Huỳnh Như Phương
Â
Trong thá»i hiện đại, đồng thá»i vá»›i sá»± phát triển của các thể loại, giữa văn xuôi hÆ° cấu (Fiction) và văn xuôi phi hÆ° cấu (Non-fiction) có sá»± giao thoa và ranh giá»›i chỉ là tÆ°Æ¡ng đối. Sá»± thâm nháºp yếu tố phi hÆ° cấu và o truyện ngắn hay tiểu thuyết có thể xuất hiện trên những bình diện khác nhau.
TrÆ°á»›c hết là bình diện thủ pháp nghệ thuáºt. Trong truyện ngắn và tiểu thuyết, nhà văn có thể Ä‘Æ°a và o những yếu tố phi hÆ° cấu bằng cách “cắt dán†thông tin từ báo chÃ, biên bản vụ án… NhÆ° váºy, nhân váºt và câu chuyện là hÆ° cấu, nhÆ°ng đặt trên bối cảnh của những sá»± kiện có thá»±c: má»™t vụ án, má»™t cuá»™c đảo chÃnh quân sá»±, má»™t biến cố chÃnh trị…
Thứ hai là hình thức cấu trúc. Cấu trúc truyện ngắn và tiểu thuyết có thể sá» dụng những hình thức phá»ng vấn, nháºt ký, thÆ° tÃn, sổ tay ghi chép… của nhân váºt hay ngÆ°á»i kể chuyện. Có tác phẩm là má»™t chuá»—i những lá thÆ° trao đổi giữa các nhân váºt. CÅ©ng có tác phẩm gồm các chÆ°Æ¡ng được kết nối bằng những trang nháºt ký mà nhân váºt tá»± kể chuyện mình.
Thứ ba là bình diện thể loại hiểu nhÆ° là bình diện tổ chức của chất liệu, nÆ¡i cho thấy rõ nhất sá»± giao thoa giữa hÆ° cấu và phi hÆ° cấu. Ở đây có sá»± thống nhất giữa chất liệu và thủ pháp, giữa ná»™i dung và hình thức, giữa các yếu tố và cấu trúc. Sá»± chuyển dịch từ giai Ä‘oạn tiá»n thẩm mỹ vá»›i việc tiếp nháºn và khai thác những sá»± kiện từ cuá»™c sống, những quy Æ°á»›c xã há»™i, những quan niệm... sang giai Ä‘oạn thẩm mỹ vá»›i việc cải biến chất liệu và sáng tạo hình thức, đó là má»™t quá trình lao Ä‘á»™ng tinh vi. Sá»± kết nối ở đây có thể dẫn đến những thể loại có tÃnh chất lai ghép nhÆ° tiểu thuyết tÆ° liệu, tiểu thuyết chân dung, tiểu thuyết phóng sá»±, tiểu thuyết du ký, tiểu thuyết triết há»c…
Ở miá»n Nam giai Ä‘oạn 1954-1975 đã xuất hiện nhiá»u tác phẩm văn xuôi nghệ thuáºt có sá»± thâm nháºp, Ä‘an xen, giao thoa giữa yếu tố hÆ° cấu và yếu tố phi hÆ° cấu. Tình hình nà y có thể do những nguyên nhân sau đây:
Má»™t, xã há»™i miá»n Nam giai Ä‘oạn đó là má»™t xã há»™i đầy biến Ä‘á»™ng, những sá»± kiện và biến cố dồn dáºp Ä‘áºp và o mắt nhà văn. Hai, xã há»™i và văn há»c tiếp nháºn được nhiá»u nguồn thông tin khá Ä‘a dạng, báo chà phát triển và có tác Ä‘á»™ng không nhỠđến văn há»c. Ba, văn há»c nÆ°á»›c ngoà i được giá»›i thiệu và dịch thuáºt ở miá»n Nam có những tác phẩm được chú ý vì yếu tố phi hÆ° cấu của nó, chắng hạn Cõi ngÆ°á»i ta và Phi công thá»i chiến của Saint-Exupéry, NgÆ°á»i Mỹ trầm lặng của Graham Greene, Ông đại sứ của Morris West…
Tham luáºn nà y căn cứ trên tÆ° liệu má»™t số tác phẩm văn xuôi ở miá»n Nam giai Ä‘oạn 1954-1975 để cho thấy sá»± thâm nháºp và giao thoa lẫn nhau của văn xuôi hÆ° cấu và văn xuôi phi hÆ° cấu.
1. Văn xuôi – chứng từ của chiến tranh
Tác phẩm đầu tiên mà chúng tôi muốn giá»›i thiệu là cuốn Nháºt ký của ngÆ°á»i chứng của Thái Lãng. Äây là nhà văn trẻ từng được tạp chà Văn giá»›i thiệu là má»™t trong “những cây bút sẽ Ä‘i xa trong tÆ°Æ¡ng laiâ€. Ông có má»™t số truyện ngắn nhÆ° Khoảng cách, Khuôn mặt… được chú ý khi đăng báo, vá» sau được táºp hợp trong táºp truyện SÆ°Æ¡ng mù xám. Nháºt ký của ngÆ°á»i chứng xuất hiện trên tạp chà Äất nÆ°á»›c ba số liá»n (số 1, tháng 11-1967; số 2, tháng 12-1967; số 3, tháng 01-1968) khi tác giả má»›i 27 tuổi, đã gây tiếng vang trong văn giá»›i, và đầu năm 1969 được NXB Thái Ä‘á»™ ấn hà nh trong tủ sách “Văn nghệ xámâ€.
NhÆ° nhan Ä‘á» của nó, tác phẩm nà y được cấu trúc dÆ°á»›i hình thức những trang nháºt ký của má»™t ngÆ°á»i thông dịch viên là m việc cho các Ä‘Æ¡n vị quân Ä‘á»™i Mỹ. Äể tránh những hệ lụy có thể có, khi xuất hiện lần đầu trên tạp chà Äất nÆ°á»›c , văn bản các chÆ°Æ¡ng được tác giả ghi mở đầu bằng chữ “Ngà y…â€. Äến khi in thà nh sách, cả chữ “ngà y†cÅ©ng bị bá», chỉ còn dấu …
Äá»c toà n bá»™ cuốn sách, Ä‘á»™c giả sẽ thấy đây là những ghi chép của má»™t ngÆ°á»i trong cuá»™c đã cá»™ng tác vá»›i các cố vấn Mỹ trong và i năm đầu khi Ä‘oà n lÃnh viá»…n chinh nà y đặt chân đến miá»n Nam. LÆ°Æ¡ng tri và cái nhìn khách quan của nhân váºt ngÆ°á»i kể chuyện – và qua đó là của chÃnh tác giả - khiến tác phẩm trở thà nh má»™t chứng từ trung thá»±c vá» Ä‘á»™ng cÆ¡, thái Ä‘á»™ và cách hà nh xá» của những viên cố vấn Mỹ. Tác phẩm đã phÆ¡i bà y sá»± giả dối của chÃnh sách viện trợ Mỹ, sá»± kỳ thị và tà n bạo của lÃnh Mỹ, sá»± tha hoá của má»™t thiểu số ngÆ°á»i Việt vong bản. Dù những địa danh được viết tắt là quáºn K. M., quáºn B. T. hay tỉnh C. T., tác phẩm vẫn gây cảm giác nhÆ° Ä‘ang Ä‘á»c má»™t ký sá»± của má»™t phóng viên chiến trÆ°á»ng theo chân của những Ä‘Æ¡n vị lÃnh Mỹ cà n quét và chiếm đóng các xóm là ng ở nông thôn miá»n Nam. Cuốn sách nà y tạo ra hiệu ứng xã há»™i và cá»™ng hưởng tÃch cá»±c vá»›i phong trà o chống Mỹ bừng tỉnh cùng vá»›i tinh thần dân tá»™c và o cuối những năm 1960. Ấn bản của NXB Thái Ä‘á»™ có nhiá»u trang bị kiểm duyệt bá», nhÆ°ng tinh thần phê phán và phản kháng vẫn Ä‘áºm nét trong toà n bá»™ cuốn sách:
“Tôi chán nản, xa lạ ngay trong thà nh phố mà tôi đã từng trưởng thà nh từ đó. Bạn bè rá»i xa, không có gì giải trà cho hạng ngÆ°á»i nhÆ° tôi. Hạng ngÆ°á»i bị bá» quên trong cuá»™c sống nà y. Những ngÆ°á»i được hưởng nhiá»u nhất ở đây là những ngÆ°á»i dùng nhiá»u nhất đến sức lá»±c và máu bá»n trẻ. NhÆ°ng há» không cho bá»n trẻ nghỉ ngÆ¡i. Tôi trở vỠđây vá»›i má»™t vết thÆ°Æ¡ng còn Ä‘á» và tôi muốn nhổ và o thà nh phố nà y. Tôi cÅ©ng muốn móc cho vết thÆ°Æ¡ng toạc máu để tá» má»™t ná»—i buồn…â€.
Tác phẩm của Thái Lãng không ghi rõ là tiểu thuyết hay ký sá»±, vì tháºt khó mà xác định thuần túy đây là văn xuôi hÆ° cấu hay văn xuôi phi hÆ° cấu. Äiá»u chắc chắn là đan xen giữa việc miêu tả tÃnh cách và tâm trạng là những sá»± kiện được “hồ sÆ¡ hoá†hay “biên bản hoáâ€. Chẳng hạn, “Báo cáo tổn thất do quáºn cung cấp cho Ban Cố vấn vá» vụ pháo kÃch đêm qua…â€.
Tuy nhiên, cÅ©ng không thể xem đây là ký sá»± thuần tuý, vì không thể khẳng định những nhân danh và địa danh trong tác phẩm là hoà n toà n có thá»±c. Äiá»u đó khác vá»›i tác phẩm nháºt ký có địa chỉ xác thá»±c vá» con ngÆ°á»i, thá»i gian và địa Ä‘iểm nhÆ° Công trÆ°á»ng vùng giá»›i tuyến (1) của Nguyá»…n Ngá»c Lan, trong đó tác giả ghi rõ từ trang đầu: “Thứ tÆ°, 15 tháng bảy 1967†đến Ä‘oạn cuối: “Chủ nháºt, 16 tháng bảy 1967â€.
Và o cuối cuá»™c chiến tranh, má»™t cuốn nháºt ký phản chiến có nhan Ä‘á» Tiếng vạc trong sÆ°Æ¡ng của má»™t ngÆ°á»i lÃnh được đặt biệt danh là Thiếu uý Nam - tên tháºt là Nguyá»…n Äắc Dzu Thuá»· - công bố trên Tạp chà Äứng dáºy (từ số 49, ngà y 01-8-1973 đến số 59, tháng 7-1974) Ä‘Ãch thá»±c là văn xuôi phi hÆ° cấu vì các sá»± kiện, tình tiết Ä‘á»u có địa chỉ xác thá»±c: chợ Sóc Ven, Nha Si, Hoả Lá»±u, đông bắc Kiên Bình 6 km, phÃa bắc Kiên Thiện 3 km, phÃa bắc kinh SÆ° Sanh 1 km… Nháºt ký bắt đầu tại “VÄ©nh Long ngà y 18-5-1972, Thứ năm†và kết thúc ở “Sà i Gòn ngà y 22-12-1972†vá»›i dòng chữ: “Tuberculose pulmonaire†(lao phổi).
Nháºt ký của ngÆ°á»i chứng chủ yếu miêu tả hà nh tung lÃnh Mỹ trong chiến tranh cục bá»™, còn Tiếng vạc trong sÆ°Æ¡ng miêu tả số pháºn ngÆ°á»i lÃnh Việt trong bÆ°á»›c chuyển từ chiến tranh cục bá»™ sang giai Ä‘oạn Việt Nam hoá chiến tranh mà tác giả là chứng nhân, cÅ©ng là nạn nhân. Vá»›i cách miêu tả thiên vỠ“truyện kể sân khấu†vá»›i nhiá»u đối thoại, Nháºt ký của ngÆ°á»i chứng Ä‘áºm tÃnh văn há»c hÆ¡n tÃnh báo chÃ. Vá»›i cách miêu tả thiên vỠ“truyện kể thuần túy†dà nh Æ°u tiên cho ngôn ngữ ngÆ°á»i kể chuyện, Tiếng vạc trong sÆ°Æ¡ng Ä‘áºm tÃnh báo chà hÆ¡n. Qua ghi nháºn và cái nhìn của “Thiếu uý Namâ€, nhÆ° lá»i bình của Nguyá»…n Ngá»c Lan, “Những gì tháºt bình thÆ°á»ng, nhá» bé mà phức tạp và đồng thá»i lại là những gì tháºt thâm sâu, trung trá»±c, đứt khoát. Tuy cam pháºn bên trong má»™t guồng máy quay Ä‘á»u, quay Ä‘á»u, quay má»™t cách mệt má»i, rã rá»i buồn chán thì lại vẫn không ngừng phản tỉnh vá» thái Ä‘á»™ của mình và vá» thá»i cuá»™c†(2).
NhÆ° váºy là từ hai phÃa của những ngÆ°á»i lÃnh Việt Nam tham chiến Ä‘á»u có những cuốn nháºt ký trung thá»±c nói lên sá»± tháºt vá» chiến tranh và tình tá»± dân tá»™c. Má»™t bên là nháºt ký của Nguyá»…n Thi, Lê Anh Xuân, Chu Cẩm Phong, Äặng Thuỳ Trâm, Nguyá»…n Văn Thạc. Má»™t bên là Nháºt ký của ngÆ°á»i chứng , Tiếng vạc trong sÆ°Æ¡ng… So sánh hai mảng nháºt ký đó vá» Ä‘iểm nhìn, ná»™i dung và nghệ thuáºt phản ánh, có thể rút ra nhiá»u Ä‘iá»u thú vị có liên quan đến con ngÆ°á»i và văn há»c trong chiến tranh, góp phần và o sá»± hoà giải và hoà hợp dân tá»™c trong giai Ä‘oạn hiện nay.
Nếu nhân váºt chÃnh của Nháºt ký của ngÆ°á»i chứng là má»™t ngÆ°á»i lÃnh biết tiếng Anh bị Ä‘iá»u là m thông dịch viên má»™t cách miá»…n cưỡng và do váºy mà phải là m chứng nhân quan sát và ghi lại những bi thảm của chiến tranh, thì nhân váºt chÃnh trong tiểu thuyết Vòng Ä‘ai xanh của Ngô Thế Vinh là má»™t phóng viên chiến trÆ°á»ng có ý thức đối diện vá»›i chiến tranh và tiếp cáºn vá»›i bá»™ máy quyá»n lá»±c của nó. Ngô Thế Vinh xây dá»±ng nhân váºt Triết không chỉ nhÆ° là ngÆ°á»i chứng kiến mà còn là ngÆ°á»i phân tÃch những chÃnh sách và chủ trÆ°Æ¡ng của các thế lá»±c tiến hà nh chiến tranh ngay trên địa bà n Tây nguyên.
Tiểu thuyết Vòng Ä‘ai xanh là má»™t hiện tượng văn há»c phức tạp và đầy mâu thuẫn. Má»™t mặt, trong văn bản tác phẩm có không Ãt Ä‘oạn văn cho thấy định kiến vá» cuá»™c kháng chiến chống Mỹ, vá» những ngÆ°á»i du kÃch… Triết, nhân váºt trung tâm, không phải là nhân váºt phản chiến vá»›i thái Ä‘á»™ rõ rệt nhÆ° nhân váºt “tôi†trong Nháºt ký của ngÆ°á»i chứng. Mặt khác, ta có thể bắt gặp trong Vòng Ä‘ai xanh những lá»i bình luáºn thá»i sá»± và sá»± phân tÃch thẳng thắn từ góc Ä‘á»™ ngÆ°á»i kể chuyện hay từ chÃnh nhân váºt. Äây là đoạn nói vá» chÃnh sách của Mỹ:
“Gá»i sÄ© quan cố vấn cho quân Ä‘á»™i chÃnh phủ, giúp đỡ các phần tá» phiến loạn khuynh đảo chÃnh phủ, trong canh bạc lá»›n, ngÆ°á»i Mỹ đã giấu thêm má»™t con tẩy nÆ¡i tay áo của mình. Và chÃnh sách đó phải kể là khôn ngoan nếu sá»± gian láºn không bị thấy rõâ€.
Má»™t Ä‘oạn so sánh chÃnh sách của Mỹ vá»›i chÃnh sách của Pháp:
“Lịch sá» cáºn đại Việt Nam đã hÆ¡n má»™t lần chứng minh Ä‘iá»u nà y: má»™t Nam kỳ thuá»™c Pháp là giấc mÆ¡ không thể được, dù lúc đó nÆ°á»›c Pháp có đủ tất cả Ä‘iá»u kiện chủ quan và khách quan thuáºn lợi. CÅ©ng nhÆ° ngÆ°á»i Pháp, Ä‘iá»u ngÆ°á»i Mỹ cố tâm là m trên cao nguyên sẽ chẳng Ä‘i tá»›i đâu, mà kết quả chỉ để lại má»™t vết nhÆ¡ trong lịch sá» bang giao của hai nÆ°á»›c Việt Mỹ và má»™t kinh nghiệm đắng cay cho những ngÆ°á»i bạn đồng minh khácâ€.
Một đoạn nói vỠsinh hoạt ở Sà i Gòn:
“Má»›i đặt chân tá»›i Sà i Gòn Ä‘em lại cho tôi tháºt nhiá»u cảm tưởng, nó mang hình ảnh của nà ng công chúa ngÆ°á»i Nga sau cách mạng vô sản phải lÆ°u lạc sang táºn Paris, vẫn cố sống kênh kiệu Ä‘Ã i các để che giấu những khốn khó bên trong. NhÆ°ng chắc chắn là đồng đô-la Mỹ đã thổi vụt lá»›n mau chóng cả thà nh phố nà y, tất cả còn mang dấu hiệu má»›i mẻ nên chÆ°a kịp có cá tÃnhâ€.
Vá» phÆ°Æ¡ng diện thể loại, Vòng Ä‘ai xanh là má»™t trÆ°á»ng hợp tiêu biểu cho sá»± Ä‘an xen yếu tố hÆ° cấu và phi hÆ° cấu trong má»™t tiểu thuyết tÆ° liệu. Khảo sát tác phẩm theo quan Ä‘iểm thá»±c chứng, Vòng Ä‘ai xanh có thể cung cấp cho chúng ta nhiá»u dữ kiện vá» má»™t vùng đất Tây nguyên mà vị thế chÃnh trị và văn hoá của nó đến nay vẫn còn mang ý nghÄ©a thá»i sá»±.
Trong cấu trúc cuốn tiểu thuyết, yếu tố phi hÆ° cấu Ä‘an kết vá»›i yếu tố hÆ° cấu không chỉ trong miêu tả bối cảnh mà cả trong khắc hoạ tÃnh cách nhân váºt. Vá» bối cảnh, đó là cuá»™c triển khai Lá»±c lượng đặc biệt gồm những Ä‘Æ¡n vị lÃnh mÅ© nồi xanh của Mỹ ở Tây nguyên, là những cuá»™c đảo chánh và phản đảo chánh ở Sà i Gòn, là những cuá»™c đấu tranh, tá»± thiêu của Pháºt tá» và sinh viên ở Sà i Gòn, Huế, Äà Nẵng. Vá» nhân váºt, đó là tÆ°á»›ng Thuyết tÆ° lệnh vùng 1 vừa chống Cá»™ng vừa phản đối chÃnh sách của Mỹ, là nhà sÆ° Pháp Viên nhÆ° hình ảnh má»™t vị cao tăng lãnh đạo phong trà o Pháºt giáo, là giáo sÆ° Hoà ng Thái Trung nhÆ° má»™t Ä‘iển hình của trà thức khuynh tả dấn thân, là nhà thÆ¡ Vy mà tác phẩm từng được phổ nhạc thà nh tâm ca… Những ai sống ở miá»n Nam lúc đó Ä‘á»u có thể nháºn ra hình ảnh của những “nguyên mẫu†qua các nhân váºt nà y. Mặc dù có những định kiến vá» những ngÆ°á»i kháng chiến nhÆ° đã nói, tác giả Vòng Ä‘ai xanh không che giấu thiện cảm vá»›i phong trà o phản kháng mang tÃnh dân tá»™c trong các đô thị.
Phê bình Vòng Ä‘ai xanh ngay khi cuốn sách vừa ra Ä‘á»i, Nguyá»…n Trá»ng Văn đã sá»›m chú ý đến yếu tố phi hÆ° cấu của tác phẩm: “Những tên ngÆ°á»i có thá»±c, những âm mÆ°u có thá»±c, những đổ vỡ tranh đấu có thá»±c, được tÆ°á»ng thuáºt trên báo chÃ…, tất cả Ä‘á»u được nói tá»›i trong Vòng Ä‘ai xanh †(3). Nhà phê bình nháºn xét: “Những nhân váºt cÅ©ng nhÆ° tình tiết có vẻ sống thá»±c trên đã được giá»›i thiệu bằng má»™t giá»ng văn sôi Ä‘á»™ng, vừa có tÃnh phóng sá»±, vừa có tÃnh cách tiểu thuyết†(4). Nguyá»…n Trá»ng Văn cÅ©ng là ngÆ°á»i sá»›m chỉ ra chá»— khác nhau giữa Thái Lãng và Ngô Thế Vinh:
“Truyện của Thái Lãng (Nháºt ký của ngÆ°á»i chứng, Trong má»™t ngà y của má»™t ngÆ°á»i ) tố cáo thái Ä‘á»™ khinh bỉ, cha chú của ngÆ°á»i Mỹ đối vá»›i ngÆ°á»i Việt. Thái Lãng cÅ©ng nói lên mối tÆ°Æ¡ng giao gượng ép Mỹ Việt và những xấu xa, bỉ ổi của cả hai phÃa. Ngô Thế Vinh khai thác khÃa cạnh khác, anh nói vá» những âm mÆ°u, diá»…n tiến, sá»± đổ bể của má»™t tấn kịch bỉ ổi, bỉ ổi đến nổi chÃnh những ngÆ°á»i đạo diá»…n cÅ©ng không dám công khai nhìn nháºn diá»…n viên của mình†(5).
Từ nháºn xét đó, nhà phê bình Ä‘i đến khẳng định và cổ vÅ© má»™t khuynh hÆ°á»›ng sáng tác má»›i của các nhà văn trẻ lúc đó:
“Khuynh hÆ°á»›ng trở lại thá»±c tế cụ thể, nhắc tá»›i những sá»± kiện, những nhân váºt có thá»±c… là má»™t khuynh hÆ°á»›ng má»›i của các cây viết trẻ. Khuynh hÆ°á»›ng nà y có thể là m má»™t số tâm hồn xiêu vẹo khó chịu nhÆ°ng thá»±c ra nó có má»™t ý nghÄ©a tÃch cá»±c: trở lại hoà n cảnh sống thá»±c của mình và của dân tá»™c, phá bá» những huyá»n thoại ru ngủ con ngÆ°á»i, phÆ¡i bà y nếp sống vô nghÄ©a, má»™ng du, tố cáo những âm mÆ°u Ä‘en tối Ä‘ang bao trùm quê hÆ°Æ¡ng†(6).
Dù váºy, Vòng Ä‘ai xanh vẫn là má»™t tác phẩm tiểu thuyết, không chỉ vì cốt truyện tâm lý của nó, mà còn vì nghệ thuáºt phân tÃch mối quan hệ giữa cá nhân và lịch sá»: “Tiếng côn trùng rên rỉ Ä‘á»u Ä‘á»u, tiếng cạp muá»—i của những con ểnh Æ°Æ¡ng dÆ°á»›i sông chỉ gợi ná»—i nhá»› của những trang lịch sỠảm đạm buồn rầu. Là m sao ngÆ°á»i ta có thể nung chà trong sá»± nẫu nà nhÆ° váºy để mà trở thà nh phi thÆ°á»ng nhÆ° bá»™ óc của nhà sÆ° Pháp Viênâ€.
Cà ng gần cuối cuá»™c chiến tranh, thái Ä‘á»™ phản chiến của Ngô Thế Vinh cà ng sâu sắc, thể hiện qua những truyện ngắn nhÆ° Không sá»›m hÆ¡n, Mặt tráºn ở Sà i Gòn, NÆ°á»›c mắt của Äức Pháºt, Dấu ngoặt lịch sá»â€¦ Những tác phẩm nà y vẫn mang Ä‘áºm yếu tố thá»i sá»± và chÃnh kiến của tác giả bá»™c lá»™ rõ rà ng hÆ¡n. Vá» mặt tÆ° tưởng, những truyện ngắn phản chiến ấy gần vá»›i những truyện ngắn của các nhà văn trẻ lúc đó nhÆ° Nguỵ Ngữ, Thế VÅ©, Trần Duy Phiên, Trần Hữu Lục, Nguyá»…n Quang Tuyến…
Có thể so sánh Vòng Ä‘ai xanh vá»›i tác phẩm của hai nhà văn ở bên kia chiến tuyến là Sà i Gòn 67 của Nguyển Văn Bổng và Mắt bồ câu và rừng phi tiá»…n của Thu Bồn. Hai tác phẩm nà y viết vá» phong trà o yêu nÆ°á»›c ở Sà i Gòn trong tÆ°Æ¡ng quan vá»›i các thế lá»±c cầm quyá»n lúc đó, ở hai thá»i Ä‘oạn khác nhau. Qua đó, có thể nháºn thấy những gÆ°Æ¡ng mặt tiêu biểu của sinh viên, trà thức, tu sÄ© trên tráºn địa Ä‘Æ°á»ng phố. CÅ©ng nhÆ° Vòng Ä‘ai xanh, hai tác phẩm trên có thể xem là tiểu thuyết tÆ° liệu. NhÆ°ng Sà i Gòn 67 và Mắt bồ câu và rừng phi tiá»…n được sáng tác và công bố sau khi chiến tranh kết thúc nên tÃnh thá»i sá»± có phần giảm bá»›t, mặc dù khoảng cách thá»i gian vá»›i các sá»± kiện cho phép các tác giả kiểm chứng tÆ° liệu dá»… dà ng hÆ¡n.
Vòng Ä‘ai xanh cho thấy thất bại khách quan của Mỹ trong ná»— lá»±c thiết láºp má»™t vòng Ä‘ai phòng thủ vá»›i lá»±c lượng lÃnh mÅ© nồi xanh nhằm ngăn chặn Ä‘Æ°á»ng Ä‘i của cách mạng Việt Nam, tiên báo cho sá»± thay đổi Ä‘Æ°á»ng lối từ chiến tranh cục bá»™ sang chiến lược Việt Nam hoá chiến tranh chỉ và i năm sau đó. NhÆ°ng vấn Ä‘á» Tây nguyên vá»›i những chÆ°Æ¡ng trình cải thiện dân sinh dà nh cho những tá»™c ngÆ°á»i thiểu số trong chiến lược bảo vệ Việt Nam trÆ°á»›c má»i sá»± xâm lấn vẫn còn có ý nghÄ©a thá»i sá»±. Tây nguyên trong bối cảnh hình thà nh má»™t vòng Ä‘ai trong thế liên láºp để bảo vệ vùng đất nà y sống trong hoà bình và hợp tác vẫn là chủ Ä‘á» Ä‘á» thảo luáºn mà cuốn sách của Ngô Thế Vinh đặt ra từ hÆ¡n 40 năm trÆ°á»›c.
2. Văn xuôi – trầm tÆ° vá» Ä‘á»i sống
Mối quan hệ giữa sá»± tháºt và hÆ° cấu, khách quan và chủ quan được thiết láºp và cải biến nhuần nhị và tinh tế hÆ¡n trong mảng văn xuôi chuyển tải những trầm tÆ°, suy niệm vá» cuá»™c Ä‘á»i và con ngÆ°á»i. Tất nhiên, nói nhÆ° váºy không phải là phân biệt hai loại hình văn xuôi ấy vá» mặt giá trị, bởi vì má»—i loại hình có những Æ°u thế riêng. Nếu văn xuôi – chứng từ của chiến tranh thiên vá» tái hiện sá»± tháºt khách quan, thì văn xuôi – trầm tÆ° vá» Ä‘á»i sống thiên vá» biểu hiện cảm nghÄ© chủ quan, mặc dù vẫn dá»±a trên những cứ liệu của sá»± tháºt.
Hai trÆ°á»ng hợp có thể là m dẫn chứng cho loại hình nà y là Nẻo vá» của à của Nhất Hạnh và Äêm ngủ ở tỉnh cùng má»™t số truyện ngắn khác của Hoà ng Ngá»c Biên.
Nẻo vá» của à được trÃch đăng từng kỳ trên táºp san Giữ thÆ¡m quê mẹ từ số 2 (tháng 8-1965) đến số 11 (tháng 5-1966), sau đó được in thà nh sách (NXB Lá Bối in lần thứ nhất 1967, lần thứ hai 1969, NXB An Tiêm in lần thứ ba 1972), gần đây được NXB Văn hoá Sà i Gòn tái bản vá»›i má»™t và i sá»a đổi nhá».
Vá» mặt bố cục, Nẻo vá» của à kết hợp hai phần gồm những trang viết mà ngÆ°á»i kể chuyện gá»i cho hai nhân váºt vắng mặt là Nguyên HÆ°ng và Steve. Hai bối cảnh được tác phẩm nói đến là là ng PhÆ°Æ¡ng Bối trÆ°á»›c khi chiến tranh lan rá»™ng và không gian nÆ°á»›c Mỹ khi nhân váºt - ngÆ°á»i kể chuyện đã rá»i bỠđất nÆ°á»›c trên bÆ°á»›c Ä‘Æ°á»ng váºn Ä‘á»™ng cho hoà bình Việt Nam. Vá» mặt kết cấu, tác phẩm là má»™t cấu trúc gồm ba phÆ°Æ¡ng diện: quê hÆ°Æ¡ng Việt Nam vá»›i những sá»± kiện xã há»™i, phong tục táºp quán; Ä‘á»i sống tu táºp và con Ä‘Æ°á»ng chuyển hoá qua tâm tÆ° của má»™t tu sÄ©; những suy niệm triết há»c và mỹ há»c dÆ°á»›i góc nhìn duy thức luáºn. Những ná»™i dung đó có liên quan chặt chẽ vá»›i má»™t số tác phẩm phi hÆ° cấu khác của cùng tác giả nhÆ° Äối thoại – cánh cá»a hoà bình, Hoa sen trong biển lá»a (Há»™i Pháºt tá» Việt kiá»u hải ngoại xuất bản, 1967)... Äặt trong hệ thống tác phẩm của Nhất Hạnh sẽ thấy Nẻo vá» của à theo Ä‘uổi những chủ Ä‘á» vẫn ám ảnh tác giả: hoà bình cho đất nÆ°á»›c, đối thoại giữa các thà nh phần dân tá»™c và đạo Pháºt hiện đại hoá để Ä‘i và o cuá»™c Ä‘á»i. NhÆ°ng Nẻo vá» của à đã vượt lên những tác phẩm có chủ Ä‘á» gần gÅ©i của cùng ngÆ°á»i viết để trở thà nh má»™t tác phẩm văn xuôi trữ tình – triết lý hiếm hoi trong văn há»c miá»n Nam giai Ä‘oạn 1954-1975.
Mạch trần thuáºt và mạch trầm tÆ° trong Nẻo vá» của à kết hợp khá nhuần nhị. Chúng ta thấy tác giả kể chuyện rất tá»± nhiên vá» việc xây dá»±ng PhÆ°Æ¡ng Bối am, tháºm chà đưa và o văn bản nghệ thuáºt cả “văn tá»± bán đất†vá»›i lá»i bình tá»± trà o: “Thế là , Nguyên HÆ°ng Æ¡i, tôi đã trở thà nh địa chủ rồi đóâ€. NhÆ°ng có lẽ thú vị nhất là những trang chiêm nghiệm vá» thiên nhiên, vÅ© trụ, con ngÆ°á»i. Nẻo vá» của à hoà trá»™n các thể loại: bút ký, hồi ký, tá»± truyện… Nếu những ngÆ°á»i Ä‘á»c bình thÆ°á»ng khó liên hệ được Nguyên HÆ°ng, Steve… vá»›i những ai ngoà i Ä‘á»i, thì lại có thể nháºn ra ngay nhân váºt “tôi†chÃnh là tác giả, vá»›i sá»± xác nháºn của văn bản.
So vá»›i Nẻo vá» của à , trong Äêm ngủ ở tỉnh (NXB Cảo thÆ¡m, Sà i Gòn, 1971) và hầu hết truyện ngắn của Hoà ng Ngá»c Biên, yếu tố sá» thi còn má» nhạt hÆ¡n nhiá»u. Nhà văn – hoạ sÄ© nà y là ngÆ°á»i am hiểu sâu sắc các khuynh hÆ°á»›ng nghệ thuáºt hiện đại phÆ°Æ¡ng Tây, ông say mê M. Proust và nghiên cứu kỹ lưỡng trà o lÆ°u tiểu thuyết má»›i. Văn xuôi của ông mang yếu tố tá»± truyện, được thể hiện vá»›i kỹ thuáºt dòng ý thức. NhÆ°ng Hoà ng Ngá»c Biên còn là má»™t nghệ sÄ© dấn thân, nên tinh thần xã há»™i vẫn lấp lánh trong những trang viết của ông. Truyện ngắn Hoà ng Ngá»c Biên hoà n toà n không có cốt truyện sá»± kiện, chỉ có những hình ảnh trôi chảy theo má»™t giá»ng văn già u chất thÆ¡. Theo chúng tôi, Hoà ng Ngá»c Biên là má»™t trong số Ãt nhà văn viết văn xuôi kỹ thuáºt và nghệ thuáºt nhất ở miá»n Nam. Tháºt khó mà chá»n ra để trÃch dẫn má»™t Ä‘oạn văn của Hoà ng Ngá»c Biên, bởi vì văn ông Ä‘oạn nà o cÅ©ng tinh tế và phải trÃch tháºt dà i má»›i thể hiện hết phong cách của ông. Thá» chá»n má»™t Ä‘oạn cho thấy sá»± hoà quyện giữa văn tá»± sá»±, thi ca và há»™i há»a trong tác phẩm Hoà ng Ngá»c Biên:
“Tiếng súng giữa khuya là m anh giáºt mình tỉnh giấc. CÅ©ng vẫn là những tiếng súng anh thÆ°á»ng nghe giữa khuya và o những đêm trá»… xe chiá»u phải ngủ lại tỉnh, vẫn là những tiếng súng xa vá»ng vá» xen lẫn những tiếng đại bác từ châu thà nh bắn ra — những âm thanh cuồng ná»™ giữa cái im vắng tÄ©nh mịch của đêm khuya nổi lên là m rung chuyển cả căn nhà , cả bốn bức tÆ°á»ng vây quanh anh, cả trá»i đất ngoà i kia — nhÆ°ng giữa những cÆ¡n Ä‘au buốt trong tim nhói lên theo má»—i tiếng đại bác, anh mÆ¡ hồ thấy hiện lên trong căn phòng, qua các khe cá»a và các chấn song dÆ°á»›i trần nhà má»™t thứ ánh sáng mà u Ä‘á» nhạt chiếu mù má» lên những đồ váºt khá quen thuá»™c, chiếc bà n ở đó tối nay trÆ°á»›c khi Ä‘i ngủ anh đã có ngồi chuyện vãn vá»›i vợ chồng ngÆ°á»i bạn, chiếc ghế dá»±a trên đó anh đã ngồi hút thuốc má»™t mình hà ng giá» trÆ°á»›c khi lên giÆ°á»ng, chiếc máy thâu thanh, những tranh ảnh lồng kÃnh, những tấm lịch mà u, chiếc tủ kÃnh cao, những ly tách, những chồng giấy tá» sách vở ngổn ngang, anh mÆ¡ hồ thấy hiện lên trong căn phòng thứ ánh sáng mà u Ä‘á» nhạt của những trái hoả châu bên kia sông chiếu mù má» lên mùng mà n chăn gối trên giÆ°á»ng anh. CÅ©ng vẫn là những tiếng súng anh thÆ°á»ng nghe giữa khuya và o những đêm trá»… xe chiá»u phải ngủ lại tỉnh, nhÆ°ng giữa những cÆ¡n Ä‘au buốt trong tim nhói lên theo má»—i tiếng đại bác, anh chợt tỉnh giấc sợ hãi, tưởng nhÆ° thấy lại những ngôi trÆ°á»ng tiểu há»c bốc cháy trong buổi rạng đông trên Ä‘Æ°á»ng Ä‘i của anh, tưởng nhÆ° nghe rõ từ bên kia sông hay từ những quáºn lỵ và những là ng mạc lân cáºn tiếng kêu khóc của những Ä‘oà n ngÆ°á»i bồng bế xô đẩy nhau chạy qua những cánh đồng Ä‘á» rá»±c hoả châu và lá»a đạn†(Äêm ngủ ở tỉnh ).
So vá»›i những tác phẩm thuá»™c loại hình văn xuôi - chứng từ trên kia, hình ảnh và tiếng vá»ng chiến tranh trong Äêm ngủ ở tỉnh dÆ°á»ng nhÆ° được gián cách qua má»™t mà n sÆ°Æ¡ng của tâm trạng.
Những truyện ngắn khác của Hoà ng Ngá»c Biên nhÆ° Buổi sáng, Má»™t góc phố, Thà nh phố dốc đồi, Quê hÆ°Æ¡ng, ngÆ°á»i vá», NgÆ°á»i đạp xe và o thà nh phố buổi sáng, Má»™t Ä‘oạn giữa mùa hè (trÃch tiểu thuyết Vá» giữa mùa hè ) Ä‘á»u là những áng văn xuôi không cốt truyện, gần vá»›i những thiên tuỳ bút nên có thể gá»i đó là những truyện ngắn – tùy bút.
Trong Văn há»c miá»n Nam, Võ Phiến có nháºn xét vá» truyện ngắn NgÆ°á»i đạp xe và o thà nh phố buổi sáng của Hoà ng Ngá»c Biên: “Trong truyện ông không có nhân danh, không có địa danh. NgÆ°á»i chá» chuyến xe là chỠở tại ga nà o? Không biết. Tỉnh nà o? Không biết. Äịnh Ä‘i đâu? Không biết. Äể là m gì? Không biết. NgÆ°á»i đạp xe và o thà nh phố, ngÆ°á»i ấy tên gì? Ở đâu? Không biết. NgÆ°á»i Ä‘á»c có biết ông ta đạp xe Ä‘i mần kiếm sống. Thế thôi. Những cái ngÆ°á»i Ä‘á»c biết rõ là trá»i tối, trá»i sáng, trá»i sáng hÆ¡n, là dãy tÆ°á»ng, con Ä‘Æ°á»ng, chiếc áo xanh, cái quần không còn mà u, v.v... NgÆ°á»i viết chỉ ghi nháºn những cái ấy. Bằng cái nhìn objectal. Nhìn cái bên ngoà i: hình dạng, mà u sắc, cá» Ä‘á»™ng, khua khuống... Nhìn, và loại trừ má»i xúc Ä‘á»™ng, nháºn xét, suy tưởng†(7).
Äó chÃnh là ảnh hưởng của những nhà tiểu thuyết má»›i nhÆ° A. Robbe-Grillet, N. Sarraute, M. Butor… NhÆ°ng không hẳn lúc nà o Hoà ng Ngá»c Biên cÅ©ng chỉ có cái nhìn khách quan và loại trừ má»i xúc Ä‘á»™ng, nháºn xét, suy tưởng: Ä‘oạn văn trÃch từ Äêm ngủ ở tỉnh trên kia là má»™t dẫn chứng. Không phải ngẫu nhiên mà Saint-Exupéry và Hoà ng Ngá»c Biên cùng yêu thÃch má»™t câu của Marcel Proust: Il vaut mieux rêver sa vie que la vivre, encore que la vivre ce soit encore la rêver. Tác phẩm của há» là sợ mÆ¡ mà ng vá» Ä‘á»i sống hÆ¡n là chÃnh Ä‘á»i sống ấy.
3. Viết thêm
Vòng Ä‘ai xanh được tác giả ghi rõ là “tiểu thuyếtâ€, Äêm ngủ ở tỉnh là “táºp truyệnâ€, còn những tác phẩm khác mà chúng tôi Ä‘á» cáºp trên đây không hỠđược xác định thể loại trên văn bản. Có thể đó là sá»± lúng túng trÆ°á»›c má»™t phức thể văn há»c có sá»± Ä‘an xen của nhiá»u yếu tố; nhÆ°ng cÅ©ng có thể là tác giả thấy không cần phải minh định thể loại. Cái quyá»n đó xin dà nh cho ngÆ°á»i Ä‘á»c, ngÆ°á»i Ä‘á»c nhìn ra thể loại nà o thì tác phẩm thuá»™c thể loại ấy!
Sá»± thâm nháºp của yếu tố phi hÆ° cấu và o văn bản tác phẩm văn xuôi, qua những ngòi bút tà i năng, có thể Ä‘em lại những tác dụng tÃch cá»±c. TrÆ°á»›c hết, nó tăng cÆ°á»ng tÃnh chất thông tin và giá trị nháºn thức của tác phẩm. Có thể nói yếu tố phi hÆ° cấu góp phần “giải hoặcâ€, mở mắt cho ngÆ°á»i Ä‘á»c trÆ°á»›c sá»± tháºt bị phÆ¡i bà y. Nó cÅ©ng tiên báo cho những hệ luỵ tất yếu của những hiện tượng xã há»™i được phân tÃch vá»›i tinh thần phê phán.
Bên cạnh đó, yếu tố phi hÆ° cấu xác láºp “quan hệ đạo đức†giữa ngÆ°á»i Ä‘á»c vá»›i thế giá»›i nhân váºt. NgÆ°á»i Ä‘á»c ý thức rằng những nhân váºt nà y là những con ngÆ°á»i có tháºt ngoà i Ä‘á»i vá»›i những hà nh trạng và tÃnh cách được cải biến Ä‘i nhÆ°ng không phải là bịa đặt. Phán xét những nhân váºt ấy cÅ©ng chÃnh là phán xét những con ngÆ°á»i – sản phẩm của lịch sá» từng hiện hữu trong cuá»™c Ä‘á»i. Và ngay cả tác giả cÅ©ng chịu sá»± phán xét đó, nhất là khi chÃnh ông ta không chỉ là chứng nhân mà còn tham dá»± và trở thà nh tác nhân của các sá»± kiện.
Äặc biệt, những yếu tố phi hÆ° cấu là m tăng thêm sức thuyết phục nghệ thuáºt của chÃnh các yếu tố hÆ° cấu. Äối vá»›i những nhà văn non tay, sá»± kết hợp nà y có thể trở nên khiên cưỡng, gượng ép trong tình trạng máºp má», nhiá»…u loạn thông tin. NhÆ°ng đối vá»›i những nhà văn tà i năng, yếu tố phi hÆ° cấu sẽ nâng cao chất lượng của sá»± hÆ° cấu, đó là nghệ thuáºt hÆ° cấu hoá lịch sá» kết hợp vá»›i phi hÆ° cấu hoá sá»± hÆ° cấu. Mà đây là lịch sá» hiện đại, gần gÅ©i chứ không phải xa xôi, nên bạn Ä‘á»c cùng thá»i có thể kiểm nghiệm bằng tinh thần của chân lý nghệ thuáºt khiến cho trách nhiệm của nhà văn cà ng mang tÃnh đòi há»i cao.
--------
(1) Nguyá»…n Ngá»c Lan: Chứng từ năm năm: hoà bình và quê hÆ°Æ¡ng, NXB Trình bầy, Sà i Gòn, tr. 23-84.
(2) Nguyá»…n Ngá»c Lan: Lá»i giá»›i thiệu Tiếng vạc trong sÆ°Æ¡ng, Tạp chà Äứng dáºy số 49, 01-8-1973, tr. 88.
(3), (4), (5), (6) Nguyá»…n Trá»ng Văn: Äá»c Vòng Ä‘ai xanh, Tạp chà Văn má»›i, số 1, ngà y 15-10-1971, tr. 79, 82, 86.
(7) Võ Phiến: Văn há»c miá»n Nam. Truyện (Cuốn 1), NXB Văn nghệ, California, 1999, t. 780.