PHIẾM NGỮ VỀ CHỮ CHUỘT
TRONG CẢM THỨC NGÔN NGỮ CỦA NGƯỜI VIỆT

Có thể từ cái thuở hồng hoang lửa còn bập bùng trong hang đá, CHUỘT đã có trong vốn ngôn ngữ của cộng đồng? Trải qua bao năm tháng họ hàng nhà CHUỘT sinh sôi nảy nở và họ hàng chữ CHUỘT cũng nảy nở sinh sôi trong kho từ của dân tộc. Làm một phép thống kê sơ bộ ta cũng có xấp xỉ 20 thành ngữ, tục ngữ có CHUỘT làm biểu trưng bên cạnh một loạt từ định danh họ hàng nhà CHUỘT từ Chuột chù, Chuột cống… đến Chuột đồng, Chuột khuy…

Từ cái cơ bản là CHUỘT, từ cái nghĩa trung hòa nhất dùng để định dang cái giống gặm nhấm, bé con, mõm nhọn, tai bầu dục, đuôi thon dài thường phá hoại mùa màng và có thể truyền bệnh dịch hạch đến những từ – ngữ – nghĩa đông đúc… chút chít như họ hàng nhà CHUỘT như (trò) chim chuột, chuột chạy cùng sào, chuột chù đeo đạc, chuột gặm chân mèo, chuột chù nếm dấm, chuột đội vỏ trứng, chuột sa chĩnh gạo… người Việt đã trải qua biết bao chọn lựa sảy sàng để hôm nay, ta có được bầy đàn họ hàng chữ CHUỘT trong các loại từ điển tiếng Việt.

Đáng chú ý ở đây là những thàng ngữ tục ngữ có CHUỘT làm biểu tượng. Chúng như những văn bản truyện ngụ ngôn tối giản. Mỗi truyện ngụ ngôn một dòng ấy chứa đựng trong đó sự quan sát tài tình tinh tế của ông cha – quan sát những cái quanh mình và quan sát cả chính mình. Toàn là những bài học về nhân tình thế thái như chuột bầy đào không nên lỗ, chuột chù lại có xạ hương, chuột chạy cùng sào… Từ chuột chạy cùng sào đến chuột sa chĩnh gạo của những chú chuột đường cùng không lối thoát đến những chú chuột may mắn sa chĩnh gạo; từ những chú chuột liều lĩnh hành động dại dột – chuột gặm chân mèo đến những chú chuột xấu kém nhưng làm ra vẻ tốt đẹp – chuột chù mà có xạ hương … ta đều thấy ở  đấy cảnh cảnh và tình của con người, thấy ở đấy ẩn hiện sự cảm thông thương xót sau cái dễu cợt cười chê rất tinh tế kia. Phải chăng CHUỘT ở đây cũng chính là họ và bạn bè của họ – những người nông dân một nắng hai hai sương – những kẻ thấp cổ bé họng vất vả quanh năm suốt tháng nên ta không gặp ở đấy tiếng chửi sâu cay đối với CHUỘT – Kẻ đại diện cho lũ quan lại bất nhân đục khoét phá hoại cuộc sống của muôn dân như trong Kinh thi hay trong một số tác phẩm văn học viết hoặc truyện tiếu lâm. Vậy phải chăng những tục ngữ thành ngữ ấy đã có từ thuở vua Nghiêu Thuấn, dân Nghiêu Thuấn? Còn khi xã hội đã xuất hiện những kẻ tham quan lại nhũng thì khi ấy CHUỘT thay bậc đổi ngôi, chuột trở thành những ẩn dụ để chỉ bọn chuyên đục khoét bòn mót của công của dân. Và nếu như ở trên người Việt dựa trên sự quan sát tinh tế sắc sảo về đời sống cùng một vài đặc điểm của chuột để có những ẩn dụ rất đắt, rất gợi như chuột chạy cùng sào chuột gặm chân mèo, chuột đội vỏ trứng… thì ở đây người Việt lại lẩy ra một đặc điểm rất… CHUỘT để làm biểu trưng cho bọn quan lại tham nhũng là đục khoét. Sự đục khoét ấy gây hiểm họa khôn lường… Trong cách nói của người Việt hiện đại, chuột, chuột ngày thường được dùng làm một ẩn dụ hết sức quen thuộc để chỉ lũ CHUỘT – người – chuyên đục khoét công quỹ… Ẩn dụ ấy ta dễ dàng gặp trong ngôn ngữ khẩu ngữ cũng như trong ngôn ngữ văn chương nghệ thuật…

CHUỘT được khai thác, từ đặc tính loài, nếp sống, đến cả dáng vẻ bề ngoài mủm mĩm lẫn cả tiếng kêu chít chít gợi tình của nó để tạo ra những từ ngữ mới trên cơ sở những liên tưởng tương đồng kỳ thú sát hợp. Người Việt không ai dưới chục lần nghe những từ chim chuột, chuột rút … Khó có mà có thể xác định được “niên đại” của chúng. Thôi thì cứ nói là nó có từ cái thời mà người ta biết tán tỉnh ve vãn nhau (đương nhiên sự tán tỉnh này thường không đứng đắn và bị mọi người lên án), nó có từ cái thời mà người ta nhận thấy hiện tượng bắp thịt bị co rút (trông na ná như hình con chuột) và kèm theo đau đột ngột ở chỗ bị co rút… Song một điều ta có thể khẳng định chắc chắn là những từ ngữ này là con cái chút chít của từ CHUỘT.

Thời đại của điện tử tin học CHUỘT không chỉ quanh quẩn trong hang hốc trong xó nhà hay lang thang ngoài ruộng rẫy mà phốc một cái nhanh hơn cả tàu con thoi của Mỹ – CHUỘT trở thành vật thiết thân của mọi cỗ máy vi tính hiện đại [1]. Điều này thì dẫu ngày xưa ông bà ta có cỗ máy của thời gian của Doremon cũng không thể nào hình dung nổi. Và cái chú chuột này có tài thiên biến vạn hóa còn hơn cả Tề thiên Đại thánh lẫn Doremon…

Một mai, xã hội, khoa học tiến bộ giống chuột phá hoại chắc không còn song không vì thế mà họ hàng chữ CHUỘT mất đi. Không tin thì bạn cứ chờ xem.

Tp. HCM, những ngày cuối năm Ất Hợi