lại những hiệu quả thiết thá»±c cho việc dạy tiếng và há»c tiếng.
Â
Tà i liệu tham khảo
Austin J. L. 1962. How to Do Things with Words. Cambridge: Harvard University Press.
Akademija Nauk SSSR 1982. Russkaija grammatika (phần viết của I. Kovtunova). Moskva: Nauka.
Bulgarska Akademuija na Haukite 1994. Gramtika na sovremennija Bulgarski knizhoven ezik. Toma 3 (phần viết của R. Nicolova). Sophija: Bulgarskata akademija na naukite.
Biber D. – Johansson St. – Leech G. – Conrad S. – Finegan Ed. 1999. Grammar of Spoken and Written English. London: Longman.
Bùi Äức Tịnh 1995 (in lần thứ nhất: 1954). Văn phạm Việt Nam. Tp. Hồ Chà Minh: Văn hóa.
Cao Xuân Hạo 1991. Tiếng Việt – SÆ¡ thảo ngữ pháp chức năng. Hà Ná»™i: Khoa há»c xã há»™i.
Cao Xuân Hạo 1999. Nháºn định tổng quát, phủ định tổng quát, phủ nháºn tÃnh tổng quát của nháºn định tổng quát và phủ định tổng quát. Ngôn ngữ, số 8 / 1999.
Diệp Quang Ban 1984. Cấu tạo của câu Ä‘Æ¡n tiếng Việt. Hà Ná»™i: TrÆ°á»ng Äại há»c SÆ° phạm Hà Ná»™i 1.
Diệp Quang Ban 1996. Ngữ pháp tiếng Việt. Hà Nội: Giáo dục.
Downing A. – Locke Ph. 1995. A University Course in English Grammar. New York – London – Toronto – Sydney – Tokyo – Singapore: Phoenix ELT.
Dyvik H. 1982. Interrogatives, Indefinites, and Natural Language Variables – The Syntax and Semantics of “ X – Word†Constructions in Vietnamese. Bergen: University of Bergen.
Gak V. 1986. Teoreticheskaija grammatika franxuzskovo jazyka. Moskva: Vysshaja shkola.
Hoà ng Cao CÆ°Æ¡ng 1985. BÆ°á»›c đầu nháºn xét vỠđặc Ä‘iểm ngữ Ä‘iệu tiếng Việt (trên cứ liệu thá»±c nghiệm). Ngôn ngữ, số 3/1985.
Hoà ng Trá»ng Phiến 1980. Ngữ pháp tiếng Việt – Câu. Hà Ná»™i: Äại há»c & Trung há»c chuyên nghiệp.
Lê Văn Lý 1972 (in lần thứ nhất: 1968). SÆ¡ thảo ngữ pháp Việt Nam. Sà i Gòn: Trung tâm Há»c liệu Bá»™ Giáo dục.
Lê Cáºn – Phan Thiá»u – Diệp Quang Ban – Hoà ng Văn Thung 1983. Giáo trình ngữ pháp tiếng Việt, táºp 2 – Cú pháp tiếng Việt. Hà Ná»™i: Giáo dục.
Li Ch. & Thompson S. 1981. Mandarin Chinese – A Functional Reference Grammar. Berkeley – Los Angeles – London: University of California Press.
Lyons J. 1968. Introduction to Theoretical Linguistics. Cambridge: Cambridge University Press.
Nguyễn Kim Thản 1997 (in lần thứ nhất: 1963). Nghiên cứu ngữ pháp tiếng Việt. Hà Nội: Giáo dục.
Nguyá»…n Minh Thuyết 1996. Ngữ pháp. In: Nguyá»…n Thiện Giáp (ed.). Dẫn luáºn ngôn ngữ há»c. Hà Ná»™i: Giáo dục.
Sadock J. – Zwicky A. 1990. Speech Act Dinstinctions in Syntax. In: Shopen T. (ed.). Language Typology and Syntactic Description. Cambridge - New York: University of Cambridge.
TrÆ°Æ¡ng Văn Chình – Nguyá»…n Hiến Lê 1963. Khảo luáºn vá» ngữ pháp Việt Nam. Huế: Äại há»c Huế.
Ủy ban Khoa há»c xã há»™i Việt Nam 1983. Ngữ pháp tiếng Việt. Hà Ná»™i: Khoa há»c xã há»™i.
Vaxil’eva N. 1983. Sintaksis prostogo predlozhenija v sovremennom franxuzskom jazyke. Moskva: Prosveshchenie.
Chú thÃch
1. Có thể gặp cách xá» là nà y trong má»™t số tà i liệu nhÆ° của R. Nicolova (1994: 43-78); N. Vaxil’eva (1983: 11-12, 13-19). Trong N. Vaxil’eva (1983), mặc dù có má»™t phần vỠ“các kiểu câu phân loại theo mục Ä‘Ãch thông báoâ€, nhÆ°ng tác giả nà y có những Ä‘oạn viết nhÆ°: hiện nay má»™t số tác giả không chia câu thà nh 3 kiểu, mà chỉ chia thà nh 2 kiểu câu theo mục Ä‘Ãch thông báo – câu trần thuáºt và câu nghi vấn, còn câu cầu khiến được coi nhÆ° là má»™t hình thức cú pháp của kiểu thứ nhất hoặc của kiểu thứ hai (1983: 12). Ta có thể thấy rõ cách xá» là chia câu thà nh 2 kiểu (câu trần thuáºt và câu nghi vấn) không còn coi các kiểu câu nà y được “phân loại câu theo mục Ä‘Ãch phát ngôn†nữa. Má»™t cách xá» là nhÆ° váºy có thể thấy trong “Ngữ pháp tiếng Nga†của Viện Hà n lâm Khoa há»c Liên Xô. Trong công trình nà y, I. Kovtunova đã chia câu thà nh 2 kiểu: câu nghi vấn và câu không phải là câu nghi vấn, và căn cứ để phân biệt là những dấu hiệu hình thức (1982: 386 – 402).
2. DÄ© nhiên cách gá»i cụ thể có thể khác chút Ãt, chẳng hạn “câu phân loại theo mục Ä‘Ãch nóiâ€, “phân loại câu theo mục Ä‘Ãchâ€, v.v. Lê Văn Là (1972) không há» nói “phân loại câu theo mục Ä‘Ãch phát ngônâ€, còn Bùi Äức Tịnh (1995) thì coi đó là “các thể câuâ€, nhÆ°ng lôgic trình bà y của hai tác giả nà y thể hiện cách tiếp cáºn không khác mấy so vá»›i các tác giả thuá»™c hÆ°á»›ng thứ nhất. Ngữ pháp tiếng Việt (1983) cÅ©ng váºy.
3. Diệp Quang Ban gá»i những câu không có sá»± thống nhất giữa hình thức của kiểu câu vá»›i mục Ä‘Ãch nói nhÆ° thế là “câu giảâ€, “câu lâm thá»iâ€. Những thuáºt ngữ nà y không được thá»a đáng cho lắm, dá»… gây hiểu lầm. Có lẽ tác giả định gá»i là “câu nghi vấn giảâ€, “câu nghi vấn lâm thá»iâ€, v.v. Dù gá»i nhÆ° thế nà o thì những thuáºt ngữ nà y cÅ©ng cho thấy cái mà tác giả căn cứ (má»™t cách mặc ẩn) để xác định kiểu câu là hình thức, chứ không phải cả hai phÆ°Æ¡ng diện hình thức và công dụng, cà ng không phải là căn cứ và o “mục Ä‘Ãch nói†nhÆ° tác giả nêu ngay từ tiêu Ä‘á» của chÆ°Æ¡ng hữu quan (Diệp Quang Ban 1996: 224).
4. Ngôn ngữ là má»™t hệ thống - cấu trúc chức năng, vì váºy công dụng/chức năng là má»™t mặt không thể tách rá»i của câu nói riêng và của tất cả các Ä‘Æ¡n vị ngôn từ/ngôn ngữ nói chung. Tuy nhiên khi Ä‘i tìm những dấu hiệu hình thức của các kiểu câu, chúng tôi cố gắng không viện đến công dụng của nó. Là m nhÆ° váºy không có nghÄ©a là chúng tôi gạt bá» công dụng, chẳng qua chúng tôi chỉ mong là m cho cách tiếp cáºn được nhất quán, hÆ¡n nữa các kiểu câu nói trên có công dụng nhÆ° thế nà o là vấn đỠđã được bà n khá kÄ© và khá rõ rà ng ở hầu hết các công trình ngữ pháp.
5. Lê Văn Là (1972: 158) và Bùi Äức Tịnh (1995: 376 – 383) xếp câu khẳng định (Bùi Äức Tịnh gá»i là câu xác định), câu phủ định cùng cấp Ä‘á»™ phân loại vá»›i câu nghi vấn, câu cầu khiến (hai ông gá»i là câu khuyến lệnh), câu cảm thán (Bùi Äức Tịnh không nói đến câu cảm thán mà chỉ nói đến câu tá» sá»± mong Æ°á»›c hay hối tiếc) là do không tuân thủ nguyên tắc nà y.
6. Do không quán triệt nguyên tắc nà y nên có tác giả coi những từ nhÆ° “nhé†là phÆ°Æ¡ng tiện cấu tạo câu cầu khiến. Má»™t khi có thể tìm thấy những câu trần thuáºt nhÆ°: Bây giá» mình hát cho các bạn nghe nhe! thì “nhé†chắc chắn không phải là dấu hiệu đánh dấu câu cầu khiến.
7. Ngữ Ä‘iệu trong tiếng Việt không có vai trò rõ nét trong việc phân biệt các kiểu câu. Khi Ä‘á»c (nói) ta khó nháºn thấy rõ có sá»± khác biệt nà o giữa cái gá»i là ngữ Ä‘iệu câu trần thuáºt và ngữ Ä‘iệu câu cảm thán. Nếu chỉ lấy dấu hiệu “mang ngữ Ä‘iệu cảm thán†để xác định câu cảm thán thì ranh giá»›i giữa câu cảm thán và câu trần thuáºt không còn nữa: câu trần thuáºt chỉ cần Ä‘á»c diá»…n cảm (má»™t yêu cầu rất được chú ý trong việc dạy Ä‘á»c) là có thể được coi là câu cảm thán. Äối vá»›i câu nghi vấn cÅ©ng váºy. Dù đôi khi có những câu nghi vấn dÆ°á»ng nhÆ° có Ä‘Æ°á»ng nét ngữ Ä‘iệu Ä‘i lên ở cuối câu, nhÆ°ng không rõ nét và điá»u quan trá»ng là không phải là phÆ°Æ¡ng tiện hình thức duy nhất để nháºn diện kiểu câu, nghÄ©a là ngữ Ä‘iệu không phải là dấu hiệu cần yếu. PhÆ°Æ¡ng tiện nà y chỉ còn có má»™t vai trò rất má» nhạt trong câu cầu khiến, nhÆ°ng theo cách xá» là của bà i viết nà y thì ngữ Ä‘iệu của kiểu câu nà y cÅ©ng không cần xét đến.
Cách xá» là của chúng tôi cÅ©ng rất phù hợp vá»›i kết quả của nhiá»u nhà nghiên cứu vá» hiện tượng ngữ Ä‘iệu. Theo đó, trong tiếng Việt, “những hiện tượng “lên xuống giá»ng†đá»u được thá»±c hiện trong má»™t phạm vi rất eo hẹp mà nếu vượt ra ngoà i thì câu nói không còn hiểu được nữa (vì các thanh Ä‘iệu bị biến dạng) và chỉ có tác dụng biểu cảm†(Cao Xuân Hạo 1991: 13). Qua cứ liệu thá»±c nghiệm thu được bằng máy glottograph, Hoà ng Cao CÆ°Æ¡ng cÅ©ng cho ta nháºn xét đáng chú ý: “Do chá»— Ä‘Æ°á»ng nét cao Ä‘á»™ không phải là nét cần yếu của ngữ Ä‘iệu tiếng Việt, cho nên ấn tượng vá» sá»± hà nh chức của ngữ Ä‘iệu Việt trong phân loại câu, nói chung, là má» nhạt hÆ¡n nhiá»u so vá»›i các ngôn ngữ không có thanh Ä‘iệu, và dụ các ngôn ngữ Ấn - Âu†(Hoà ng Cao CÆ°Æ¡ng 1985: 47).
Ngay trong tiếng Anh, má»™t ngôn ngữ châu Âu có ngữ Ä‘iệu được thể hiện rất rõ và có vai trò rất quan trá»ng trong việc phân biệt các kiểu câu, cÅ©ng có tác giả không cho ngữ Ä‘iệu là phÆ°Æ¡ng tiện ngôn ngữ đánh dấu kiểu câu. Chẳng hạn D. Biber et al cho rằng câu trần thuáºt vá»›i má»™t ngữ Ä‘iệu thÃch hợp khi nói có thể dùng để há»i, và dụ: So he’s left her?; You felt alright when you left?; You weren’t happy together?; You have?; v.v. (1999: 203).
HÆ¡n nữa, đối vá»›i tiếng Anh và nhiá»u ngôn ngữ châu Âu khác, ngay khi dùng “ngữ Ä‘iệu để phân biệt câu há»i vá»›i câu khẳng định […] thì đó cÅ©ng là má»™t nét phụ không tất yếu và không đặc thù. Chẳng hạn ngữ Ä‘iệu Ä‘i lên trong tiếng Anh có thể đánh dấu câu há»i, nhÆ°ng rất nhiá»u câu há»i không có ngữ Ä‘iệu Ä‘i lên và rất nhiá»u Ä‘oạn câu không phải là câu há»i lại có ngữ Ä‘iệu Ä‘i lên y hệt nhÆ° câu há»i (Cao Xuân Hạo 1991: 13).
Cần lÆ°u ý thêm, dấu câu (thÆ°á»ng được coi là phÆ°Æ¡ng tiện đánh dấu ngữ Ä‘iệu trong văn bản viết) không phải là dấu hiệu hình thức cÆ¡ bản để nháºn diện kiểu câu nhÆ° nhiá»u tác giả quan niệm, bởi vì ngoại trừ trÆ°á»ng hợp dấu chấm há»i bao giá» cÅ©ng chỉ xuất hiện trong câu nghi vấn, các dấu kết thúc câu khác có thể xuất hiện trong bất kì kiểu câu nà o. Dấu câu không hẳn gắn vá»›i kiểu câu mà chủ yếu gắn vá»›i mục Ä‘Ãch phát ngôn. Chẳng hạn câu nghi vấn thÆ°á»ng kết thúc bằng dấu chấm há»i, nhÆ°ng khi không dùng để há»i thì trong má»™t số trÆ°á»ng hợp, có thể dùng dấu chấm than. Câu cầu khiến thÆ°á»ng kết thúc bằng dấu chấm than, nhÆ°ng khi ý cầu khiến không được nhấn mạnh thì có thể kết thúc bằng dấu chấm. Câu trần thuáºt thÆ°á»ng kết thúc bằng dấu chấm, nhÆ°ng khi dùng để yêu cầu, Ä‘á» nghị hay biểu lá»™ tình cảm, cảm xúc, v.v. thì có thể kết thúc bằng dấu chấm than.
8. Äôi khi có những câu nghi vấn kiểu nhÆ°: To nhá»?; Tốt xấu?; Nặng nhẹ?; Xa gần?; v.v. (Lê Văn Lý 1972: 173), trong đó có hai từ có ý nghÄ©a đối láºp nhau và thông thÆ°á»ng ngÆ°á»i nghe phải chá»n má»™t trong hai khả năng được nêu ra. Äây thá»±c chất cÅ©ng là câu nghi vấn có “hayâ€, nhÆ°ng từ nà y bị tỉnh lược. Chúng có được hiểu là câu nghi vấn hay không tuỳ thuá»™c rất nhiá»u và o ngữ cảnh.
9. Ngoà i ra, còn có những sá»± phân biệt khác rõ rà ng hÆ¡n, chẳng hạn giữa ai là từ nghi vấn vá»›i ai là từ đôi khi dùng để xÆ°ng hô (Ai Æ¡i chua ngá»t đã từng!); giữa bao nhiêu là từ nghi vấn vá»›i bao nhiêu là từ chỉ số lượng rất nhiá»u, không biết chÃnh xác (Trong nhà ông ấy có bao nhiêu là sách); giữa chứ là từ nghi vấn vá»›i chứ là từ biểu thị ý nhấn mạnh…(Có thế chứ!); giữa mấy là từ nghi vấn vá»›i mấy là từ chỉ số lượng Ãt (Nhà chỉ có mấy ngÆ°á»i); giữa nà o là từ nghi vấn vá»›i nà o là từ có ý nghÄ©a cầu khiến (Ta Ä‘i nà o!); v.v.
10. I want you to come here thÆ°á»ng được xếp và o câu trần thuáºt, nhÆ°ng phát ngôn tÆ°Æ¡ng ứng, trong ngữ cảnh thÃch hợp, có thể được hiểu là má»™t mệnh lệnh cÆ°Æ¡ng quyết và có uy lá»±c không kém Come here (J. Lyons 1968: 307).
11. Ngay đối vá»›i tiếng Pháp, má»™t ngôn ngữ châu Âu, cÅ©ng có má»™t số tác giả nghi ngá» tÃnh chất đúng đắn của việc tách mệnh lệnh nhÆ° má»™t “thức†độc láºp, bởi lẽ: 1. thức mệnh lệnh không có hình thái riêng, hình thái của nó được vay mượn từ thức trần thuáºt (indicatif) (Parle!; Marchons!; Faites!), trong không Ãt trÆ°á»ng hợp từ thức hạ thuá»™c (subjonctif) (Sois; Ayez la bonté); 2. thức mệnh lệnh chỉ khác thức trần thuáºt ở sá»± phân bố cú pháp, sá»± vắng mặt chủ ngữ (Vous parlez – parlez!), cÅ©ng nhÆ° vị trà của các đại từ có tÃnh chất tÃnh từ ở hình thức khẳng định (Donnez-le lui và Vous le lui donnez); 3. thức mệnh lệnh không có ý nghÄ©a chuyên biệt, bởi vì ý nghÄ©a cầu khiến có thể được biểu hiện bằng những thức khác: nguyên thể (Ne pas se pencher dehors), trần thuáºt (Tu viendras demain thay cho Viens demain), v.v. Từ đó má»™t số tác giả coi mệnh lệnh nhÆ° là má»™t hình thức cú pháp đặc biệt của thức trần thuáºt được dùng để biểu thị ý nghÄ©a cầu khiến. G. Guillaume là má»™t trong số những tác giả đầu tiên có quan Ä‘iểm nhÆ° váºy và ông gá»i mệnh lệnh thuá»™c vá» thức “lá»i nói†chứ không phải là thức “ngôn ngữ†(V. Gak 1986: 200 –201).
Trong tiếng Anh, câu cầu khiến được đặc trÆ°ng bằng dấu hiệu vắng chủ ngữ, Ä‘á»™ng từ ở nguyên dạng và không có từ tình thái cÅ©ng nhÆ° những phÆ°Æ¡ng tiện đánh dấu thá»i, thể Ä‘i kèm, và dụ: Get off the table; Don’t forget about deposit.
Tuy nhiên, đôi khi sá»± phân biệt vá» hình thức giữa câu cầu khiến và câu trần thuáºt cÅ©ng không được thể hiện rõ. Chẳng hạn trong Ä‘oạn đối thoại sau:
A: How do we get tickets for this show?
B: You go and stand in the queue. (câu trần thuáºt)
A: What shall we do then?
B: You go and stand in the queue while I park the car. (imperative)
câu thứ hai và câu thứ tÆ° chỉ phân biệt nhau khi nói: trong câu cầu khiến you có trá»ng âm, còn trong câu trần thuáºt thì không (A. Downing & Ph. Locke 1995: 195).
12. Những câu nhÆ°: Nó hãy kiếm việc là m Ä‘i đã rồi cÆ°á»›i vợ; Anh ấy có khuyên tôi hãy ở lại Ãt bữa xem công việc ra sao rồi vá»; v.v., mặc dù có hãy, nhÆ°ng không phải là câu cầu khiến, vì chủ thể của hãy không ở ngôi thứ hai.
Chúng tôi không phải là ngÆ°á»i duy nhất không coi những vị từ có ý nghÄ©a “cầu khiến†là dấu hiệu đặc trÆ°ng của câu cầu khiến (x. Diệp Quang Ban 1996: 236).
13. DÄ© nhiên câu trần thuáºt cÅ©ng không có dấu hiệu hình thức của những kiểu câu không cÆ¡ bản mà ta chÆ°a phân tÃch trong bà i nà y nhÆ° câu hô - đáp, câu - từ tượng thanh, câu chá»i tục.
Â
PGS.TS. Bùi Mạnh Hùng
Â
(Nguồn: nv.hcmup.edu.vn/value/index.php?mod=thread&id=9) |