Bắt sò phát hiện cổ váºt
Năm 2003, ngÆ° dân xã Cẩm LÄ©nh (huyện Cẩm Xuyên - Hà TÄ©nh) trong khi đánh bắt cá và lặn bắt sò ở vùng biển Hà TÄ©nh, cách cá»a Nhượng (Cẩm Xuyên) hÆ¡n 50km vá» phÃa đông bắc, cách cá»a Há»™i (Thạch Hà ) 35km vá» phÃa đông, đã phát hiện má»™t số cổ váºt bằng đồng, trong đó có 3 khẩu súng thần công. Các cổ váºt nà y Ä‘á»u nằm trong má»™t con tà u cổ bị đắm ở Ä‘á»™ sâu 28m. NgÆ° dân Cẩm LÄ©nh cùng vá»›i ngÆ° dân xã Thạch Kim (huyện Thạch Hà ) trục vá»›t chúng lên.
Ngà y 2/9, cả 3 khẩu súng được Ä‘Æ°a lên ba thuyá»n chở vỠđịa phÆ°Æ¡ng. Ba khẩu súng vừa vá»›t lên, các ngÆ° dân liên hệ bán cho các nhà buôn bán đồ cổ tỉnh Thanh.
Nháºn được tin báo của nhân dân, các cán bá»™ Bảo tà ng Hà TÄ©nh tìm cách tiếp cáºn vá»›i các cổ váºt và giám định sÆ¡ bá»™, xác định đây là loại súng thần công có giá trị lịch sá». Mặt khác, lãnh đạo Bảo tà ng báo cáo vá»›i các cÆ¡ quan chức năng của tỉnh,... để tìm cách thu mua các cổ váºt nà y. Ngà y 7/9/2003, 1 trong 3 khẩu thần công đã bị dân buôn cổ váºt chở ra đến huyện Nghi Xuân, 2 khẩu còn lại được chôn vùi ở bãi biển xã Cẩm LÄ©nh.
Những khẩu thần công - Bảo váºt quốc gia
Nói vá» súng thần công, thì Pháp là nÆ°á»›c đầu tiên trên thế giá»›i chế tạo loại nà y. Äến thế ká»· XVI, Trung Quốc má»›i có súng đại bác. Còn ở Việt Nam, khoảng thế ká»· XIV-XV, Hồ Nguyên Trừng đã cải tiến máy bắn đá thá»i thượng cổ thà nh những khẩu pháo. Tuy nhiên, kỹ thuáºt đúc đại bác của Việt Nam khi ấy còn rất thô sÆ¡. 3 khẩu súng thần công tại Bảo tà ng Hà TÄ©nh được đúc dÆ°á»›i thá»i Vua Minh Mạng, triá»u đình nhà Nguyá»…n.
Theo các tà i liệu của Bảo tà ng Mỹ thuáºt Cố đô Huế, triá»u đình nhà Nguyá»…n đã đúc 2.468 khẩu súng thần công, riêng Vua Minh Mạng đúc 1.028 khẩu, bao gồm 269 khẩu bằng đồng, trong đó có 3 khẩu "Bảo quốc an dân Äại tÆ°á»›ng quân". Hiện nay, tại Bảo tà ng Lịch sá» - TP HCM Ä‘ang lÆ°u giữ 11 khẩu và ở Huế 24 khẩu thần công bằng đồng. Trong đó lá»›n nhất là 9 khẩu đúc và o năm Gia Long thứ hai (1803), xong và o năm 1804. Chúng được lấy tứ thá»i (xuân, hạ, thu, đông) và ngÅ© hà nh (kim, má»™c, thủy, há»a, thổ) đặt tên và được vua phong "Thần oai vô địch Thượng tÆ°á»›ng quân". Trên thân các súng nà y có khắc bà i minh văn nêu lý do và thá»i gian đúc. Súng có trá»ng lượng, kÃch thÆ°á»›c lá»›n, nhÆ°ng không có hoa văn trang trÃ.
Ba khẩu súng thần công "Bảo quốc an dân Äại tÆ°á»›ng quân" tại Bảo tà ng Hà TÄ©nh, được đúc bằng đồng, có thân hình trụ nhá» dần từ Ä‘uôi đến miệng. ÄÆ°á»ng kÃnh lá»›n nhất ở Ä‘uôi súng là 0,4m, ở miệng súng là 0,3m. Súng dà i 2,42m, có trá»ng lượng gần 1.300kg. Trên thân súng có 8 gá» nổi, bên cạnh bố trà 9 Ä‘iểm hoa văn trang trÃ, phân chia súng thà nh nhiá»u phần.
Hoa văn chủ yếu là hình hoa cúc dây cách Ä‘iệu, móc tròn lồng nhau, hình lá Ä‘á» hay các chấm tròn. Các hoa văn nà y được là m thủ công, nhÆ°ng rất tinh vi, cầu kỳ và nuá»™t nà . Nhìn những bông hoa cúc được uốn, được đục, tỉa trên đồng mà giống nhÆ° những bông hoa tháºt. Tất cả hoa văn trang trà đá»u được bá»c má»™t lá»›p bạc dà y 0,6mm và được chạm rất công phu, tỉ mỉ, thể hiện tà i nghệ của cha ông xÆ°a.
Tại các chân gá» nổi, ở sát diá»m hoa văn là những vòng bạc, kÃch thÆ°á»›c 4mm x 4mm chạy vòng quanh súng, hòa quyện vá»›i các hoa văn, tạo nên nét đẹp rất riêng và độc đáo. Cả 3 khẩu thần công nà y cùng được đúc năm 1821 giống hệt nhau vá» hình dáng, kÃch thÆ°á»›c, trá»ng lượng và các đặc Ä‘iểm hoa văn trang trÃ; chỉ có ná»™i dung bà i minh văn bằng chữ Hán khảm bạc trên súng là khác nhau. Giữa thân súng là 2 quai hình rồng cách Ä‘iệu được khảm bạc. Quai nhô lên khá»i thân súng 0,13m, dà i 0,13m, gắn song song dá»c thân súng.
Cạnh hai quai là hai tai súng hình trụ, nhô ra khá»i thân súng, Ä‘Æ°á»ng kÃnh 0,12m để gắn súng và o giá đỡ. Trên bá» mặt hình trụ của tai súng có các dòng chữ Hán, được khảm bạc chìm, ghi kÃch thÆ°á»›c, trá»ng lượng và cách sá» dụng súng. Gần phÃa Ä‘uôi súng có ô đúc nổi hình chữ nháºt, kÃch thÆ°á»›c 32cmx19cm. Vòng quanh hình chữ nháºt là dải hoa văn trang trÃ, rá»™ng 6,5cm, bao gồm vân mây, móc lồng.
Äặc biệt, dá»c theo chiá»u dà i hình chữ nháºt là hai cặp rồng chầu mặt nguyệt (trên và dÆ°á»›i), chiá»u rá»™ng là hai con rồng đối xứng qua ô chữ mang phong cách thá»i Nguyá»…n, rất tinh xảo, Ä‘Æ°á»ng nét nhá», sắc sảo và sống Ä‘á»™ng. Trong ô đúc nổi hình chữ nháºt có bà i minh văn bằng chữ Hán. Ná»™i dung ba bà i minh văn trên ba súng bị mất nhiá»u chữ và chi tiết có khác nhau, nhÆ°ng Ä‘á»u ghi thá»i gian thu gom nguyên liệu đồng, lệnh đúc và lý do, ý nghÄ©a của việc đúc súng, đồng thá»i truyá»n lại các Ä‘á»i sau. Ngay sát ô hình chữ nháºt, vá» phÃa miệng súng là biểu tượng, đúc nổi hình lá Ä‘á» (hình con cá» trong con bà i) được trang trà cúc dây, móc xoắn và chấm tròn. Trên các hoa văn trang trà đá»u được khảm bạc rất đẹp.
Ở phần cuối Ä‘uôi súng có dòng chữ Hán khảm bạc chìm, ghi rõ năm đúc và tên gá»i: “Minh Mạng nhị niên tuế thứ Tân Tị, cát nguyệt nháºt chú, mệnh danh Bảo quốc an dân Äại tÆ°á»›ng quân; tam vị chi nhất, chi nhị, chi tamâ€, có nghÄ©a là : “Súng đúc và o ngà y tháng tốt năm Tân Tỵ, Minh Mạng năm thứ hai, đặt tên Bảo quốc an dân Äại tÆ°á»›ng quân, khẩu thứ nhất, thứ hai, thứ baâ€.
Äây là 3 khẩu thần công bằng đồng có giá trị nhất được đúc trong triá»u đại nhà Nguyá»…n nói riêng và các triá»u đại phong kiến Việt Nam nói chung. Vì hiện nay, bảo tà ng trong cả nÆ°á»›c chÆ°a tìm thấy khẩu thần công nà o lá»›n và có trang trà hoa văn cầu kỳ và khảm bạc đẹp đến nhÆ° thế. Các nhà khảo cổ há»c, các nhà nghiên cứu lịch sá» Ä‘ang Ä‘Æ°a ra giả thiết, phải chăng 3 khẩu súng thần công nà y, ngoà i giá trị sá» dụng nhÆ° má»™t vÅ© khà thần diệu, nó còn mang ý nghÄ©a biểu thị uy quyá»n oai phong của triá»u Nguyá»…n, là báu váºt được tôn sùng nhÆ° những vị thần linh thiêng và truyá»n nối các Ä‘á»i sau thá» cúng nhÆ° các bà i minh văn đã ghi trên súng?
Bảo tà ng Hà TÄ©nh Ä‘ang là m hồ sÆ¡ Ä‘á» nghị công nháºn 3 súng thần công "Bảo quốc an dân Äại tÆ°á»›ng quân" là những bảo váºt quốc gia.
Bảo vệ và tôn tạo để gìn giữ giá trị văn hóa của dân tộc
3 khẩu thần công "Bảo quốc an dân Äại tÆ°á»›ng quân" do bị ngâm dÆ°á»›i đáy đại dÆ°Æ¡ng lâu ngà y là m chúng bị hÆ° há»ng nhiá»u. Cùng vá»›i đó, khi vá»›t lên, các ngÆ° dân đã bóc phần bạc còn dÃnh lại trên súng để bán. Hiện tại, súng thần công số 2 Ä‘ang còn bạc bá»c của gần bốn diá»m hoa văn và má»™t số vòng bạc chạy quanh súng. Khẩu thần công số má»™t và số ba mất toà n bá»™ bạc khảm. Cốt đồng bên trong của hoa văn bị phá hủy rất nhiá»u, gây khó khăn cho quá trình tu sá»a, phục hồi.
Sau khi sÆ°u tầm được 3 khẩu thần công, Bảo tà ng Hà TÄ©nh Ä‘á» nghị Bảo tà ng Lịch sá» Việt Nam (BTLSVN) phối hợp nghiên cứu xá» lý loại bá» muối biển. Äây là công việc rất cần thiết vì những hiện váºt bằng kim loại được vá»›t lên từ môi trÆ°á»ng nÆ°á»›c biển có nhiá»u muối. Bằng kinh nghiệm và trách nhiệm của mình, các cán bá»™ kỹ thuáºt bảo quản của BTLSVN đã ngâm rá»a bùn, hà u hến bám trên bá» mặt và trong nòng súng. Sau đó, tiếp tục dùng nÆ°á»›c cất ngâm rá»a nhiá»u lần. Sau khi loại bỠđược muối, dùng chất ức chế để ngăn chặn sá»± ăn mòn tiếp theo.
Äể trả lại vẻ đẹp vốn có của 3 khẩu thần công, phải tu sá»a, phục hồi bạc bá»c ở các hoa văn, các chữ và các vòng bạc ở các chân gá» nổi. Äây là công việc không Ãt khó khăn cả vá» kinh phà và kỹ thuáºt. Kỹ thuáºt tái tạo cốt đồng ở các hoa văn bị mất bằng váºt liệu gì, gắn kết nhÆ° thế nà o, việc bá»c bạc và tách, tỉa trên các hoa văn đảm bảo thẩm mỹ là những vấn Ä‘á» nan giải và để phục hồi bạc bá»c phải tiêu tốn tiá»n tỉ.
Từ năm 2006, được Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch (VH-TT&DL) Hà TÄ©nh cho phép, má»™t số cán bá»™ bảo quản của BTLSVN và má»™t số nghệ nhân kim hoà n từ Huế, TP HCM được má»i tham gia khảo sát, nghiên cứu đã cùng nhau thống nhất được quy trình và các giải pháp tu sá»a. Năm 2007 tiến hà nh phục chế được má»™t số diá»m hoa văn trang trà ở súng thần công số hai đảm bảo các yêu cầu vá» kỹ thuáºt và mỹ thuáºt.
Thà nh công ban đầu được sở VH-TT&DL Hà TÄ©nh ghi nháºn và cho phép triển khai tiếp. NhÆ°ng Hà TÄ©nh là má»™t tỉnh nghèo, kinh phà hà ng năm cấp cho bảo tà ng hoạt Ä‘á»™ng rất hạn chế. Năm 2008 và 2009, các chuyên gia và nghệ nhân cùng vá»›i Bảo tà ng Hà TÄ©nh tiếp tục phục hồi phần bạc ở súng số hai. Sau 3 năm tu sá»a (ba đợt), phục hồi được 9 diá»m hoa văn trang trÃ, hình con cÆ¡ và các vòng bạc chạy quanh súng thần công số hai. Những Ä‘Æ°á»ng nét của hoa văn được chạm, tách, tỉa sắc nét, nuá»™t nà gần nhÆ° ban đầu.
Tuy nhiên, do kinh phà hạn hẹp, hà ng năm chỉ trÃch má»™t phần kinh phà quá nhá» nhoi so vá»›i khối lượng công việc, vì váºy, khẩu thần công số hai Ä‘ang còn hoa văn ở ô hình chữ nháºt, tay nắm hình rồng, các chữ Hán. Còn khẩu thần công số má»™t và số ba bị hÆ° há»ng toà n bá»™ bạc, Ä‘ang đợi tu sá»a, phục chế. Mặc dù ban lãnh đạo Bảo tà ng Hà TÄ©nh rất tâm huyết, chạy vạåy và gõ cá»a nhiá»u nÆ¡i nhÆ°ng vẫn chÆ°a tìm ra má»™t Mạnh ThÆ°á»ng Quân nà o