PGS. TS. NGUYỄN Há»®U SÆ N
1. Bà n vá» thể tà i du ký nói chung và sá»± phát triển của văn xuôi du ký chữ Hán thế ká»· XVIII-XIX, các nhà là luáºn đã xác định: “DU KÃ- Má»™t thể loại văn há»c thuá»™c loại hình ký mà cÆ¡ sở là sá»± ghi chép của bản thân ngÆ°á»i Ä‘i du lịch, ngoạn cảnh vá» những Ä‘iá»u mắt thấy tai nghe của chÃnh mình tại những xứ sở xa lạ hay những nÆ¡i Ãt ngÆ°á»i có dịp Ä‘i đến. Hình thức của du ký rất Ä‘a dạng, có thể là ghi chép, ký sá»±, nháºt ký, thÆ° tÃn, hồi tưởng, miá»…n là mang lại những thông tin, tri thức và cảm xúc má»›i lạ vá» phong cảnh, phong tục, dân tình của xứ sở Ãt ngÆ°á»i biết đến [...]. Thể loại du ký có vai trò quan trá»ng đối vá»›i văn há»c thế ká»· XVIII- XIX trong việc mở rá»™ng tầm nhìn và tưởng tượng của nhà vănâ€(1) ...
TrÆ°á»›c đây chúng tôi đã từng xác định trong ná»n văn há»c trung đại Việt Nam đã có nhiá»u sáng tác thuá»™c thể tà i du ký, du ngoạn, Ä‘á» vịnh phong cảnh Thăng Long, núi Bà i ThÆ¡, Yên Tá», Hoa LÆ°, sông Lam, sông HÆ°Æ¡ng núi Ngá»±, Bà Nà , Gia Äịnh, VÅ©ng Tà u, Hà Tiên... TÃnh từ thá»i Lý – Trần đến hết thế ká»· XVII đã xuất hiện nhiá»u tác phẩm thi ca và văn xuôi Ä‘oản thiên in Ä‘áºm sắc thái du ký nhÆ° Hạnh An Bang phủ, Hạnh Thiên TrÆ°á»ng hà nh cung của Trần Thái Tông (1240-1290), Vịnh Vân Yên tá»± phú của Huyá»n Quang Lý Äạo Tái (1254-1334); Bà i ký tháp Linh Tế núi Dục Thuý của TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu (?- 1354); Thiên HÆ°ng trấn phú của Nguyá»…n Bá HÆ°ng (thế ká»· XIV), Du Pháºt TÃch sÆ¡n ngẫu Ä‘á» của Phạm SÆ° Mạnh (thế ká»· XIV), Du Côn SÆ¡n của Nguyá»…n Phi Khanh (1355-1428), An Bang phong cảnh, TÆ° Dung hải môn của Lê Thánh Tông (1442-1497), TÆ° Dung vãn của Äà o Duy Từ (1572-1634)... BÆ°á»›c sang giai Ä‘oạn thế ká»· XVIII-XIX, thể tà i du ký có bÆ°á»›c phát triển mạnh mẽ vá»›i nhiá»u tác phẩm văn xuôi chữ Hán trÆ°á»ng thiên và truyện ký xuất sắc nhÆ° Công dÆ° tiệp ký của VÅ© PhÆ°Æ¡ng Äá» (1697-?), Thượng kinh ký sá»± của Lê Hữu Trác (1720-1791), Tục Công dÆ° tiệp ký của Trần Trợ (1745-?), Châu phong tạp thảo, VÅ© trung tùy bút của Phạm Äình Hổ (1768-1839), Tang thÆ°Æ¡ng ngẫu lục của Nguyá»…n Ãn (1770-1815) và Phạm Äình Hổ, Hải trình chà lược của Phan Huy Chú (1780-1842), Tây hà nh kiến văn ká»· lược của Lý Văn Phức (1785-1849), Tây hà nh nháºt ký của Phạm Phú Thứ (1821-1882)(2) ... Trên thá»±c tế, đối vá»›i văn há»c trung đại nói chung - đặc biệt vá»›i thể tà i du ký và văn xuôi du ký chữ Hán thế ká»· XVIII-XIX nói riêng - các tác phẩm Ä‘á»u thể hiện rõ đặc Ä‘iểm giao thoa, Ä‘an xen, thâm nháºp, chuyển hóa, há»—n dung và tÃch hợp thể loại theo nhiá»u hình thức và mức Ä‘á»™ khác biệt nhau.
2. Lược giản sá»± mô tả quá trình phát triển của thể tà i văn xuôi du ký chữ Hán thế ká»· XVIII-XIX, chúng tôi táºp trung khảo sát các đặc Ä‘iểm thuá»™c vá» hình thức cấu trúc, nghệ thuáºt thể hiện và các phÆ°Æ¡ng diện thể tà i, thể loại, thể văn, thể thÆ¡, giá»ng Ä‘iệu, phong cách sáng tác Ä‘an xen trong các tác phẩm du ký. Má»™t Ä‘iểm khác nữa, chúng tôi cÅ©ng chủ ý lược bá» qua các tác phẩm du ký bằng thÆ¡, du ký văn xuôi Ä‘oản thiên hoặc nằm ở Ä‘Æ°á»ng biên của thể tà i du ký và nhấn mạnh tìm hiểu các tác phẩm văn xuôi du ký chữ Hán trÆ°á»ng thiên, tiêu biểu, Ä‘iển hình.
2.1. Thượng kinh ký sá»± của Lê Hữu Trác. Tác phẩm được hoà n thà nh và o cuối năm Quý Mão, Cảnh HÆ°ng 44 (1783). Chỉ xét vá» mặt thể loại cÅ©ng đã thấy có nhiá»u ý kiến khác nhau. Nhóm Trần Văn Giáp xác định: “Thượng kinh ký sá»± (văn, sá»)…â€(3) ; Nguyá»…n Lá»™c định danh: “Táºp ký sá»± bằng chữ Hán của nhà y há»c… Thượng kinh ký sá»± là má»™t tác phẩm ký sá»± bằng chữ Hán rất có giá trị trong văn há»c Việt Nam giai Ä‘oạn ná»a cuối thế ká»· XVIII – ná»a đầu thế ká»· XIX, xứng đáng xếp sau Hoà ng Lê nhất thống chà â€(4) ; Lại Nguyên Ân xếp loại: “Vá» phÆ°Æ¡ng diện văn há»c, đáng lÆ°u ý nhất là tác phẩm Thượng kinh ký sá»± , má»™t táºp bút ký ghi lại hà nh trình lên kinh đô, và o phủ khám chữa bệnhâ€, “Táºp ký sá»± kể việc bắt đầu từ lúc tác giả Ä‘ang sống vá»›i mẹ tại HÆ°Æ¡ng SÆ¡n (Hà TÄ©nh) thì có chỉ triệu ra Kinh (Thăng Long) chữa bệnh cho chúa… Thượng kinh ký sá»± mang giá trị tÆ° liệu lịch sỠđáng kể. Cách tả thá»±c ở tầm nhìn gần của tác giả Ä‘em lại những Ä‘oạn văn, những tình tiết đặc sắc, hiếm thấy trong văn xuôi chữ Hán (truyện ký, truyá»n kỳ) và truyện thÆ¡ Nôm thá»i trung đại… Trong tác phẩm còn có nhiá»u bà i thÆ¡ chữ Hán vịnh phong cảnh và bá»™c lá»™ tâm trạng của tác giảâ€(5) ; Trần NghÄ©a nhấn mạnh: “Thượng Kinh ký sá»± là táºp du ký của Lê Hữu Trác…â€(6) ; thêm nữa, Nguyá»…n Äăng Na Ä‘i sâu phân tÃch: “Quyển cuối cùng của bá»™ sách nói trên (Hải Thượng Lãn Ông y tông tâm lÄ©nh – NHS chú) là má»™t tác phẩm ký đặc sắc: Thượng kinh ký sá»± … Tuy lấy ký sá»±, má»™t loại hình văn xuôi nghệ thuáºt là m thể tà i ghi – thuáºt , nhÆ°ng âm hưởng của tác phẩm nhÆ° má»™t bà i thÆ¡ trữ tình chứa chan niá»m tâm sá»± của tác giả (…). TrÆ°á»›c thá»i thế và nhân tình, không ngăn được ná»—i Æ°u sầu, Lãn Ông đã mượn thÆ¡ giãi bà y tâm sá»±. Chất thÆ¡ ca, du ký, nháºt ký, ký sá»± … hòa quyện vá»›i nhau khó mà tách bạch. Äấy là nét riêng ở Thượng kinh ký sá»± mà những tác phẩm khác không cóâ€(7) , v.v… Äiá»u nà y cho thấy tÃnh chất giao thoa, Ä‘an xen giữa tÆ° duy nghệ thuáºt tá»± sá»± và trữ tình, văn xuôi và thi ca, kể sá»± và ngụ tình, kể chuyện và đối thoại, tá»± thuáºt và ngoại Ä‘á», ghi chép thá»±c tại và hồi cố,… đã đồng thá»i xuất hiện trong cùng má»™t tác phẩm Thượng kinh ký sá»± .
Tuân theo đặc Ä‘iểm thể tà i du ký, vai trò chủ thể tác giả “tôi†được đặt ở vị trà thứ nhất, vừa là ngÆ°á»i dẫn truyện và tạo dá»±ng cốt truyện theo má»™t định hÆ°á»›ng thống nhất. Vá»›i vẻ ngoà i là má»™t xá» sÄ©, ẩn sÄ© song con ngÆ°á»i thá»±c của Lê Hữu Trác hiện diện quả không Ä‘Æ¡n giản, luôn tồn tại hai trạng thái khác biệt, vừa tá»± tin vừa hoà i nghi, vừa rất má»±c ý thức vá» dòng dõi, tà i năng của mình vừa nhÆ° gián cách nhún nhÆ°á»ng. Xem trong Thượng kinh ký sá»± , ông thÆ°á»ng dùng lối nói khiêm xÆ°ng “tôi là kẻ hèn má»n nÆ¡i quê mùaâ€, “kẻ hèn má»n nÆ¡i thảo dãâ€, “tai Ä‘iếc mắt hoa, dám đâu cầu mong tiến thủâ€, “chá»› nhÆ° tôi nay há»c cạn tà i hèn, vô dụng vá»›i Ä‘á»i, may có được chút nghá» má»n để kiếm ăn, không ngá» bá»—ng chốc đến nông ná»—i nà y. Quả là điá»u hưởng thụ không xứng đáng vá»›i tà i đứcâ€, và bảo thÆ¡ mình “lá»i lẽ quê mùaâ€, “viển vông quê mùaâ€, “đâu dám múa rìu qua mắt thợâ€; song khi khác ông lại tá» thái Ä‘á»™ cao đạo, ý thức sâu sắc vá» vị trÃ, vai trò con ngÆ°á»i cá nhân mình gián cách qua lá»i các bạn đồng liêu và giá»›i quan chức. Vá»›i lối khiêm xÆ°ng và vẻ cao đạo kiểu nhà nho, ông ý thức vá» mình bằng việc mượn lá»i khen của thánh thượng “hiểu sâu y lýâ€, còn giáo quan ở An Việt thì nói: “Tôi vẫn nghe tiếng cụ nhÆ° sấm Ä‘á»™ng bên taiâ€, quan thị ná»™i nói: “Cụ nức tiếng ở kinh đôâ€, “không ai không quý mến cái phong thái cao thượng của cụâ€, “ngÆ°á»i ta nói thÆ¡ của cụ ai xem cÅ©ng phải khen là hayâ€â€¦ Và đã hÆ¡n má»™t lần Lê Hữu Trác thầm tá»± khen mình: “Không ngá» từ đó, những thÆ¡ mà tôi là m dá»c Ä‘Æ°á»ng vâng chiếu chỉ lên kinh lại được ngÆ°á»i ta truyá»n tay nhau chép lạiâ€; “Tiếng tăm của tôi bấy giá» vang khắp phủ. Lúc ngồi thÆ°á»ng thấy có ngÆ°á»i nhìn trá»™m. ThÆ¡ của tôi ngà y nay cÅ©ng là m cho báºc vÆ°Æ¡ng hầu cảm Ä‘á»™ng. Thì ra thÆ¡ có Ãch tháºt chứ không phải chÆ¡i†(!)… Cứ nhÆ° thế, Lê Hữu Trác hiện tồn giữa cuá»™c Ä‘á»i, phân thân giữa “khôn tháºt†và “ngây giảâ€, giữa “ai kia†vá»›i “thân nà yâ€, giữa “danh†vá»›i “hÆ° danhâ€(8) …
Vá» cÆ¡ bản, Thượng kinh ký sá»± là câu chuyện kể vá» những ngà y đến kinh thà nh Thăng Long chữa bệnh cho chúa Trịnh, trong đó Ä‘an xen giữa kiểu du ký công vụ và ghi chép theo phong cách tá»± thuáºt, hồi ức, nháºt ký, ký sá»±, truyện ký văn há»c… Cảm hứng Äi - XEM trở thà nh tiếng nói chủ đạo trong toà n bá»™ thiên du ký. Có thể nói tất cả các nhân váºt, sá»± kiện, cảnh váºt ở đây Ä‘á»u là sá»± tháºt, được tác giả chứng kiến, trải nghiệm và ghi chép lại. Toà n bá»™ sá»± tháºt được tôn trá»ng bởi lối ghi chép theo phong cách chép sá», theo thá»i gian tuyến tÃnh, nhiá»u khi ghi rõ cả ngà y tháng và địa Ä‘iểm, nhân chứng, sá»± kiện. ChÃnh trên cÆ¡ sở nà y mà Thượng kinh ký sá»± vốn được viết liá»n mạch, không chia chÆ°Æ¡ng Ä‘oạn, song dịch giả Phan Võ vẫn chủ Ä‘á»™ng phân chia và đặt tên theo mÆ°á»i tiểu mục: Giã nhà lên kinh - Và o Trịnh phủ - Nhá»› quê nhà - Là m thuốc và là m thÆ¡ - Äi lại vá»›i các công khanh - Tình cá» gặp ngÆ°á»i cÅ© - Ngâm thÆ¡, thưởng nguyệt - Vá» thăm cố hÆ°Æ¡ng - Và o phủ chúa chữa bệnh - Trở vá» quê cÅ© (9) … Trên cÆ¡ sở ghi chép những Ä‘iá»u tai nghe mắt thấy, Lê Hữu Trác đặc biệt quan tâm đến những danh lam thắng cảnh trên Ä‘Æ°á»ng Ä‘i, từ đó kết hợp và chuyển hóa chuyến Ä‘i mang tÃnh công vụ, nghÄ©a vụ thà nh cuá»™c du ngoạn thi vị. Bên cạnh những hoạt Ä‘á»™ng chữa bệnh theo nghÄ©a vụ, ông triệt để táºn dụng thá»i gian để ngắm cảnh, thăm lại cố đô Thăng Long, thăm bạn, thăm quê nhà , quê vợ, thăm dòng sông bến nÆ°á»›c xÆ°a cÅ© và chiêm nghiệm lẽ Ä‘á»i. Äan xen giữa câu chuyện thá»±c, cảnh thá»±c là những hồi ức, suy tưởng vá» cha anh, vá» má»™t thá»i thÆ¡ bé, vá» nghÄ©a tình vá»›i má»™t bà sÆ° vốn là ngÆ°á»i năm xÆ°a mình từng dạm há»i. Äặc biệt trong Thượng kinh ký sá»± còn khoảng bốn mÆ°Æ¡i bà i thÆ¡ cảm tác, tá»± thuáºt, Ä‘á» vịnh, xÆ°á»›ng há»a của chÃnh Lê Hữu Trác và những ngÆ°á»i khác. Hầu nhÆ° Ä‘i đến đâu, gặp danh lam thắng cảnh nà o ông cÅ©ng “tức cảnh sinh tình†và đỠthÆ¡. ÄÆ¡n cá» má»™t trÆ°á»ng hợp:
“Ngà y hai mÆ°Æ¡i hai, tôi cùng tùy tòng Ä‘i trÆ°á»›c. Nhìn ra mé tây, má»™t dải núi non tráºp trùng, ẩn ẩn hiện hiện trong đám mây trắng. Dá»c Ä‘Æ°á»ng Ä‘i lại thấy có mấy ngá»n núi nhỠđứng chÆ¡ vÆ¡, ánh chiá»u và ng chen nhau nhuá»™m đầy cánh đồng. Äi đến Long SÆ¡n (nay thuá»™c là ng Nhân SÆ¡n, xã Quỳnh Hồng, huyện Quỳnh LÆ°u, tỉnh Nghệ An – NHS chú), thấy nhiá»u cổ thụ xanh um, má»™t cung đất dâm mát, cảnh tháºt đáng yêu. Lại có những tấm đá má»c rải rác nhÆ° những cái bà n thấp bé, hà ng lối chỉnh tá». Tôi cho Ä‘á»— cáng lại để du ngoạn chốc lát, rồi để má»™t bà i thÆ¡ trên vách đá:
Y sÆ¡n cÆ°Æ¡ng tác tá»±, Bà ng thạch giá sÆ¡n chung. Tế vÅ© miêu xuân thảo, Minh hà lạc vãn tùng. Nhân ngâm tà n chiếu lý, Äiểu ngữ loạn lâm trung. Phụng chiếu xu hà nh dịch, Cần lao tiếu Lãn Ông. (Cạnh rừng chùa dá»±ng gò cao, Ká» bên vách đá, chuông treo dá»… dà ng. Cá» xuân mÆ°a móc Ä‘iểm trang, Ráng hồng chiá»u lại xuyên ngang cá»™i tùng. Bóng tà n gợi hứng ngâm ông,
LÃu lo chim nói trong vùng rừng sâu. Dặm dà i vâng chiếu ruổi mau, Lãn Ông nay cÅ©ng cần lao ná»±c cÆ°á»i)
Nháºn diện chung vỠđặc tÃnh thể tà i du ký cÅ©ng nhÆ° tÃnh chất giao thoa cả vá» cảm hứng sáng tác, ná»™i dung hiện thá»±c và hình thức thể loại của Thượng kinh ký sá»± , dịch giả Phan Võ đã nhấn mạnh trong bà i Tá»±a :
“Táºp Thượng kinh ký sá»± nà y giá»›i thiệu má»™t cách rất sinh Ä‘á»™ng thi sÄ© Lãn Ông…
… NhÆ° cái tên của tác phẩm, nó là má»™t táºp ký sá»± khá Ä‘Æ¡n giản…
… NhÆ°ng táºp ký sá»± có vẻ vắn tắt nà y lại có má»™t giá trị khá lá»›n đối vá»›i văn há»c và sá» há»c…
… Con ngÆ°á»i Lãn Ông trÆ°á»›c hết là má»™t con ngÆ°á»i kiên nghị…
… Con ngÆ°á»i Lãn Ông là má»™t nhà thÆ¡ ẩn dáºt…
… Con ngÆ°á»i Lãn Ông lại là má»™t nhà văn có giá trị. Ngà y xÆ°a, há»c chuá»™ng vá» từ chÆ°Æ¡ng, không mấy ai viết văn tá»± sá»± kể những việc hà ng ngà y. Quyển nà y gần nhÆ° là quyển duy nhất trong ná»n văn há»c cổ. Ở đây ngÆ°á»i thá»±c chép việc thá»±c. Văn của Lãn Ông là má»™t lối văn tinh tế...
… NhÆ°ng đối vá»›i Ä‘á»i sau, nó lại còn quý giá ở chá»— nó vẽ lại những sá»± thá»±c của lịch sá». Nó là m ta thấy lại má»™t cách sinh Ä‘á»™ng cuá»™c sống của chúa Trịnh, sinh hoạt giao du của tầng lá»›p công khanh, nho sĩ…, nó là m ta thấy lại thà nh Thăng Long cách đây hai trăm năm, trong đó có nhiá»u di tÃch nay không còn nữa. Äó là những Ä‘iá»u không thể có trong má»™t quyển sá» cÅ©.
Ở các nÆ°á»›c, những quyển ký sá»± của những ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i là những tà i liệu rất quý báu để ngÆ°á»i Ä‘á»i sau có má»™t cái nhìn sinh Ä‘á»™ng vá» thá»i đã qua. tưởng không nên xem nhÆ° là má»™t câu chuyện phiếm của thầy thuốc Lãn Ôngâ€(10) …
2.2. Tây hà nh kiến văn ká»· lược (1830) của Lý Văn Phức. Nháºn thức trên phÆ°Æ¡ng diện hình thức thể loại, Nguyá»…n Äăng Na xác định đây là “tác phẩm ký hết sức Ä‘á»™c đáoâ€, “đã mở đầu cho thể ký viết vá» phÆ°Æ¡ng Tây tÆ° bảnâ€, “tạo nên má»™t giá»ng Ä‘iệu má»›i cho thể ký Việt Nam thế ká»· XVIII-XIXâ€(11) ; Lại Nguyên Ân nhấn mạnh đặc Ä‘iểm “ghi những Ä‘iá»u tai nghe mắt thấy khi ông dá»± má»™t cuá»™c thao diá»…n thủy quân ở Singapore thuá»™c Anhâ€(12) ; Trần Hải Yến ghi nháºn “là những ghi chép trong dịp Ä‘i hiệu lá»±c vùng biển Tiểu Tây DÆ°Æ¡ng năm 1830â€(13) ; Nguyá»…n Thị Ngân Ä‘i sâu phân tÃch: “Trong Tây hà nh kiến văn ká»· lược , Lý Văn Phức thÆ°á»ng kết hợp giữa ná»™i dung tá»± sá»± vá»›i lá»i bình của tác giả để tìm hiểu ná»™i dung “Tây hà nhâ€, qua đó thể hiện cái nhìn của chủ thể tác giả trong việc phản ánh hiện thá»±c phÆ°Æ¡ng Tây má»›i lạâ€, “Tác phẩm cÅ©ng thể hiện rõ khả năng mở rá»™ng biên Ä‘á»™ của thể loại ký thá»i trung đại, hÆ°á»›ng đến việc ghi chép cảnh thá»±c, ngÆ°á»i thá»±c, việc thá»±c; Ä‘á»™ xác tÃn vá» tÆ° liệu nhÆ° vị trà các vùng lãnh thổ, thá»i gian, số lượng, hình thức nhà cá»a, trang phục, cách thức chuyển đổi tiá»n tệ, chủng loại sản váºt… Trên cÆ¡ sở đó, ngÆ°á»i Ä‘á»c ngà y nay có thể thấy được Ä‘iểm nhìn và vai trò chủ thể tác giả trong việc trá»±c diện bà y tá» chÃnh kiến, trá»±c diện đánh giá vá» các nÆ°á»›c “dị tá»™c†theo thÆ°á»›c Ä‘o còn nhiá»u phần hạn chế, bất cáºp của má»™t quan chức Nho sÄ© Äại Việt cuối mùa quân chủ phong kiếnâ€(14) .
Trên phÆ°Æ¡ng diện kết cấu, Tây hà nh kiến văn ká»· lược được thể hiện theo mô hình cÆ°Æ¡ng mục, bao gồm bà i Tá»±a cùng 14 mục chÃnh văn (Danh hiệu - Nhân váºt - Khà táºp - Y phục - Ẩm thá»±c - Văn tá»± - Lá»… tục - Quan sá»± - Thá»i háºu - á»c vÅ© - Xa thừa - Hóa tệ - Chu thuyá»n - Äịa sản ) và phần Phụ lục .
Vá» ná»™i dung, phạm vi và mục Ä‘Ãch của chuyến du hà nh công vụ đã được Lý Văn Phức nói rõ trong bà i Tá»±a :
“Mùa xuân năm Canh Dần (1830), vâng mệnh phái hai chiếc thuyá»n lá»›n Phấn Bằng và Äịnh DÆ°Æ¡ng đến dÆ°Æ¡ng pháºn trấn Minh Ca nÆ°á»›c Anh Cát Lợi ở Tiểu Tây DÆ°Æ¡ng để thao diá»…n thủy quân. Ngà y 18 tháng Giêng năm má»›i khởi hà nh từ cá»a bể Quảng Nam Äà Nẵng, sang tháng sau thì đến hải pháºn của nÆ°á»›c ấy. Trên Ä‘Æ°á»ng Ä‘i qua các nÆ¡i nhÆ° Tân Gia Ba, Ma Lạp Giáp, đảo Tân Lang..., đến Ä‘áºu thuyá»n ở bến sông trấn Minh Ca, trú lại ở đó mấy tháng rồi quay vá». Những phong tục táºp quán, sá»± thiết láºp quan phủ và những khác biệt vá» thá»i tiết hay sá»± thÃch nghi của sản váºt địa phÆ°Æ¡ng nÆ°á»›c ấy tuy không thể tÆ°á»ng táºn hết, nhÆ°ng những gì táºn mắt trông thấy hay há»i han được Ä‘á»u chẳng quản sá»± dốt nát mà thu tháºp lại, phân ra theo từng môn loại để ghi chép thà nh táºp sách, nhan Ä‘á» là Tây hà nh kiến văn ká»· lược , tạm góp má»™t phần dụng tâm khảo chứng vá» núi sông trên trang giấy. Nay kÃnh cẩn viết lá»i tá»±a.
Hoà ng triá»u, ngà y 13 tháng 8 năm Minh Mệnh thứ mÆ°á»i má»™t (1830)â€(15) …
Trên phÆ°Æ¡ng diện phong cách thể loại, Tây hà nh kiến văn ká»· lược chủ yếu sá» dụng bút pháp miêu thuáºt, ghi chép, tả sá»±, vừa có ý nghÄ©a má»™t văn bản báo cáo, tÆ°á»ng thuáºt vừa có sÆ°u táºp, diá»…n giải tÆ° liệu, Ä‘iá»u tra xã há»™i há»c, thông tin địa lý - lịch sá» - văn hóa - ngôn ngữ - dân tá»™c há»c - nhân chủng há»c và bà y tá» các ý kiến đánh giá của chÃnh tác giả. Äiá»u nà y tạo nên đặc Ä‘iểm vá» sá»± Ä‘an xen, há»—n dung các phong cách, bút pháp trong cùng má»™t thể loại ký văn xuôi thuá»™c thể tà i du ký nhiá»u hÆ¡n là sá»± Ä‘an xen giữa các thể thÆ¡, thể văn. Xin dẫn má»™t số Ä‘oạn văn để thấy rõ đặc Ä‘iểm cÆ¡ bản vá» mặt thể loại cÅ©ng nhÆ° tÃnh chất Ä‘a dạng trong bút pháp của thiên du ký Tây hà nh kiến văn ká»· lược .
Trong buổi ban đầu tiếp kiến ngÆ°á»i Anh, Lý Văn Phức quan sát hình thức vẻ ngoà i của há» vá»›i nhiá»u phần ngỡ ngà ng, má»›i lạ, hiếu kỳ:
“NgÆ°á»i nÆ°á»›c ấy phần nhiá»u cao lá»›n, mÅ©i to, tóc Ä‘á», mắt sâu và đục, nhÆ°ng da dẻ trắng lắm.
Äà n ông Ä‘a số khá»e mạnh, Ä‘Ã n bà thì má»m mại, nhá» nhắn nhÆ° thÆ°á»ng. Duy Ä‘Ã n ông là thầy đạo thì cạo râu, ngoà i ra thì cắt tóc và thÆ°á»ng không để râu. Con gái thì búi tóc cà i trâm hoặc lược, nhÆ°ng trÆ°á»›c trán thả tóc rủ xuống từng búp từng búp xoăn xoăn nhÆ° ốc xoắn xâu chuá»—i lại, coi đó là cách trang Ä‘iểm cho đẹp, lại có nhiá»u cô thắt lÆ°ng nhÆ° phong tục nÆ°á»›c Ngô, Việt.
Tên gá»i của há» rõ dà i, má»—i má»™t tên dà i đến hÆ¡n năm sáu âm, toà n là âm chữ vô nghÄ©a. Vì thế, ngÆ°á»i Hoa, má»—i khi gá»i tên của há», thÆ°á»ng mượn chữ Hán có âm gần giống để phiên và bên cạnh ghi thêm má»™t chữ “khẩu†để tiện việc chuyển gá»i.
NgÆ°á»i nÆ°á»›c ấy có há» nhÆ°ng đặt ngược, tên đặt trÆ°á»›c, hỠđặt sau. NhÆ° ngÆ°á»i hoa tiêu là m thuê trên thuyá»n quan, tên là Ãt Mâu Mang Cam Kê, thì Ãt Mâu là tên, còn Mang Cam Kê là há». NgÆ°á»i khác cÅ©ng nhÆ° váºy cảâ€...
Lý Văn Phức cá»±c tả và tỠý phê phán ngay cả lối sống Ä‘iá»u Ä‘á»™, có là m già u và có nghỉ ngÆ¡i, thÆ° giãn, du ngoạn, du lịch của ngÆ°á»i dân: “NÆ°á»›c há» nhiá»u ngÆ°á»i thÃch phong lÆ°u và phù phiếm vô Ä‘á»™. Cứ chiá»u chiá»u, há» thÆ°á»ng dắt nhau Ä‘i chÆ¡i, tụ táºp trên Ä‘Æ°á»ng phố thà nh từng đám. Vợ chồng cùng ngồi xe Ä‘i chÆ¡i cÅ©ng không Ãt. Lại nhÆ° phố xá buôn bán, ban ngà y mãi 9 giá» má»›i mở cá»a. Buổi chiá»u, má»›i 4 giỠđã đóng cá»a không tiếp khách mua hà ng nữa. Há» chÆ¡i bá»i phóng đãng nhÆ° váºy đấy… Cứ bảy ngà y lại nghỉ má»™t ngà y, má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u đến nhà thỠđể lá»…, gá»i đấy là ngà y lá»… bái. Ngà y đó, trừ lÃnh tráng theo phiên thÆ°á»ng trá»±c, còn lại tất cả, từ thẩm phán, quan lại đến ngÆ°á»i buôn bán Ä‘á»u nghỉ. Lá»… xong, từ quan đến dân, ai nấy tụ táºp thà nh tốp, dong dểu Ä‘i lại, uống rượu cho say, lấy đó là m vui. Cho nên gá»i đó là ngà y du trà â€â€¦
VỠlễ nghi, phong tục, Lý Văn Phức đặc biệt chê bai nghi thức kết hôn đơn giản và lối sống theo phép tắc một vợ một chồng:
“Phong tục kết hôn không dùng sáu lễ… Sau đấy, má»—i lúc Ä‘i đâu, ngÆ°á»i con gái nghiá»…m nhiên cùng ngồi xe vá»›i chồng, hoặc khoác tay nhau lúc Ä‘i bá»™ mà không biết xấu hổ.
Trong đạo vợ chồng thì vợ được coi là quý. NgÆ°á»i Ä‘Ã n ông suốt Ä‘á»i chỉ được lấy má»™t vợ, không được có thêm thiếp dắng (NHS nhấn mạnh). Dù là vua cÅ©ng váºy. Hoặc có thêm má»™t hai vợ ngoà i, cÅ©ng chỉ vụng trá»™m giấu giếm; nếu có con cÅ©ng chẳng dám công nhiên nháºn nó là con mìnhâ€â€¦
Từ đây, Lý Văn Phức có ý so sánh và chỉ ra sá»± bất cáºp của má»™t thứ luáºt lệ quá sức nghiêm khắc mà mình từng chứng kiến:
“Lúc ấy, tôi Ä‘ang ở trấn Minh Ca, được biết con trai đẻ của chúa nÆ°á»›c Hồng Mao. Anh ta nắm giữ việc thuế má. NgÆ°á»i nà y khoảng tứ tuần, dáng to khá»e. Nhân há»i những ngÆ°á»i Hoa ở đấy, há» nói rằng, chúa nÆ°á»›c Hồng Mao không có con chÃnh thức. NgÆ°á»i nà y là con của vợ ngoà i. Tuy là chúa nÆ°á»›c Hồng Mao cÅ©ng chẳng dám công khai nháºn, song cả nÆ°á»›c ai mà chẳng biết việc ấy. Do đó, chúa Hồng Mao má»›i trao cho anh ta nắm việc thuế vụ là muốn để anh ta già u có.
Lại há»i: “Chúa nÆ°á»›c Hồng Mao đã không có con chÃnh thức; ngÆ°á»i nà y lại là con vợ ngoà i, vá» sau việc nối ngôi sẽ thuá»™c vá» ai?â€. HỠđáp: “Theo luáºt trong nÆ°á»›c, vua không có con trai (chÃnh thức) thì truyá»n ngôi cho con gái; nếu con gái cÅ©ng không có thì truyá»n ngôi cho em trai. Nhược bằng em trai cÅ©ng không có thì truyá»n ngôi cho vợ; vợ nếu không còn thì chá»n má»™t ngÆ°á»i trong thân tá»™c xem ai có thể đảm nhiệm được mà nhÆ°á»ng ngôi. Và bằng con của vợ ngoà i thì suốt Ä‘á»i không đến lượtâ€â€¦
Có thể thấy trong Tây hà nh kiến văn ká»· lược dung nạp cả phong cách ký, ghi chép cảnh thá»±c, ngÆ°á»i thá»±c, việc thá»±c cùng vá»›i tiếng nói nghị luáºn, biện luáºn, biện thuyết, so sánh ngoại Ä‘á». Äiá»u nà y khiến cho các trang du ký luôn giữ được sá»± cân bằng giữa má»™t bên là vị thế quan chức – nhà Nho gắn vá»›i lối văn chức năng hà nh chÃnh vá»›i những quan sát cá nhân vốn luôn hÆ°á»›ng đến phát lá»™ tiếng nói trữ tình ngoại Ä‘á». Sá»± cân bằng nà y nói lên đặc Ä‘iểm nhiá»u hÆ¡n là xác định giá trị tác phẩm, cho thấy tiếng nói con ngÆ°á»i cá nháºn và xu thế ly tâm chÆ°a đủ vượt được từ trÆ°á»ng của những hình thức qui phạm, quan phÆ°Æ¡ng.
2.3. Hải trình chà lược (Lược kể má»™t chuyến Ä‘i biển), còn có tên DÆ°Æ¡ng trình ký kiến (Ghi chép những Ä‘iá»u trông thấy trong chuyến Ä‘i biển) của Phan Huy Chú(16) . Sau hai chuyến Ä‘i sứ nhà Thanh, đến năm Nhâm Thìn (1832), ông tiếp tục Ä‘i sứ Giang LÆ°u Ba (Kelapa/ Batavia) và trở vá» và o giữa năm sau. Chuyến Ä‘i sứ được mô tả khá chi tiết vá»›i việc qua nhiá»u cá»a sông, cảng biển và hải đảo, từ Quảng Nam qua vịnh Thái Lan rồi đến Batavia…
Äược định danh thể loại là ký, ghi chép, tháºm chà được Nguyá»…n Tà i ThÆ° xếp loại “Hải trình chà lược … của ông vốn là những công trình sỠđịaâ€(17) nhÆ°ng rõ rà ng đây là tác phẩm thuá»™c kiểu thể tà i du ký công vụ. Tôn Thất ThỠđịnh danh tác phẩm là “bà i ký sá»±â€, “táºp ký sá»±â€(18) … Nhân chuyến Ä‘i sứ, Phan Huy Chú ghi chép lại những Ä‘iá»u mắt thấy tai nghe, chia thà nh 43 mục, chủ yếu gắn vá»›i các địa danh. Tác giả hầu nhÆ° không chú ý đến việc ghi lại cuá»™c hà nh trình theo thá»i gian mà trá»±c diện gắn vá»›i các địa danh theo thứ tá»± hải trình, Ä‘i từ vùng biển Nam Trung Bá»™ qua cá»a vịnh Thái Lan, đảo Äịa Bà n, cảng Bạch Thạch, Hạ Liêu, đảo Bang Ka, Giang LÆ°u Ba…
Khi Ä‘i qua vùng biển Quảng Nam, Phan Huy Chú miêu tả: “Äảo Äại Chiêm ở Quảng Nam là má»™t ngá»n núi tiêu chà thứ nhất của hải trình, tục gá»i là Cù Lao Chà m. Äảo nà y cách cá»a tấn Æ°á»›c hÆ¡n má»™t canh bằng thuyá»n. Trên đảo có phÆ°á»ng Tân Hợp cÆ° dân khá trù máºt. Trên núi có nhiá»u yến sà o. Triá»u trÆ°á»›c đặt ra Ä‘á»™i Hoà ng Sa để lấy tổ yến. Má»™t xóm dân ở chiếm riêng má»™t cõi mây nÆ°á»›c sóng gió nà y. Äây cÅ©ng là má»™t nÆ¡i thắng cảnh. Từ Äà Nẳng vượt biển má»™t ngà y đêm má»›i tá»›i đây. Trông xa chỉ thấy núi non xanh thẳm. Qua chá»— nà y, vượt qua các đảo Hòn Nam, Bà n Than đến cá»a Tiểu Ấp. Ngoà i là Tiểu Man má»›i hết vùng biển Quảng Nam. Gần cá»a tấn Thái Cần ở Quảng Ngãi có đảo tục gá»i là Cù Lao Lý, nó là tiêu chà ngoà i biển của tỉnh thà nh nà y. Thuyá»n Ä‘i hÆ¡n hai canh má»›i đến bá» biển của đảo nà y. Trên đảo cây cá» um tùm, đất cát bằng phẳng. Hai ấp An VÄ©nh và An Hải dân cÆ° ná»™p thuế dầu lạc. Sinh sống nÆ¡i mặt nÆ°á»›c chân mây, phong tục chất phác, cổ sÆ¡ nhÆ° ngÆ°á»i thá»i Vô Hoà i, Cát Thiên váºy. Thuyá»n đi qua đây, trá»i đã xế chiá»u, nhìn xa chỉ thấy khói mây và sóng cả nhấp nhô giữa đảo xanh biếc tưởng nhÆ° bãi biển. So vá»›i Äại Chiêm, cảnh trà ở đây đẹp hÆ¡nâ€â€¦
Qua vùng biển Bình Thuáºn, Phan Huy Chú ghi chép khái lược: “Cá»a tấn Vị Nê của Bình Thuáºn dân cÆ° trù máºt, tôm cá nhiá»u. Thuyá»n biển qua đây thÆ°á»ng tạm Ä‘á»— lại để mua sắm thá»±c phẩm. Từ đây Ä‘i qua các vùng biển Kê Khê, Ma Ly, La Di nhân tiện Ä‘i thẳng tá»›i Côn Lôn không theo hÆ°á»›ng tây qua cá»a Cần Hải của Gia Äịnh. Bên cạnh cá»a tấn Vị Nê có má»™t dãy núi đâm ngang tục gá»i là MÅ©i Nê (nay gá»i là MÅ©i Né – NHS chú). Ngoà i ra Ä‘á»u là cồn cát, nhìn thấy sáng lấp lánhâ€â€¦
Khi Ä‘i đến đảo Bang Ka (nay thuá»™c tỉnh Bangka - Belitung của Indonêsia – NHS chú), Phan Huy Chú quan sát và ghi chép: “Núi Bồn Tố cao vút tầng mây, quanh co dằng dặc, Æ°á»›c tá»›i hÆ¡n mÆ°á»i dặm. Äó là tiêu chà của cá»a cảng. Ở phÃa đông của cảng, là m thủy giá»›i vá»›i Ba Liêm Bang, tức núi nà y đây. DÆ°á»›i núi có đồn trấn, dân cÆ°, trông thấy những cá»™t khói giữa mà u xanh rá»n. Thuyá»n Ä‘i qua núi nà y và o cảng, lại chuyển vá» phÃa đông, ven theo bá» biển. ÄÆ°á»ng trong cảng sâu Ä‘á»™ 7 thác, chá»— nông chỉ 4 hay 5 thác. Dòng nÆ°á»›c chảy xiết. Thuyá»n Ä‘i qua phải chú ý Ä‘á» phòng. Äó là má»™t nÆ¡i hiểm yếu váºyâ€â€¦
Bên cạnh những ghi chép vá» Ä‘iá»u kiện tá»± nhiên, Phan Huy Chú tiếp tục có những quan sát thú vị vá» Ä‘á»i sống xã há»™i, vá» sá»± phồn hoa của các nÆ°á»›c Sinhgapo, Inđônêsia Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i trong cuá»™c tiếp xúc vá»›i phÆ°Æ¡ng Tây và đặc Ä‘iểm hệ thống quân sá»±, pháp luáºt, giao thông, xưởng máy cÆ°a, tiá»n tệ, lịch pháp, chữ viết… Chẳng hạn, ông kể vá» sá»± phồn hoa của Giang LÆ°u Ba (Inđônêsia) so vá»›i Tân Gia Ba (Sinhgapo) trong sá»± đối sánh vá»›i Hồng Mao (Anh Quốc), Hòa Lang (Hà Lan) và Trung Quốc: “So những nÆ¡i phồn hoa đô há»™i thì Giang LÆ°u Ba hÆ¡n Tân Gia Ba gấp mấy lần. Từ bến cảng trở lên, nhà ngói chen chúc Æ°á»›c tá»›i và i mÆ°Æ¡i dặm. Hai bên Ä‘Æ°á»ng thì nhà lầu đối nhau, hà ng hóa la liệt. Dá»c theo phố có sông thông vá»›i cảng, thuyá»n bè qua lại. Trên bá»™ xe ngá»±a qua lại nhÆ° nÆ°á»›c chảy. Kẻ mặc áo trắng nhÆ° tuyết ngồi nệm hoa qua lại, nhìn thấy hà ng ngà y trên Ä‘Æ°á»ng. Äến nhÆ° các phố Hòa Lang thì lại cà ng tân kỳ hoa lệ. Nhà thì bốn phÃa tÆ°á»ng, tranh, kÃnh lung linh chói mắt. Äầy nhà các đồ váºt quý giá sáng loáng. Nhà nà o già u sang thì có vÆ°á»n đẹp, các thứ hoa và đá lạ, trông rất thanh thú. Äại khái sá»± phồn vinh hoa lệ và cảnh sắc tÆ°Æ¡i đẹp có thể sánh ngang Ngô Châu ở Trung Quốc, còn vá» qui mô rá»™ng rãi sáng sủa thì lại hÆ¡n hẳn. NhÆ°ng há» không có sách vở và các loại gấm Ä‘oạn, đó là chá»— kém của phong tục ngÆ°á»i Di và là điá»u đáng tiếc. Vá» trang phục và táºp tục của ngÆ°á»i Hòa Lang, đại khái không khác ngÆ°á»i Hồng Mao. Mặc áo trắng, Ä‘á»™i mÅ© Ä‘en, cứ bảy ngà y du yến má»™t lần, thì hai bên cÅ©ng nhÆ° nhau. Vá» danh mục các chức quan và các ty cùng chế Ä‘á»™ xe thuyá»n cÅ©ng gần nhÆ° nhau. Có lẽ do cùng xuất phát từ Thái Tây, quốc gia có khác nhÆ°ng phong tục không khác. Xét vá» thuáºt tinh khéo, qui mô tiêm tất thì Hồng Mao không bằng Hòa Langâ€â€¦
Trên phÆ°Æ¡ng diện thể loại có thể thấy thiên du ký công vụ Hải trình chà lược có sá»± Ä‘an xen giữa các thể văn ghi chép địa lý hà nh chÃnh và chép sá», Ä‘iá»u tra xã há»™i há»c và dân tá»™c há»c, kinh tế há»c và văn hóa há»c, nhân há»c và phong tục há»c… Nhìn chung, nghệ thuáºt tá»± sá»± ở đây vẫn thiên vá» tả hÆ¡n là kể, dẫn giải thá»±c tại má»™t cách khách quan hÆ¡n là bá»™c lá»™ tiếng nói chủ quan của tác giả. Äiá»u nà y do tÃnh chất kiểu thể tà i du ký công vụ qui định, trong đó tác giả đồng thá»i là quan chức – sứ giả, tác giả luôn luôn xác định Ä‘iểm nhìn chức năng pháºn vị, hÆ°á»›ng đến bà y tá» sá»± hiểu biết và cảm nháºn cái má»›i theo nguyên tắc của hoạt Ä‘á»™ng công vụ. Trong bối cảnh tiếp xúc và há»™i nháºp còn hết sức hạn chế, thiên du ký Hải trình chà lược thá»±c sá»± có ý nghÄ©a gợi mở nháºn thức cho ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i và giúp háºu thế hiểu rõ hÆ¡n vá» má»™t thá»i vùng Ä‘a đảo Äông Nam à cách ngà y nay đã gần hai thế ká»·.
2.4. Tây hà nh nháºt ký (còn gá»i Giá Viên biệt lục ) (1864) của Phạm Phú Thứ. Nguyá»…n Kim HÆ°ng xác định tác phẩm “ghi lại khá tỉ mỉ những Ä‘iá»u mắt thấy tai nghe của Sứ bá»™ Việt Nam trong chuyến Ä‘i dà i ngà y sang Pháp và Tây Ban Nha năm 1863â€(19) ; Nguyá»…n Äăng Na dẫn giải chi tiết: “Thứ nhất, tác phẩm thuá»™c thể loại biệt lục – má»™t loại hình văn há»c ra Ä‘á»i từ thá»i Kiến Thủy (năm 32 đến 28 trÆ°á»›c CN) nhà Tây Hán. NgÆ°á»i viết thể loại biệt lục không chỉ sÆ°u tầm, táºp hợp những tÆ° liệu, sách vở, ghi chép đã có mà chủ yếu trên cÆ¡ sở đó hiệu khám, chỉnh lý , lá»±a chá»n, nhặt cái gì, bá» cái gì, sau đó viết Ä‘á» yếu , nói tóm lại là là m nhiệm vụ biên thứ tÆ°Æ¡ng tá»± kiểu Thanh Tâm tà i nhân đã là m đối vá»›i Kim Vân Kiá»u truyện … Phải thừa nháºn rằng, Giá Viên rất sòng phẳng khi đặt tên cho tác phẩm là biệt lục ; ông chỉ là m công việc chỉnh lý, cắt chá»n và sắp xếp lại những ghi chép của Phan Thanh Giản, Ngụy Khắc Äản và của bản thân mình… Tác phẩm gồm 3 quyển thượng, trung, hạ, viết vá» những Ä‘iá»u mắt thấy tai nghe trong hÆ¡n 9 tháng Ä‘i sứ sang Pháp và Tây Ban Nha. Äây không chỉ là tác phẩm quan trá»ng trong loại hình ký của Việt Nam thá»i trung đại, mà còn là tác phẩm giúp ta hiểu tÆ° tưởng canh tân của Phạm Phú Thứ, Phan Thanh Giản và Ngụy Khắc Äảnâ€(20) …
Tác phẩm Tây hà nh nháºt ký thuá»™c thể tà i du ký và dung chứa trong nó nhiá»u hình thức tÆ° duy nghệ thuáºt, trÆ°á»›c hết là sá»± tuân thủ chặt chẽ lối viết nháºt ký, có thể gá»i là “nháºt ký công vụâ€. Các sá»± kiện Ä‘á»u được ghi chép theo hình thức biên niên sá», theo trình tá»± thá»i gian, không bá» qua má»™t ngà y nà o. Tuy nhiên, dung lượng ghi chép trong từng ngà y lại không Ä‘á»u nhau, có khi mở rá»™ng đến và i ba trang, có khi thu hẹp lại trong má»™t câu vá»›i má»™t hai dòng. Äiá»u nà y má»™t mặt phụ thuá»™c và o các mức Ä‘á»™ các sá»± kiện, biến cố diá»…n ra trong ngà y nhÆ°ng có khi lại phụ thuá»™c và o nguồn kiến văn, khả năng thu tháºp thông tin và cảm hứng chủ quan của ngÆ°á»i viết. Chẳng hạn, có những ngà y ghi rất ngắn gá»n:
“Tháng 8 (1863)…
* NGÀY Má»’NG BA, Hà -ba-lý chá»n riêng ba phòng ở tầng lầu của nhà quán bên cạnh để kiểm tra lại các thứ đồ đạc.
* NGÀY Má»’NG Bá»N, kiểm lại và đem các thứ đồ đạc ra quét lau, sá»a soạn. Nhân có thuyá»n Tây Ä‘i Gia Äịnh, vâng gá»i công văn vá» Bá»™, để Bá»™ xét…
* NGÀY MƯỜI Bá»N, Hà -ba-lý Ä‘Æ°a đến dinh là m việc của Äô-du-anh-đê-lÅ©y để bà n việc…
* NGÀY BA MÆ¯Æ I, tạnh ráoâ€â€¦
Lại có những ngà y ghi chép chi tiết đến cả giá», khắc, sáng, trÆ°a, chiá»u, tối vá»›i rất nhiá»u nhân váºt, sá»± kiện, lá»i đối thoại, dẫn giải. Äan xen giữa việc ghi chép những Ä‘iá»u tai nghe mắt thấy là những Ä‘oạn văn tóm tắt, tổng thuáºt, lược giản vá» lịch sá», địa lý hoặc má»™t vấn Ä‘á» cụ thể nà o đó. Vì thế, trong các trang ghi chép thÆ°á»ng xuất hiện những câu chuyển Ä‘oạn kiểu nhÆ°: “Y còn nói thêm rằng…â€, “A-tô-măng nói rằng…â€, “NgÆ°á»i ta kể rằng…â€, “NgÆ°á»i ta bảo…â€, “Hà -ba-lý nói rằng…â€, “Cách là m nhÆ° thế nà y…â€, “Lúc vá», bá»n đó kể rằng…â€, “Hà -ba-lý và Lý-a-nhi dẫn xemâ€â€¦
Lối viết nà y góp phần mở rá»™ng dung lượng hiện thá»±c, mở ra những phiến Ä‘oạn mô tả cụ thể, sinh Ä‘á»™ng vỠđịa lý, lịch sá», cảnh vÆ°á»n thượng uyển, xưởng mạ và ng bạc, sở khà đốt, sở chế tạo đồng hồ, xưởng chế vÅ© khÃ, xưởng là m giấy, xưởng đồ gốm… Äây Ä‘á»u là những cảnh lạ, việc lạ, kỹ thuáºt má»›i lạ khiến các nhà nho tỠý khâm phục, hết lá»i ngợi ca.
Qua câu chuyện của các viên quan sở tại, các nhà nho Việt Nam cÅ©ng dung nạp được vốn kiến thức lịch sá» khá lý thú. Chẳng hạn, những hiểu biết vá» cuá»™c chiến tranh KrÆ°m (1856): “Hà -ba-lý nói rằng Tu-du-ky (Thổ NhÄ© Kỳ - NHS chú) nguyên là nÆ°á»›c bạn của Nga La TÆ°, nhÆ°ng nÆ°á»›c Nga á»· sức mạnh, ban đầu chiếm cá»a bể nà y, rồi sau tìm mÆ°u xâm lấn biên giá»›i nÆ°á»›c Tu. NgÆ°á»i Tu cầu cứu Phú Lãng Sa và Anh Cát Lợi. NÆ°á»›c Phú và nÆ°á»›c Anh cÅ©ng lo nÆ°á»›c Nga thắng Tu thì cà ng mạnh, nên tám năm trÆ°á»›c đây Ä‘em binh thuyá»n giúp nÆ°á»›c Tu, hợp sức đánh thà nh của cá»a biển nà y. Trong mÆ°á»i má»™t tháng đánh nhau, tÃnh vá» tổn thất, quân Nga mất 30 vạn, còn quân Phú và quân Anh cÅ©ng hÆ¡n 20 vạn. Quân Phú là m Ä‘Æ°á»ng hầm để hãm thà nh; quân Nga thế thua xin hà ng; bên Phú má»›i bãi binh. NgÆ°á»i Phú vá» xây Ä‘Ã i nà y và lấy vải vẽ thà nh tranh treo lên để ghi võ công. (Quân chế nÆ°á»›c há» có Ty Ế-ta-ma-sô (Bá»™ Tham mÆ°u), trong Ty nà y có quan và lÃnh chuyên vá» vẽ; phà m khi xuất quân Ä‘á»u có ngÆ°á»i của Ty nà y Ä‘i theo đến táºn nÆ¡i và trong tráºn đánh, không kể thắng hay thua Ä‘á»u vẽ lại cả)â€â€¦ Chắc chắn các nhà nho sứ thần Việt Nam cÅ©ng phải mất nhiá»u thá»i gian và công sức để có thể thu nạp được vốn kiến thức lịch sá» ngắn gá»n nà y.
Trong Tây hà nh nháºt ký còn có nhiá»u trÆ°á»ng Ä‘oạn mô tả những cuá»™c dạo chÆ¡i, tiếp rÆ°á»›c, thăm viếng, há»™i há»p, yến tiệc thá»±c sá»± sinh Ä‘á»™ng, phản ánh khung cảnh sinh hoạt trong môi trÆ°á»ng ngoại giao Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i. Äôi khi cÅ©ng có những trÆ°á»ng Ä‘oạn kể vá» số pháºn con ngÆ°á»i cá nhân, những cảnh ngá»™ riêng, những cuá»™c Ä‘á»i thá»±c đã mang dáng dấp truyện tiểu sá», truyện ký ngÆ°á»i tháºt việc tháºt. ÄÆ¡n cá» câu chuyện cảm Ä‘á»™ng vá» cuá»™c gặp gỡ giữa những ngÆ°á»i Việt ở chốn quê ngÆ°á»i:
“NGÀY HAI MÆ¯Æ I BA…
… Äến chiá»u, Nguyá»…n Thị Sen, vợ của má»™t ngÆ°á»i nÆ°á»›c há», nguyên là chúa tà u Phụng, tên là Nguyá»…n Văn Chấn, cùng vá»›i con gái tên là Ma-duy (Marie) từ thà nh Lô-ly-ăn đến quán thăm. (MÆ°á»i ngà y trÆ°á»›c, thị nghe sứ đến, có viết thÆ° nhá» Hà -ba-lý chuyển tá»›i; Hà -ba-lý đã báo cho chúng tôi và đã viết thÆ° trả lá»i; thị được thÆ°, cùng vá»›i con gái Ä‘i xe lá»a đến thà nh Pha-lý, thuê quán ở). Thấy ngÆ°á»i nÆ°á»›c ta, thị nức nở rÆ¡i nÆ°á»›c mắt vì cảm Ä‘á»™ng và kể rằng, theo chồng vá» Tây, đến nay đã 37 năm, nay thị đã 75 tuổi rưỡi (theo phép Tây, đầy mÆ°á»i hai tháng má»›i gá»i là má»™t tuổi); lúc còn sống, chồng thị hẹn sẽ cùng dắt nhau vá» Nam, không ngá» chồng mất, thị tuổi tác già nua, lại thêm con cái ngăn trở, nên ngà y vá» không hẹn nữa (thị có ba trai, bảy gái; má»™t trai sinh được má»™t con 20 tuổi, má»›i theo quan Tây sang Gia Äịnh; hai gái có chồng; Ma-duy sinh được hai tuổi thì vá» Tây, nay 39 tuổi, sinh được má»™t trai, đã 17 tuổi, nói rằng há»c đã thông); nay quan đại sứ nÆ°á»›c ta đến, cho thị gặp mặt, tháºt là ngoà i lòng mong Æ°á»›c, phúc cho thị lắm váºy! Thị bèn vòng tay kÃnh há»i Äại Hoà ng đế vạn an.
Nhân đó, thị kể rằng, chồng thị và o khoảng năm Gia Long, Minh Mạng được thưởng triá»u phục; còn thị được ban hÆ¡n mÆ°á»i bá»™ áo quần sang trá»ng, nay vẫn còn vâng giữ, muôn muôn phần ghi lòng tạc dạ.
Chúng tôi cho má»i nÆ°á»›c. Thị nói tiếp rằng, nhà thị quê ở PhÆ°á»ng Äức (Huế), cha là Nguyá»…n Văn Dõng, anh là Văn HÆ°Æ¡ng và Văn Hữu; Văn Hữu đã từng là m chức tả cai Ä‘á»™i ở thuyá»n, từ khi thị ra Ä‘i, đã lâu không có thÆ° nhà . Nhân dịp nà y, thị há»i khắp các vị trong sứ bá»™, nhÆ°ng chỉ có Tạ Huệ Kế và Ngô Văn Nhuáºn biết sÆ¡ qua gia đình thị mà thôi. Thị còn nói rằng, nhá»› 20 năm trÆ°á»›c, có ngÆ°á»i nÆ°á»›c ta là Văn Liá»…u (đó là tên lúc bấy giá» của Tôn Thất ThÆ°á»ng, nay đã quá cố) và Dõng đã từng trú tại nhà thị; vợ chồng thị không ngỠđược gặp, tình là ng nÆ°á»›c không sao kể xiết! Không biết nay há» có còn không. Chúng tôi nhá»› mang máng, trả lá»i: “Nghe đâu đó là những ngÆ°á»i Ä‘i mua hà ng cho sở ThÆ°Æ¡ng bạcâ€.
Thị ná»a buồn ná»a vui. Vì ở bên Tây đã lâu, còn nhá»› Ãt tiếng Nam, nên trong lúc nói chuyện, có khi thị xen tiếng Tây. Má»—i lần nhÆ° váºy, con cái của thị Ä‘á»u theo bên cạnh để nhắc (Ma-duy cÅ©ng biết má»™t hai tiếng ta). Lúc đó, Hà -ba-lý và Lý-a-nhi ngồi đấy, nói chuyện vui để an ủi thị.
Hồi lâu, thị chà o vá» quán trá»â€...
Có thể thấy trong Tây hà nh nháºt ký những giá»ng văn tả cảnh, tả váºt, tả sá»± khác nhau và đan xen trong đó má»™t số Ãt Ä‘oạn văn hồi ức, kể sá», bình luáºn ngoại Ä‘á». Cách ghi chép khá Ä‘a dạng, phong phú, bao gồm cả việc mô tả tuyến Ä‘Æ°á»ng, vị trà địa lý tá»± nhiên, khà háºu, địa giá»›i hà nh chÃnh, cảnh quan các miá»n sông biển, hải đảo, hải cảng, phố cảng, phố biển và cuá»™c sống sinh hoạt của giá»›i ngoại giao, quan chức, dân chúng và Việt kiá»u. Qua đây có thể thấy rõ ná»™i dung “cái được biểu đạt†có ý nghÄ©a quyết định hình thức “cái biểu đạtâ€, qui định đặc Ä‘iểm giá»ng Ä‘iệu thể loại và chi phối khả năng xuất hiện các giá»ng Ä‘iệu thể loại trong tác phẩm…
3. Khảo sát qua bốn tác phẩm văn xuôi du ký chữ Hán tiêu biểu thế ká»· XVIII-XIX (Thượng kinh ký sá»± của Lê Hữu Trác, Tây hà nh kiến văn ká»· lược của Lý Văn Phức, Hải trình chà lược của Phan Huy Chú, Tây hà nh nháºt ký của Phạm Phú Thứ) có thể thấy đây Ä‘á»u là những tác phẩm du ký trÆ°á»ng thiên, nghiêng vá» du ký công vụ, gắn vá»›i các chuyến Ä‘i theo mệnh lệnh của vua chúa, triá»u đình. Vá» cÆ¡ bản, các tác phẩm du ký nà y chủ yếu sá» dụng thể tà i ký, ghi chép ngÆ°á»i tháºt việc tháºt, tuân theo tráºt tá»± thá»i gian tuyến tÃnh. Tuy nhiên, ở từng tác phẩm cụ thể, mức Ä‘á»™ dung nạp, Ä‘an xen các thể loại cÅ©ng khác nhau: có khi mở rá»™ng biên Ä‘á»™ hình thức vá»›i việc xuất hiện hà ng chục bà i thÆ¡ ÄÆ°á»ng luáºt; có khi gia tăng tiếng nói trữ tình ngoại Ä‘á», Ä‘á»™c thoại ná»™i tâm, hồi ức, ká»· niệm; có khi nhấn mạnh lối viết khảo tả địa lý – hà nh chÃnh; có khi mở rá»™ng dung lượng khi váºn dụng rá»™ng rãi hình thức ghi nháºt ký chÃnh xác vá»›i tổng thuáºt lịch sá», phác thảo chân dung con ngÆ°á»i và cuá»™c sống thá»±c tại… Nhìn chung, các tác phẩm văn xuôi du ký chữ Hán thế ká»· XVIII-XIX đã góp phần mở rá»™ng biên Ä‘á»™ thể loại, vừa thu nạp và o trong nó những phong cách thể loại khác nhau, vừa phát triển thể tà i du ký trung đại Việt Nam đạt đến trình Ä‘á»™ cổ Ä‘iển cả vá» ná»™i dung và hình thức nghệ thuáºt.
Hà Nội, tháng 8-2011
Â
_______________
(1) Lê Bá Hán - Trần Äình Sá» - Nguyá»…n Khắc Phi (Chủ biên): Từ Ä‘iển thuáºt ngữ văn há»c . NXB Giáo dục, H., 1992, tr.75-76.
(2) Nguyá»…n Hữu SÆ¡n: - Thể tà i du ký trên tạp chà Nam phong (1917-1934). Nghiên cứu Văn há»c , số 4-2007, tr.21-38.
- Ký Việt Nam từ đầu thế ká»· đến 1945 , trong sách Văn há»c Việt Nam thế ká»· XX (Tạp văn và các thể ký Việt Nam 1900-1945) , Quyển Ba, Táºp I. Nxb Văn há»c, H., 2007, tr.5-22.
(3) Trần Văn Giáp (Chủ biên): Lược truyện các tác gia Việt Nam , Táºp I. Nxb Sá» há»c, H., 1962, tr.336.
(4) Nguyá»…n Lá»™c: Thượng kinh ký sá»± , trong sách Từ Ä‘iển văn há»c , Táºp II. Nxb Khoa há»c xã há»™i, H., 1984, tr.387.
(5) Lại Nguyên Ân: Lê Hữu Trác - Thượng kinh ký sá»± , trong sách Từ Ä‘iển văn há»c Việt Nam , Quyển I. Nxb Giáo dục, H., 1995, tr.177-178, 432-433.
(6) Trần NghÄ©a: Tổng táºp tiểu thuyết chữ Hán Việt Nam , Táºp I. NXb Thế giá»›i, H., 1997, tr.655.
(7) Nguyá»…n Äăng Na (Tuyển chá»n và giá»›i thiệu): Văn xuôi tá»± sá»± Việt Nam thá»i trung đại , Táºp II. Nxb Giáo dục, H., 2001, tr.219-220.
(8) Xin xem Nguyá»…n Hữu SÆ¡n: Nhà ẩn sÄ© “nháºp thế†, trong sách Äiểm tá»±a phê bình văn há»c . Nxb Lao Ä‘á»™ng, H., 2000, tr.275-279.
(9) Xin xem Lê Hữu Trác: Thượng kinh ký sá»± (Phan Võ dịch). In lần thứ hai. Nxb Văn há»c, H., 1971, 144 trang. Các trÃch dẫn tác phẩm trong bà i Ä‘á»u theo sách nà y.
(10) Phan Võ: Tựa , trong sách Thượng kinh ký sự (Phan Võ dịch). In lần thứ hai. Sđd, tr.10-12.
(11) Nguyá»…n Äăng Na (Tuyển chá»n và giá»›i thiệu): Văn xuôi tá»± sá»± Việt Nam thá»i trung đại , Táºp II. SÄ‘d, tr.368. Các trÃch dẫn tác phẩm tiếp theo Ä‘á»u theo sách nà y.
(12) Lại Nguyên Ân: Lý Văn Phức , trong sách sách Từ Ä‘iển văn há»c Việt Nam , Quyển I. SÄ‘d, tr.215.
(13) Trần Hải Yến: Lý Văn Phức , trong sách Từ Ä‘iển văn há»c (Bá»™ má»›i) . Nxb Khoa há»c xã há»™i, H., 2004, tr.926-928.
(14) Nguyá»…n Thị Ngân: Lý Văn Phức - nhà nho sứ thần gặp gỡ ngÆ°á»i Tây , trong sách Danh nhân Thăng Long - Hà Ná»™i , Nxb. Hà Ná»™i, 2010, tr.779-786.
(15) Nguyá»…n Thị Ngân: Khảo sát bà i Tá»±a sách Tây hà nh kiến văn ká»· lược , trong sách Thông báo Hán Nôm há»c năm 2008 . Viện Nghiên cứu Hán Nôm xuất bản, H., 2009, tr. 717-727.
(16) Phan Huy Chú: Hải trình chà lược - Récit sommaire d’un voyage en mer (1833) (Phan Huy Lê - Claudine Salmon - Tạ Trá»ng Hiệp dịch, giá»›i thiệu); Association Archipel, Paris, 1994.
- Xem thêm Phan Huy Chú: Hải trình chà lược , trong sách Văn xuôi trung đại Việt Nam , Táºp II – Ký (Nguyá»…n Äăng Na giá»›i thiệu và tuyển chá»n). Nxb Giáo dục, H., 2001, tr.393-408. Các trÃch dẫn tác phẩm Ä‘á»u theo sách nà y.
(17) Nguyễn Tà i Thư: Phan Huy Chú trên bình diện nhà tư tưởng , trong sách Phan Huy Chú và dòng văn Phan Huy . Sở Văn hóa – Thông tin Hà Sơn Bình, 1983, tr.70.
(18) Tôn Thất Thá»: Biển đảo miá»n Nam qua Hải trình chà lược. XÆ°a và nay , số 336, tháng 6-2009, tr.20+36-37.
(19) Nguyá»…n Kim HÆ°ng: Phạm Phú Thứ , trong sách Từ Ä‘iển văn há»c , Táºp II. Nxb Nxb Khoa há»c xã há»™i, H., 1984, tr.187.
(20) Nguyá»…n Äăng Na (Tuyển chá»n và giá»›i thiệu): Văn xuôi tá»± sá»± Việt Nam thá»i trung đại , Táºp II. SÄ‘d, tr.433-435. Các trÃch dẫn tác phẩm Ä‘á»u theo sách nà y.