Định ngữ trang trí chỉ xuất hiện trong điều kiện danh ngữ có danh từ trung tâm biểu thị thực thể được tri nhận như những vật rời, đếm được, tức danh từ đếm được. Bởi lẽ, ta chỉ có thể bổ sung thêm một phẩm chất cho vật, nếu vật đó có một đường viền đủ để tách rời với những vật cùng loại.

VỀ CÁC THÀNH TỐ PHỤ SAU TRUNG TÂM TRONG DANH NGỮ TIẾNG VIỆT

Hoàng Dũng - Nguyễn Thị Ly Kha

Người đầu tiên đưa ra sơ đồ danh ngữ tiếng Việt là M. B. Emeneau (1951:85). Theo ông, danh ngữ tiếng Việt có cấu trúc như sau:

Chín năm sau, Nguyễn Tài Cẩn trong công trình Từ loại danh từ trong tiếng Việt hiện đại (hoàn thành năm 1960, xuất bản năm 1975) sửa đổi sơ đồ của Emeneau, thành sơ đồ sau đây (Nguyễn Tài Cẩn 1975:27):

Với Phụ lục 2 Vài ý nghĩ hiện nay in ở cuối sách, ông khẳng định về mặt ngữ pháp, chính loại từ mới là từ trung tâm danh ngữ (1975:293). Một năm sau, ông nói một cách hiển ngôn: loại từ chính là danh từ (1976a:163-170). Đây cũng là kết luận của Cao Xuân Hạo (1986, 1992, 1999) với nhiều luận cứ mới [1]. Nếu thế, sơ đồ trên cần được đánh số lại như sau [2]:

Tuy hiện nay còn có một số người phản đối, không công nhận loại từ là danh từ, vẫn muốn cho loại từ cái cương vị phần phụ trước của trung tâm danh ngữ, nhưng họ không đưa ra một luận cứ nào vững chắc. Cho nên, có thể nói, vấn đề trung tâm của danh ngữ đã được giải quyết hoàn toàn. Song các thành tố phụ sau vẫn còn là vấn đề cần thảo luận. Bài viết này sẽ bàn đến các loại thành tố phụ sau trung tâm và vị trí của từng thành tố trong cấu trúc danh ngữ tiếng Việt.

1. Các thành tố đứng sau danh từ trung tâm (ngoài thành tố kết thúc danh ngữ)

1.1. Nếu chấp nhận quan điểm của Jerpersen (1924:108ff) thì cần phân biệt hai loại định ngữ: định ngữ hạn định (restrictive adjunct) có tác dụng thu hẹp ngoại diên của khái niệm do danh từ trung tâm biểu thị và định ngữ trang trí (epitheton ornantium) chỉ sự thông báo thêm một phẩm chất bổ sung của đối tượng biểu thị. Chẳng hạn ở các ví dụ cái con cá ươn ấy, con gà gầy ốm ấy, cái quyển sách dày cộp ấy, những người công nhân nhanh nhẹn ấy , thì cá, gà, sách, công nhân là định ngữ hạn định còn ươn, gầy ốm, dày cộp, nhanh nhẹn là định ngữ trang trí [3].

Định ngữ trang trí chỉ xuất hiện trong điều kiện danh ngữ có danh từ trung tâm biểu thị thực thể được tri nhận như những vật rời, đếm được, tức danh từ đếm được [4]. Bởi lẽ, ta chỉ có thể bổ sung thêm một phẩm chất cho vật, nếu vật đó có một đường viền đủ để tách rời với những vật cùng loại. Ví dụ: có thể nói cầm bàn tay xinh xắn, bắt con gà mập ú, nhưng không nói *cầm tay xinh xắn; *bắt gà mập ú .

Trong tiếng Việt, hai loại định ngữ này tương ứng với hai vị trí hoàn toàn khác nhau. Theo trật tự cú pháp tiếng Việt, vật được nói đến được đề cập trước và đặc điểm về vật đó được nêu sau; định ngữ hạn định bao giờ cũng đứng trước định ngữ trang trí . Ví dụ:

(1)

1.2. Nếu định ngữ hạn định là một danh ngữ thì danh từ mở đầu là danh từ khối (loại danh từ biểu thị các thuộc tính chủng loại của sự vật và có chức năng chuyên làm định ngữ hạn định) làm thành tố chính chỉ loại, các yếu tố chỉ loại khác, nếu có, đứng sau nó chỉ loại nhỏ hơn và luôn xuất hiện theo quan hệ tôn ti (loại à hạng). Vị trí của định ngữ hạn định có tính ổn định nhất và được sắp xếp theo một trật tự minh bạch và nhất quán nhất (so với những loại thành tố phụ khác sau danh từ trung tâm, x. những phần tiếp theo) [6].

Như vậy, vị trí 1' – vị trí của định ngữ hạn định – có thể tách thành 1'a và 1'b. Vị trí 1'a bao giờ cũng là danh từ khối . Còn vị trí 1'b có thể do danh từ (khối hay đơn vị), vị từ, hoặc số từ đảm nhận , như mật mía, dưa chuột, thuốc viên, bia lon, cá rán, khăn lau, hoa hồng, cày 51, v.v., nhưng cũng không hiếm trường hợp ta khó có thể xác quyết cái yếu tố chiếm vị trí 1b mang bản chất của từ loại nào, ví dụ: con cá thu / ngừ / đé . [7] So sánh thêm:

(2)

Thực ra, có thể thoáng thấy vị trí 1'b ngay trong công trình của Nguyễn Tài Cẩn (1975:48) khi tác giả cho rằng “nếu áp dụng một cách triệt để” các nguyên tắc xác định vị trí thì cái vị trí sau tổ hợp loại từ + danh từ khối (tức vị trí 1' theo sơ đồ của Nguyễn Tài Cẩn) “không phải chỉ có một vị trí mà có đến mấy vị trí”; chẳng hạn, có thể chia vị trí này thành vị trí a dành cho những từ như đực , cái , trai , gái ; vị trí b dành cho động từ, tính từ hay từ tổ số từ + danh từ; vị trí c dành cho tổ hợp của + danh từ, v.v. (Nguyễn Tài Cẩn 1975:48). Tuy nhiên, tác giả không hề nói một cách hiển ngôn rằng những từ như đực , cái , trai , gái là định ngữ hạn định; hơn nữa, như ta đã thấy ở trên, vấn đề không phải là sự tách biệt giữa một bên là những từ như đực , cái , trai , gái và một bên là động từ, tính từ hay tổ hợp số từ + danh từ, mà là giữa định ngữ hạn định và định ngữ trang trí.