ThS. Trần Văn Trá»ng
Tác phẩm Thầy Larazo Phiá»n của Nguyá»…n Trá»ng Quản xuất hiện lần đầu năm 1887 đánh dấu cho sá»± ra Ä‘á»i văn xuôi tá»± sá»± quốc ngữ Việt Nam. Có thể nói, tác phẩm của Nguyá»…n Trá»ng Quản cho đến nay vẫn còn gây nhiá»u tranh cãi xem nó thuá»™c thể loại nà o: tiểu thuyết, truyện ngắn hay truyện vừa(1) . Äây cÅ©ng chÃnh là điểm hấp dẫn và má»›i mẻ mà các tác phẩm trÆ°á»›c nó không có được nhÆ°ng cÅ©ng vì thế mà trong má»™t thá»i gian dà i đã không được công chúng và văn giá»›i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i đánh giá đúng vị trà và vai trò. Trong bà i giảng Truyện đầu tiên viết theo lối Tây phÆ°Æ¡ng Truyện “Thầy Lazaro Phiá»n†của Nguyá»…n Trá»ng Quản (bản in ronéo) soạn cho năm cuối đại há»c và sau đại há»c trÆ°á»ng Äại há»c SÆ° phạm Tp.Hồ Chà Minh, GS. Nguyá»…n Văn Trung cho rằng: Bởi cái nhan Ä‘á» của truyện và tên của tác giả - P.J.-B. Nguyá»…n Trá»ng Quản - đã khiến Ä‘á»™c giả cho rằng đây là má»™t truyện đạo và do má»™t ngÆ°á»i theo đạo Thiên chúa nên không quan tâm đến. Äó là má»™t là do, cái chÃnh là tác phẩm đã không đáp ứng được thị hiếu của Ä‘á»™c giả lúc bấy giá» vốn chÆ°a được chuẩn bị để tiếp nháºn má»™t tác phẩm má»›i lạ đối vá»›i hỠđến nhÆ° thế. Äá»™c giả của Nam Bá»™, vốn là những ngÆ°á»i bình dân, xÆ°a nay chỉ quen thưởng thức truyện văn vần và văn biá»n ngẫu cho nên thá»i Ä‘iểm đó khó có thể chấp nháºn lối văn nôm na nhÆ° “tiếng Annam ròng†của Nguyá»…n Trá»ng Quản, nhất là đôi khi nó còn mang dáng dấp của những câu văn dịch từ tiếng Pháp. Tâm lý của nhân váºt cÅ©ng không phù hợp vá»›i công chúng bình dân Nam Bá»™, chủ đỠ“phạm tá»™i và sám hối†của đạo Thiên chúa lại cà ng xa lạ đối vá»›i há». Và kết thúc câu chuyện bất hạnh cÅ©ng không hợp vá»›i truyá»n thống mà lâu nay há» vẫn biết: “ở hiá»n gặp là nhâ€, “ác giả ác báo, thiện giả thiện báoâ€â€¦ TrÆ°á»ng hợp Thầy Larazo Phiá»n của Nguyá»…n Trá»ng Quản không hiếm gặp trong lịch sá» văn há»c Việt Nam cáºn - hiện đại(2) và đã trở thà nh má»™t qui luáºt bất thà nh văn: “cái má»›i ra Ä‘á»i thÆ°á»ng khó khăn, xuất hiện thÆ°á»ng lặng lẽ và do đó đôi khi nó bị ngÆ°á»i cùng thá»i coi thÆ°á»ng và quên lãng. Äặc biệt hoà n cảnh đất nÆ°á»›c bị chiến tranh kéo dà i nhÆ° Việt Nam, có thể có những cái má»›i trong văn há»c ra Ä‘á»i chÆ°a được nháºn biết đầy đủ, đã bị thất lạc, tháºm chà bị tiêu hủy trong khói lá»a†(Trần Äình Hượu)(3) . Những năm trở lại đây, tác phẩm Thầy Larazo Phiá»n nói riêng và văn há»c quốc ngữ Nam Bá»™ nói chung đã và đang dần tìm được vị trà xứng đáng trong lịch sá» văn há»c dân tá»™c. Tuy nhiên, cho đến nay các nhà nghiên cứu vẫn chÆ°a có sá»± thống nhất vá» mặt thể loại truyện Thầy Larazo Phiá»n . Ở bà i viết nà y, chúng tôi muốn góp thêm tiếng nói khẳng định lại thể loại của tác phẩm có tÃnh khai sáng cho ná»n văn xuôi tá»± sá»± quốc ngữ Việt Nam dá»±a trên những phÆ°Æ¡ng diện sau:
1. Nhan đỠcủa tác phẩm
Thiết tưởng, vấn Ä‘á» tên của tác phẩm dÆ°á»ng nhÆ° không liên quan đến việc xác định thể loại của truyện Thầy Larazo Phiá»n nhÆ°ng ở bà i viết nà y, chúng tôi muốn nhân cÆ¡ há»™i nà y thống nhất lại tên đúng của tác phẩm. NhÆ° đã biết, lâu nay nhiá»u nhà nghiên cứu Ä‘á»u dùng tên tác phẩm của Nguyá»…n Trong Quản là “Truyện thầy Larazo Phiá»n â€. Tuy nhiên, theo chúng tôi cách dùng nà y có phần nhầm lẫn. Theo bản in lần đầu tiên năm 1887 của nhà in Rey et Curiot mà chúng tôi hiện có(4) , chữ “truyện†và cụm danh từ “thầy Lazaro Phiá»n†không Ä‘i liá»n vá»›i nhau mà ở hai dòng khác nhau được ngăn cách bằng Ä‘Æ°á»ng gạch ngang. Äiá»u nà y chứng tá» chữ “truyện†chỉ là định danh thể loại chứ không phải nằm trong tên của tác phẩm - nhÆ° để phân biệt vá»›i chữ “kịch†hoặc chữ “tuồngâ€, “tuống hát†đang thịnh hà nh trong các vở kịch Thánh ở giai Ä‘oạn nà y. HÆ¡n nữa, ở giai Ä‘oạn sau, các nhà văn ở Nam Bá»™ cÅ©ng thÆ°á»ng thêm và o trÆ°á»›c hoặc sau tên tiểu thuyết của mình những cụm từ nhÆ° tâm lý tiểu thuyết, ái tình tiểu thuyết, thế sá»± tiểu thuyết, lịch sá» tiểu thuyết... Chẳng hạn: Giá»t máu chung tình được Tân Dân Tá» ghi là “lịch sá» tiểu thuyếtâ€, Biển cả thuyá»n con được Trần Quang Nghiệp ghi dÆ°á»›i là “ái tình tiểu thuyếtâ€, Nhà già u kén rể được Ngá»c SÆ¡n ghi là “thế sá»± tiểu thuyếtâ€... Vì váºy có thể khẳng định tên của tác phẩm của Nguyá»…n Trá»ng Quản không phải là “Truyện thầy Lazaro Phiá»n †mà là Thầy Lazaro Phiá»n (5) .
Có thể nói, Ä‘iá»u nà y (tức việc trả lại tên đúng cho tác phẩm) cÅ©ng có ý nghÄ©a nhất định đối vá»›i việc nghiên cứu văn há»c quốc ngữ giai Ä‘oạn cáºn đại, nó góp phần hạn chế má»™t thá»±c trạng trong nghiên cứu văn há»c cáºn đại ở Việt Nam lâu nay là có má»™t số nhà nghiên cứu thÆ°á»ng bá» qua văn bản gốc tác phẩm và chỉ dá»±a theo những tÆ° liệu của ngÆ°á»i Ä‘i trÆ°á»›c dẫn đến tình huống nếu ngÆ°á»i Ä‘i vì má»™t lý do nà o đó mà có sá»± nhầm lẫn thì sẽ thà nh hệ thống. Mặt khác, trả lại tên đúng cho tác phẩm giúp ngÆ°á»i nghiên cứu tránh được những vÆ°á»›ng mắc bởi cách định danh áp đặt và o tác phẩm để từ đó có những cách đánh giá khách quan vỠđối tượng nghiên cứu. ChÃnh vì váºy trong bà i viết nà y, chúng tôi thống nhất sá» dụng tên tác phẩm của Nguyá»…n Trá»ng Quản là Thầy Larazo Phiá»n .
2. Quan niệm vá» thể loại của các nhà văn Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i
Văn há»c Việt Nam nằm trong sá»± ảnh hưởng của ná»n văn há»c Trung Quốc hà ng ngà n năm. Vì váºy ở thá»i đại nà o dấu vết của văn há»c phÆ°Æ¡ng Bắc trong lý luáºn và thá»±c tiá»…n văn há»c cÅ©ng rất rõ nét. Quan niệm vá» thể loại tiểu thuyết của những ngÆ°á»i cầm bút ở ta cÅ©ng không phải là má»™t ngoại lệ. Ở giai Ä‘oạn văn há»c giao thá»i, cái má»›i má»›i hình thà nh chÆ°a có vai trò quyết định chi phối Ä‘á»i sống văn há»c còn cái cÅ© chÆ°a mất Ä‘i vẫn có những tác Ä‘á»™ng nhất định đến hÆ°á»›ng Ä‘i của ná»n văn há»c nói chung và quan niệm vá» văn há»c nói riêng. Äể có cái nhìn khách quan hÆ¡n, chúng tôi ngược vá» quá khứ tìm hiểu quan niệm vá» thể loại tiểu thuyết ở Trung Quốc. Trong công trình Tinh hoa lý luáºn văn há»c cổ Ä‘iển Trung Quốc , PhÆ°Æ¡ng Lá»±u đã khái quát hà m nghÄ©a “tiểu thuyết†qua các thá»i đại ở Trung Quốc nhÆ° sau: “Chữ tiểu thuyết xuất hiện sá»›m nhất trong “Ngoại thiên†sách Trang Tá» , nhÆ°ng mang hà m nghÄ©a gần nhÆ° há»c thuyết chứ không phải là sáng tác văn há»c. Äến Ä‘á»i Hán trong sách Hán ThÆ° , thiên “Nghệ văn chÃâ€, Ban Cố cho rằng các tiểu thuyết gia thuá»™c má»™t trong mÆ°á»i loại nhà văn và nói tiếp: “Loại tiểu thuyết gia xuất thân từ hạng quan nhá», nghe các lá»i nói trong thôn cùng ngõ hẻm khắp các nẻo Ä‘Æ°á»ng mà viết nênâ€. Khổng Tá» có nói: “Tuy là con Ä‘Æ°á»ng nhá», nhÆ°ng tất yếu cÅ©ng có cái có thể xem được… Cho nên ngÆ°á»i quân tá» không là m ra nó, song cÅ©ng không tiêu diệt nóâ€. Cùng thá»i vá»›i Ban Cố có Hoà n Äà m cÅ©ng cho rằng: “Các nhà tiểu thuyết thu nhặt những lá»i nói vụn vặt, rồi dùng phép tỉ dụ viết nên những sách ngắn để sá»a mình và sắp xếp việc nhà , có những ngôn từ có thể xem được†(Văn tuyển ). Äến Ä‘á»i Minh, nhà tiểu thuyết Phùng Má»™ng Long có nói: “Ngoà i lục kinh quốc sá» ra, phà m những trÆ°á»›c thuáºt khác, Ä‘á»u gá»i là tiểu thuyết†(Tá»± Cảnh thế hằng ngôn ). Tiêu Hoa chủ nhân thì cho rằng: “Tiểu thuyết là sách của bá»n tà i tá»â€ (Cá»u lÆ°u chủ luáºn hạ )â€â€¦(6) . ChÃnh cách hiểu nà y đã tác Ä‘á»™ng đến không chỉ ná»n văn há»c Việt Nam mà còn cả các nÆ°á»›c khu vá»±c Äông à nhÆ° ở Nháºt Bản và Triá»u Tiên. Ở thá»i Trung cáºn đại, quan niệm vá» thể loại tiểu thuyết của há» cÅ©ng rất rá»™ng và không có sá»± thống nhất. Ở Nháºt Bản, monogatari (váºt ngữ) là tên gá»i mà “ngÆ°á»i dân Nháºt dùng cho má»i thể loại văn kể chuyện (tá»± sá»±), từ cổ tÃch đến truyện lịch sá», xã há»™i, kể cả truyện ngắn và truyện dà i, kể cả truyá»n kỳ và tiểu thuyếtâ€(7) . Còn ở Triá»u Tiên, tiểu thuyết hay truyện Triá»u Tiên được các nhà nghiên cứu thống nhất chia là m 10 loại: truyện cổ tÃch, má»™ng du truyện, truyện ngụ ngôn, tiểu thuyết lãng mạn, tiểu thuyết nhân váºt lịch sá», tiểu thuyết nhân váºt anh hùng, truyện gia đình và truyện gia phả há»—n hợp, truyện đạo đức, truyện châm biếm và tiểu thuyết diá»…n xÆ°á»›ng pansori (8) . Những sáng tác thuá»™c nhiá»u thể tà i văn há»c khác nhau Ä‘á»u có thể gá»i bằng cái tên chung tiểu thuyết. Quan niệm nà y đã chi phối tÆ° duy văn há»c thá»i kỳ Trung đại và ảnh hưởng đến cả những ngÆ°á»i viết tiểu thuyết thá»i Cáºn hiện đại.
Trong bà i viết Quan niệm vá» tiểu thuyết của các nhà văn Nam Bá»™ cuối thế ká»· XIX đầu thế ká»· XX (9) , TS. Hà Thanh Vân cho rằng: do ảnh hưởng của tÆ° tưởng lý luáºn cổ Ä‘iển Trung Hoa nên tÆ° duy văn há»c giai Ä‘oạn nà y chÆ°a há» có khái niệm truyện ngắn, tiểu thuyết rạch ròi nhÆ° ngà y nay. Chỉ có hai khái niệm được các nhà văn thừa nháºn là “tiểu thuyết†và “đoản thiên tiểu thuyếtâ€, chúng khác nhau ở Ä‘á»™ dà i ngắn chứ vá» mặt đặc trÆ°ng thể loại thì hầu nhÆ° không có sá»± phân biệt nhÆ° ở giai Ä‘oạn sau(10) . Äiá»u nà y thể hiện rất rõ qua các định danh thể loại tác phẩm của các nhà văn. Chẳng hạn má»™t số cuốn được gá»i là “tiểu thuyết†chỉ vá»›i Ä‘á»™ dà i trên dÆ°á»›i chục trang sách nhÆ° NgÆ°á»i Ä‘á»n bà nguy hiểm (1925) của Nguyá»…n Văn Kiểm, Con là nợ (1931) của Nguyá»…n Văn Kiên, Năm 1935 (1932) của Khổng Lồ, Truyện chà ng LÃa (1933) của Quách Tấn, rồi Chuyện hai tay háo nghÄ©a (1932) của Má»™ng Xuân, Ngôi hà ng cáºp sách (1924) của Lê Mai hay Bạch công tá» gặp Hắc công tá» (1926) của Má»™ng Xuân cÅ©ng chỉ dà i 16 trang và Ai ngÆ°á»i hẹn ngá»c (1931) của Ellen Anh Hoa dà i 31 trang. Ngay những tác phẩm lâu nà y nhiá»u nhà nghiên cứu thống nhất cho là tiểu thuyết nhÆ° Hoà ng Tố Anh hà m oan (1910) của Trần Thiên Trung chỉ dà i 45 trang, còn Phan Yên ngoại sá» Tiết phụ gian truân (1910) của TrÆ°Æ¡ng Duy Toản cÅ©ng chỉ dà i 46 trang… Trong khi đó Lá»—i niá»m chồng vợ là tại nÆ¡i ai? (1931) của Hoà ng Minh Tá»± Ä‘á»™ dà i 28 trang, các tác phẩm của SÆ¡n VÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng có Ä‘á»™ dà i từ 28 đến 32 trang, tháºm chà cuốn Äứa mồ côi (1931) của Trần Thị Äông Huê dà i tá»›i 46 trang… vẫn chỉ được gá»i là “đoản thiên tiểu thuyếtâ€. Tất nhiên, vấn Ä‘á» dung lượng má»™t tiểu thuyết không phải chỉ thể hiện ở Ä‘á»™ dà i ngắn của trang sách mà còn ở dung lượng phản ánh nhÆ°ng qua đó chúng ta cÅ©ng thấy được không Ãt các tác giả ở giai Ä‘oạn nà y vẫn bị nhầm lẫn khái niệm hay nói cách khác, ranh giá»›i giữa các thể loại (cụ thể là tiểu thuyết và truyện ngắn) đã bị xóa nhòa. Do đó, ta nên hiểu khái niệm “tiểu thuyết†ở đây nhằm chỉ chung loại hình văn xuôi tá»± sá»± hÆ° cấu bằng chữ quốc ngữ.
Theo khảo sát của chúng tôi, gần nhÆ° không có bà i viết hay công trình nà o của các nhà văn bà n luáºn vá» tiểu thuyết mà chỉ thông qua tác phẩm những ngÆ°á»i cầm bút định danh cho thể loại(11) . Chẳng hạn nhÆ° CÅ©ng vì tiá»n của Khổng Lồ, tác giả gá»i là “đoản thiên tiểu thuyết†còn Hà HÆ°Æ¡ng phong nguyệt của Lê Hoằng MÆ°u thì là “tiểu thuyết†hay SÄ© luỵ vì tình của Lê Quang ChÃnh là “trÆ°á»ng thiên tiểu thuyếtâ€â€¦ Ngà y nay, những thuáºt ngữ nà y vá»›i sá»± phát triển và hoà n thiện của lý luáºn vá» thể loại, không còn khó khăn để ngÆ°á»i nghiên cứu và giá»›i sáng tác phân biệt nhÆ°ng có thể nói ở và o giai Ä‘oạn Ä‘ang hình thà nh các thể văn xuôi quốc ngữ, việc phân biệt cho rạch ròi là rất khó. Tình trạng máºp má» vá» ranh giá»›i các thể loại phải đến giai Ä‘oạn sau má»›i được các nhà văn khắc phục.
Äến cuối những năm 20 của thế ká»· XX, Tản Äà vá»›i bút danh T.D nhân Bà n vá» Ä‘oản thiên tiểu thuyết trên mục “Phụ trÆ°Æ¡ng văn chÆ°Æ¡ng†của tá» Äông Pháp thá»i báo (số 752 - 4 Aoút 1928) do ông phụ trách có nhắc đến tiểu thuyết. Khi nói vá» sá»± khác nhau giữa Ä‘oản thiên tiểu thuyết và trÆ°á»ng thiên tiểu thuyết, Tản Äà đã chỉ ra: “đoản thiên vá»›i trÆ°á»ng thiên khác nhau bởi dà i ngắn, ấy má»›i là phần hình thức thôi; còn khác nhau vá» tinh thần nữa, mà phần nà y lại trá»ng yếu hÆ¡n,... Cái tinh thần của tiểu thuyết Ä‘oản thiên, khi Ä‘em so vá»›i trÆ°á»ng thiên thì má»›i thấy. Äại để: trÆ°á»ng thiên tả cả “phần nguyênâ€, còn Ä‘oản thiên tiểu thuyết chỉ tả má»™t “phần lẻâ€. Tả phần nguyên nghÄ©a là chung cả, hoặc vá» sá»± biến Ä‘á»™ng của má»™t thá»i kỳ, nhÆ° Tam quốc chà hoặc vá» phong tục của má»™t xã há»™i, nhÆ° Những ngÆ°á»i khốn nạn (Les misérables) hoặc vá» thân thế của má»™t ngÆ°á»i, nhÆ° Lục Vân Tiên, Kim Vân Kiá»u . Tả phần lẻ nghÄ©a là chỉ chú ý và o má»™t sá»± gì đó mà phô bà y nó ra cho hết vẻ, nhÆ° NÆ°á»›c Ä‘á»i lắm ná»—i , tả sá»± ăn hiếp vợ của má»™t anh chồng; Sống chết mặc bây , tả sá»± không biết thÆ°Æ¡ng dân của má»™t ông quanâ€. NhÆ° váºy, phần nà o Tản Äà đã chạm đến tÆ° duy lý luáºn hiện đại vá» thể loại. Tuy nhiên, trong sáng tác Tản Äà cÅ©ng không thoát khá»i lối tÆ° duy truyá»n thống nhÆ° các nhà văn cùng thá»i vá»›i ông khi phân biệt không rạch ròi vá» thể loại. CÅ©ng trong bà i viết nà y, Tản Äà cÅ©ng Ä‘á» cáºp đến hai lối viết Ä‘oản thiên thá»i bấy giá». Lối cÅ© theo văn chÆ°Æ¡ng truyá»n thống, “kể má»™t ngÆ°á»i kia sanh ra ở đâu, con ai, lúc nhá» thế nà o, đến lá»›n thế nà o, trong Ä‘á»i ngÆ°á»i ấy có xảy ra những sá»± gì, cốt là điểm cho má»™t cái tình tiết ly kỳ, rồi thúc kếtâ€. Lối má»›i theo văn chÆ°Æ¡ng phÆ°Æ¡ng Tây, “bắt đầu nổi lên thiệt là đột ngá»™t (...), rồi kiếm thế chuyển sang kể lịch sá» nhân váºt (...), rồi thúc kếtâ€. Khảo sát trong các sáng tác của các nhà văn Nam Bá»™ thá»i kỳ nà y, chúng tôi thấy hầu hết vẫn sáng tác theo lối kể chuyện tuyến tÃnh theo lịch trình cuá»™c Ä‘á»i nhân váºt mà Ãt lối “chuyên tả má»™t sự†nhÆ° văn chÆ°Æ¡ng phÆ°Æ¡ng Tây. NhÆ° váºy, có thể thấy, khi xét má»™t tác phẩm văn há»c quốc ngữ thuá»™c giai Ä‘oạn cuối thế ká»· XIX đầu thế ká»· XX, ngÆ°á»i nghiên cứu cần căn cứ và o lý luáºn cÅ©ng nhÆ° thá»±c trạng sáng tác của các nhà văn trong giai Ä‘oạn nà y để Ä‘Æ°a ra nháºn định, đánh giá cho khách quan.
Là má»™t sản phẩm của “giai Ä‘oạn giao thá»i†(chữ dùng của GS. Trần Äình Hượu), nên Thầy Larazo Phiá»n mang trong mình những yếu tố đặc trÆ°ng của giai Ä‘oạn nà y. Dẫu má»›i vá» phÆ°Æ¡ng diện ná»™i dung và hình thức nhÆ°ng Thầy Larazo Phiá»n lại được sinh ra trong má»™t xã há»™i mà ảnh hưởng của tÆ° tưởng và văn há»c Trung Quốc đã trải qua hà ng ngà n năm cho nên những quan niệm, những lý thuyết của văn há»c phÆ°Æ¡ng Bắc hầu nhÆ° Ä‘á»u có ở trong má»—i má»™t ngÆ°á»i cầm bút không chỉ ở miá»n Bắc mà còn cả miá»n Nam. Dẫu Nguyá»…n Trá»ng Quản là má»™t ngÆ°á»i Công giáo, ông được nuôi dưỡng và dạy dá»— trong môi trÆ°á»ng má»›i theo văn hóa phÆ°Æ¡ng Tây (cụ thể ở đây là Pháp, Nguyá»…n Trá»ng Quản đã từ du há»c ở Alger) nhÆ°ng ông vẫn chịu ảnh hÆ°Æ¡ng Ãt nhiá»u tÆ° tưởng triết thuyết phÆ°Æ¡ng Äông. Nguyá»…n Trá»ng Quản cÅ©ng tá»± ý thức được phải viết “truyện Ä‘á»i nầy là sá»± thÆ°á»ng có trÆ°á»›c mắt ta luôn…†có nghÄ©a ông phần nà o nháºn thức được việc dùng thể loại nà o để chuyển tải thông Ä‘iệp trên. Mặt khác, Nguyá»…n Trá»ng Quản dùng chữ “truyện†để định danh thể loại cho tác phẩm cÅ©ng có nghÄ©a, ông ý thức được mình sẽ sáng tác má»™t tác phẩm khác vá»›i các tác phẩm truyá»n thống vá» thể loại. Vấn Ä‘á» là chá»— ông chÆ°a xác quyết được tên của thể loại. Äiá»u nà y đã là m Ãt nhiá»u nhà nghiên cứu lầm lẫn nhÆ° trên chúng tôi đã trình bà y. Và nhÆ° váºy, xét theo quan niệm của các nhà văn trong giai Ä‘oạn nà y, tác phẩm Thầy Larazo Phiá»n của Nguyá»…n Trá»ng Quản hoà n toà n có thể xem là tiểu thuyết.
3. Dung lượng tác phẩm
Trong bà i giảng Truyện đầu tiên viết theo lối Tây phÆ°Æ¡ng Truyện “Thầy Lazaro Phiá»n†của Nguyá»…n Trá»ng Quản (bản in ronéo) của Nguyá»…n Văn Trung, tác giả có chụp lại bản in lần đầu năm 1887 của tác phẩm Thầy Lazaro Phiá»n vá»›i dung lượng 32 trang, trong đó: trang 1 và 2 là bìa, trang 3 là lá»i giá»›i thiệu bằng Pháp văn của Diệp Văn CÆ°Æ¡ng, trang 4 là “Tá»±a†của truyện, từ trang 5 đến trang 32 là ná»™i dung truyện. NhÆ° váºy, truyện chỉ vá»n vẹn 28 trang in. Dung lượng của tác phẩm nà y chỉ tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i các Ä‘oản thiên của TrÆ°Æ¡ng Quang Tiá»n, Việt Äông, Cẩm Tâm, Tuấn Anh, SÆ¡n VÆ°Æ¡ng… Nếu xét theo quan Ä‘iểm hiện đại, vá» dung lượng, Thầy Lazaro Phiá»n của Nguyá»…n Trá»ng Quản là má»™t truyện ngắn nhÆ° Chà Phèo của Nam Cao, Vợ chồng A Phủ của Tô Hoà i, Rừng xà nu của Nguyá»…n Trung Thà nh, Phiên chợ Giát của Nguyá»…n Minh Châu, TÆ°á»›ng vá» hÆ°u của Nguyá»…n Huy Thiệp… còn nếu so sánh vá»›i truyện ngắn của các nhà văn báºc thầy thế giá»›i vá» thể loại nà y nhÆ° A. Tchekhov, Guy de Maupassant, Lá»— Tấn… thì Thầy Larazo Phiá»n có dung lượng còn khiêm tốn hÆ¡n: truyện ngắn Thảo nguyên của Tchekhov dà i gần 100 trang, Viên mỡ bò của Maupassant dà i hÆ¡n 80 trang, A.Q chÃnh truyện của Lá»— Tấn cÅ©ng dà i ngót 80 trang… Tuy nhiên, do đặc trÆ°ng của đối tượng nghiên cứu nên chúng tôi không lấy lý thuyết hiện đại áp đặt và o tác phẩm để từ đó qui chụp và o má»™t khuôn khổ định sẵn. Dẫu biết nhìn từ góc Ä‘á»™ dung lượng tác phẩm, từ lâu các nhà nghiên cứu Ä‘á»u cho rằng: “tiểu thuyết là má»™t truyện tÆ°Æ¡ng đối dà iâ€(12) hay “tiểu thuyết là má»™t thể loại tá»± sá»± cỡ lá»›n có khả năng phản ánh hiện thá»±c Ä‘á»i sống ở má»i giá»›i hạn không gian và thá»i gianâ€(13) ; còn truyện ngắn được quan niệm là “cái nà o viết trong và i trang là đoản thiên tiểu thuyết (tức truyện ngắn - TVT)â€(14) hay “truyện ngắn là hình thức tá»± sá»± cỡ nhá»â€(15) … nhÆ°ng nhÆ° chúng tôi đã trình bà y ở phần 2, do quan niệm vá» thể loại nói chung và dung lượng thể loại nói riêng của các nhà văn thá»i kỳ nà y là rất không rõ rà ng nên chúng ta không thể lấy tiêu chà vá» dung lượng để minh định cho tác phẩm Thầy Larazo Phiá»n thuá»™c thể loại nà o. Tác phẩm nà y có phải là tiểu thuyết hay không thì còn phải xem xét ở những phÆ°Æ¡ng diện khác.
4. Äiểm nhìn
Theo các nhà lý luáºn, để cho tác phẩm văn há»c là má»™t tiểu thuyết, nó phải có cách tiếp cáºn tá»± nhiên, suồng sã, Ä‘á»i sống được miêu tả trong tiêu thuyết thÆ°á»ng hiện ra vá»›i những sắc thái Ä‘a dạng, nhiá»u chiá»u: có trắng - Ä‘en, có tốt - xấu, có thiện - ác, có tá»± sinh - hủy diệt… tức là tất cả những ngổn ngang, bá» bá»™n của cuá»™c sống Ä‘á»u có mặt trong tác phẩm và quan trá»ng là nó ở trong má»™t thá»±c thể Ä‘ang sinh thà nh. Ở đây, Ä‘iểm nhìn (point of view) hay cách tiếp cáºn đối tượng của nhà văn chi phối má»i phÆ°Æ¡ng diện của tác phẩm. TrÆ°á»›c hết, ta thấy Thầy Larazo Phiá»n không phải là những truyện xÆ°a tÃch cÅ© được nhà văn mang ra kể lại mà là má»™t câu chuyện của thá»i hiện tại được nhân váºt tôi kể lại cho Ä‘á»™c giả bằng cái nhìn của hiện tại hay đúng hÆ¡n ở đây là cái nhìn của nhà văn - ngÆ°á»i đứng trên láºp trÆ°á»ng Thiên chúa giáo. ChÃnh Ä‘iểm nhìn nà y đã chi phối đến việc xây dá»±ng cốt truyện cÅ©ng nhÆ° nghệ thuáºt xây dá»±ng nhân váºt trong tác phẩm Thầy Larazo Phiá»n . Trong truyện, dù nhân váºt chÃnh - thầy Lazaro Phiá»n - đã chết song toà n bá»™ cuá»™c Ä‘á»i của thầy lại được nhân váºt tôi kể lại hết sức sinh Ä‘á»™ng và chân tháºt là m cho ngÆ°á»i Ä‘á»c ngỡ nhÆ° được chứng kiến táºn mắt, cùng vá»›i các sá»± kiện và tên đất tên ngÆ°á»i rất cụ thể có phần khá chi tiết. Có thể nói, phần nà o Nguyá»…n Trá»ng Quản đã dá»±ng nên má»™t bức tranh Ä‘á»i sống thà nh thị Việt Nam cuối thế ká»· XIX khá sinh Ä‘á»™ng vá»›i nhiá»u tầng lá»›p, nhiá»u cảnh sống nhÆ°: công chức nhà nÆ°á»›c, những ngÆ°á»i dân đạo, cảnh buôn bán, cuá»™c sống các gia đình thà nh thị, cuá»™c sống của những ngÆ°á»i phụ nữ Annam lấy các ông quan Pháp... dù má»›i chỉ ở dạng phác thảo nhÆ°ng ta cÅ©ng thấy được số pháºn con ngÆ°á»i bị nó tác Ä‘á»™ng, chi phối dữ dá»™i, mà thầy Phiá»n là má»™t và dụ Ä‘iển hình. Có thể nói, ở Ä‘iểm nà y, Thầy Larazo Phiá»n đã chạm đến ngưỡng của tiểu thuyết hiện đại.
Thứ hai, trong Thầy Larazo Phiá»n , vì nhà văn tiếp cáºn từ khoảng cách gần gÅ©i và rất chân tháºt nên ngÆ°á»i Ä‘á»c liên tưởng đến đây là má»™t câu chuyện có tháºt chứ không phải hÆ° cấu. Theo VÆ°Æ¡ng Trà Nhà n: “Câu chuyện được kể trong tiểu thuyết phải gợi cho ngÆ°á»i ta có cái cảm tưởng là nó liên quan đến ngà y hôm nay. Kể cả khi viết vá» quá khứ, thì cái định hÆ°á»›ng chung vá» tâm lý tinh thần, cái Ä‘Ãch của ngÆ°á»i viết hÆ°á»›ng tá»›i vẫn phải là thứ hiện tại mà cả ngÆ°á»i viết lẫn ngÆ°á»i Ä‘á»c còn chÆ°a biết mà đang muốn biếtâ€(16) . Bản thân Nguyá»…n Trá»ng Quản có lẽ cÅ©ng ý thức được Ä‘iá»u nà y nên trong lá»i Tá»±a ông viết: “tôi má»›i giám bà y đặt má»™t truyện Ä‘á»i nầy là sá»± thÆ°á»ng có trÆ°á»›c mắt ta luôn†nên ông đã Ä‘Æ°a những chi tiết dÆ°á»ng nhÆ° phi hÆ° cấu và o truyện kể hÆ° cấu. Thá»i gian trong tác phẩm có tÃnh xác thá»±c, cụ thể chi tiết. Tác giả cho biết thầy Phiá»n sinh năm 1847. Mẹ thầy mất lúc má»›i lên ba, đó là năm 1850, khi đó bố thầy đã hÆ¡n 46 tuổi. Năm 1862, thầy Phiá»n và bố thầy bị bá» ngục vì là dân đạo. CÅ©ng trong năm đó cha thầy mất trong tráºn há»a hoạn ở nhà ngục Bà Rịa. Năm 1864, Phiá»n và o há»c trÆ°á»ng Latinh. 6 tháng sau, thầy chuyá»n vá» há»c trÆ°á»ng d’Adran. Năm 1870, thầy và o Sà i Gòn thi Ä‘áºu thông ngôn, rồi cÆ°á»›i vợ. Ngà y 14 tháng 8 năm Tân Mùi (1871), thầy Phiá»n nháºn được thÆ° tố cáo vợ ngoại tình. HÆ¡n má»™t tuần sau Phiá»n tổ chức kế hoạch giết chết Liá»…u. 15 ngà y sau đó, Phiá»n đầu Ä‘á»™c vợ. Sau 11 tháng lâm bệnh đến giữa năm 1873, vợ thầy Phiá»n chết. Ngà y 7-1-1884, thầy Phiá»n chết. Năm 1885, nhân váºt “tôi†viếng má»™ thầy Phiá»n… HÆ¡n nữa, má»™t số tình tiết ông Ä‘Æ°a ra cÅ©ng là những sá»± kiện có tháºt nhÆ° vụ Ä‘Ã n áp của triá»u đình đối vá»›i giáo dân vùng Bà Rịa năm 1861, thá»±c dân Pháp đánh Gia Äịnh (1860) và chiếm Lục tỉnh Nam Kỳ là m thuá»™c địa (1867)… Chúng tôi cho rằng sá»± liệt kê thá»i gian má»™t cách cụ thể của Nguyá»…n Trá»ng Quản phải chăng là sá»± chứng tá» mình tuân theo tôn chỉ của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký trÆ°á»›c đó và của chÃnh bản thân ông đã viết trong lá»i Tá»±a: “viết má»™t chuyện Ä‘á»i nầyâ€. Tuy váºy, nếu xét vá» mặt nghệ thuáºt, những mốc thá»i gian cụ thể nhÆ° sá»± kiện lịch sỠở trên đã là m cho câu chuyện trở nên quá chi tiết và phần nà o vụn vặt. NhÆ°ng nếu đứng từ quan Ä‘iểm đồng đại thì đây rõ rà ng là má»™t Ä‘iểm má»›i rất có ý nghÄ©a đối vá»›i sá»± hình thà nh và phát triển của văn há»c quốc ngữ nói chung và tiểu thuyết Nam Bá»™ nói riêng. Äó là má»™t đóng góp đáng ghi nháºn của Thầy Larazo Phiá»n .
5. Xây dá»±ng nhân váºt
NhÆ° đã biết, tiểu thuyết là tác phẩm tá»± sá»± cá»› lá»›n có thể ôm trá»n nhiá»u số pháºn nhiá»u cuá»™c Ä‘á»i. ChÃnh vì thế thế giá»›i nhân váºt trong tiểu thuyết thÆ°á»ng Ä‘a dạng, nhiá»u chiá»u và phần nà o đó đồ sá»™, có tÃnh phổ quát cao. Ở những tiểu thuyết hiện đại, số lượng nhân váºt thÆ°á»ng lên đến hà ng chục hoặc hà ng trăm nhân váºt, tháºm chà có những bá»™ tiểu thuyết lên đến hà ng nghìn nhân váºt. Chẳng hạn nhÆ° Chiến tranh và hòa bình của L. Tolstoi có tá»›i hÆ¡n 570 nhân váºt, bá»™ tiểu thuyết Tấn trò Ä‘á»i của H. de Balzac số lượng nhân váºt còn lên đến khoảng 2000 nhân váºt… Theo khảo sát, tác phẩm Thầy Lazaro Phiá»n chỉ có khoảng hÆ¡n mÆ°á»i nhân váºt - má»™t con số khá khiêm tốn so vá»›i các tiểu thuyết hiện đại - gồm có nhân váºt tôi (ngÆ°á»i kể chuyện thứ nhất), thầy Phiá»n (nhân váºt chÃnh - ngÆ°á»i kể chuyện thứ 2), vợ thầy Phiá»n, cha Liá»…u, ông quan Ba ngÆ°á»i Pháp, Cha xứ, bà vợ ông quan Ba Pháp, cha Phiá»n, mẹ Liá»…u, Liá»…u… Trong đó có quá ná»a số nhân váºt chỉ được nhà văn “điểm danhâ€. Mặt khác, trong truyện, nhà văn chÆ°a chú trá»ng đến ngoại hình cÅ©ng nhÆ° hà nh Ä‘á»™ng của nhân váºt mà chỉ táºp trung khai thác diá»…n biến tâm lý là m cho nhân váºt chÆ°a tháºt có tÃnh khái quát, Ä‘iển hình cao. Tuy nhiên cái là m nên “chất tiểu thuyết†của Thầy Larazo Phiá»n là Nguyá»…n Trá»ng Quản đã xây dá»±ng được nhân váºt chÃnh, phần nà o đó có thể xem là nhân váºt trung tâm, mang phẩm chất phải có của nhân váºt tiểu thuyết, là thầy Lazaro Phiá»n. Thứ nhất, nhà văn đã xây dá»±ng thầy Phiá»n vá»›i những nét tÃnh cách rất phức tạp. Phiá»n mang trong mình cả những cái cao cả và cái thấp hèn, con ngÆ°á»i lÆ°Æ¡ng thiện lẫn tà n ác, con ngÆ°á»i Ä‘iá»m đạm lẫn quyết liệt, dứt khoát, con ngÆ°á»i già u lòng yêu thÆ°Æ¡ng lẫn nhẫn tâm… Äó là những yếu tố mà nhân váºt của tiểu thuyết truyá»n thống chÆ°a đạt tá»›i. Bản tÃnh thầy là má»™t ngÆ°á»i lÆ°Æ¡ng thiện dù được sinh ra trong hoà n cảnh éo le, khốn khó: mẹ chết khi lên ba, bố chết khi thầy được 14 tuổi, chÆ°a có má»™t sá»± khổ cá»±c nà o mà thầy chÆ°a phải trải qua để tồn tại. Tuy nhiên những hà nh Ä‘á»™ng của thầy Phiá»n nhÆ° giết chết ngÆ°á»i bạn thân nhất của mình - thầy Liá»…u - vì cho rằng thầy ta có tÆ° tình vá»›i vợ mình sau đó chuốc thuốc Ä‘á»™c cho vợ chết dần… cho ta thấy ghen tuông đã là m cho phần con thắng thế phần ngÆ°á»i trong thầy - đây cÅ©ng là má»™t đặc Ä‘iểm rất Ä‘á»i của nhân váºt thầy Phiá»n. NhÆ°ng tháºt khó để ngÆ°á»i Ä‘á»c xếp thầy Phiá»n và o loại ngÆ°á»i nà o: tốt hay xấu. Bởi trong thầy chứa Ä‘á»±ng cả hai thái cá»±c đó: Thầy biết yêu thÆ°Æ¡ng vợ và quý trá»ng tình bạn nên khi bị/cảm thấy bị phản bá»™i thì tình cảm ấy trở thà nh sá»± oán háºn ngay. Thầy cÅ©ng là ngÆ°á»i biết quý trá»ng nhân nghÄ©a cho nên thầy cÅ©ng rất Ä‘au khổ và vô cùng ăn năn, hối háºn khi biết mình đã phạm sai lầm. TÃnh cách của thầy Phiá»n có sá»± váºn Ä‘á»™ng đổi thay khá phức tạp và mang đặc trÆ°ng thẩm mỹ của thể loại. Từ chá»— lÆ°Æ¡ng thiện, già u tình cảm trở nên Ä‘á»™c ác má»™t cách tà n nhẫn, rồi lại quay vá» vá»›i bản chất ban đầu, biết ăn năn, hối háºn trÆ°á»›c tá»™i lá»—i của mình. NhÆ° váºy, nhân váºt thầy Phiá»n “cÅ©ng có sá»± pha trá»™n hợp lý của tất cả những yếu tố là m nên con ngÆ°á»i, chứ không phải (…) chỉ tượng trÆ°ng cho má»™t sắc thái duy nhất. Và có thể nhìn nhân váºt thầy Phiá»n được phản ánh nhÆ° má»™t cái gì không ổn định, anh ta luôn luôn phát hiện chÃnh mình và nháºn thức lại thế giá»›iâ€(17) .
Thứ hai, trong tác phẩm, nhà văn táºp trung khai thác diá»…n biến tâm lý của nhân váºt thầy Phiá»n. Theo các nhà lý luáºn: “miêu tả thế giá»›i bên trong, phân tÃch tâm lý là má»™t phÆ°Æ¡ng diện rất đặc trÆ°ng cho tiểu thuyết…â€(18) . Nhìn chung, Nguyá»…n Trá»ng Quản đã có những thà nh công nhất định khi phân tÃch tâm lý thầy Phiá»n, tâm lý má»™t kẻ bị tổn thÆ°Æ¡ng (hay nghÄ© mình bị tổn thÆ°Æ¡ng) vì ghen tuông. Ghen tuông là cảm giác “khó chịu, tức tối, thÆ°á»ng để biểu lá»™ ra, vì biết hoặc ngá» sá»± thiếu chung thủy của vợ, chồng hay ngÆ°á»i yêuâ€(19) . Ghen tuông thÆ°á»ng khiến con ngÆ°á»i ta mù quáng và dá»… dẫn đến những hà nh Ä‘á»™ng sai trái. Thầy Phiá»n đã mất hết lý trà khi có ngÆ°á»i tố cáo vợ và bạn có tÆ° tình riêng. ChÃnh hai mối quan hệ thân thiết nà y cà ng là m cho sá»± ghen tuông của thầy trở nên khó kiểm soát hÆ¡n. Dù đôi lúc, lý trà cÅ©ng trá»—i dáºy ngăn thầy không có những hà nh Ä‘á»™ng sai lầm nhÆ°ng cuối cùng sá»± tức giáºn vì bị tổn thÆ°Æ¡ng vẫn lấn áp. Thầy đã bất chấp tất cả, đánh đổi tất cả để đạt được mục Ä‘Ãch của mình nhÆ°ng đến lúc sá»± trả thù thá»±c hiện xong, biết thầy Liá»…u đã bị trúng đạn, thì tình cảm bạn bè thân thiết cùng vá»›i tình ngÆ°á»i vốn có trong lòng thầy, trÆ°á»›c đó bị cÆ¡n ghen lấn áp láºp tức trá»—i dáºy thầy thấy mình có tá»™i. Tuy váºy, đó chỉ là cảm xúc trong chốc lát. Phải đến khi vợ thầy vị bị thầy đầu Ä‘á»™c mà mất mạng thầy má»›i rÅ© bỠđược hết những sá»± ghen tuông mù quáng và trở vá» vá»›i bản chất lÆ°Æ¡ng thiện của mình. Từ đây bắt đầu cuá»™c hà nh trình Ä‘i tìm sá»± thanh thản, giải thoát của thầy Phiá»n, má»™t cuá»™c hà nh trình mà thầy đã phải trả giá bằng 10 năm sống trong sá»± dằn vặt và cuối cùng là cái chết bi thÆ°Æ¡ng. Dẫu biết má»i so sánh Ä‘á»u kháºp khiá»…ng nhÆ°ng nhân váºt thầy Phiá»n dá»… khiến ngÆ°á»i Ä‘á»c liên tưởng đến nhân váºt Julien Sorel trong Äá» và đen của Standhal cÅ©ng có tÃnh cách hai mặt và kết thúc cÅ©ng là cái chết đầy bi thÆ°Æ¡ng. Tất nhiên, tÃnh cách thầy Phiá»n chÆ°a đạt được đến mức Ä‘á»™ Ä‘iển hình hóa nhÆ° nhân váºt của Standhal và nghệ thuáºt miêu tả tâm lý của Nguyá»…n Trá»ng Quản chÆ°a sâu sắc nhÆ° cách phân tÃch diá»…n biến tâm lý cÅ©ng nhÆ° cuá»™c đấu tranh ná»™i tâm căng thẳng của Julien Sorel mà nhà văn Pháp thế ká»· XIX đã là m. Dẫu váºy, ta cÅ©ng thấy được Nguyá»…n Trá»ng Quản đã tá» ra cao tay khi xây dá»±ng được má»™t nhân váºt mang chiá»u kÃch của thá»i đại, của xã há»™i Việt Nam giai Ä‘oạn giao thá»i. Ở giai Ä‘oạn sau ta thấy xuất hiện rất nhiá»u kiểu nhân váºt nhÆ° thầy Phiá»n nhÆ° Chà phèo trong tác phẩm cùng tên của Nam Cao, Xuân Tóc Äá» trong Số Ä‘á» của VÅ© Trá»ng Phụng,…
6. Kết cấu tự sự
Cùng vá»›i những phÆ°Æ¡ng diện trên, Thầy Larazo Phiá»n của Nguyá»…n Trá»ng Quản còn có những dấu hiệu khiến cho chất tiểu thuyết bá»™c lá»™ cà ng rõ nét hÆ¡n. Chẳng hạn Ä‘á»c những Ä‘oạn văn nhÆ°: “Ba bữa sau tôi xuống tà u mà vá» Gia Äịnh vá»›i ông quan ba. Tôi vỠđến Gia Äịnh đặng sáu tháng, kế lấy ông quan ba mắc bệnh phải vá» Tây, thì để tôi lại cho Äức cha Lefebvre†hay “Tôi ra là m thông ngôn đặng sáu tháng, khi cha mẹ thầy Liá»…u thấy tôi ở nÆ¡i nhà ấy mà có lòng ngại chÆ°a đặng thong thả, thì lại muốn giúp mà lo đôi bạn cho tôi, để tôi láºp cÆ¡ nghiệp đặng ra ở riêng cho thong thảâ€. Hoặc Ä‘oạn mở đầu phần IX, tác giả viết: “Khi tôi còn nhá», thì thÆ°á»ng có Má»i hay đến mà bán hà ng nÆ¡i nhà tôi. Trong mấy ngÆ°á»i Má»i đó thì có má»™t đứa hay ra ngoà i vÆ°á»n mà hái má»™t thứ bông tim tÃm kia, ở dÆ°á»›i cá» mà má»c lên; tôi thấy ngÆ°á»i ấy hái thì tôi cÅ©ng bắt chÆ°á»›c hái chÆ¡iâ€, ngÆ°á»i Ä‘á»c dá»… có ấn tượng câu chuyện dÆ°á»ng nhÆ° má»›i được xảy ra không lâu và rất gần gÅ©i - đó là lối kể khách quan rất đặc trÆ°ng của tiểu thuyết. NgÆ°á»i Ä‘á»c có cảm giác mình được tham gia và o câu chuyện và hồi há»™p chá» diá»…n biến tiếp theo của truyện kể. CÅ©ng từ đây, cốt truyện cÅ©ng nhÆ° tình tiết truyện được tác giả sắp xếp gây sững sá» Ä‘á»™c giả Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i. Mở đầu và kết thúc truyện Thầy Larazo Phiá»n Ä‘á»u bằng hình ảnh ngôi má»™ của thầy Phiá»n gây nên những ám ảnh day dứt. Nhân váºt chết Ä‘i nhÆ°ng mở ra cho ngÆ°á»i Ä‘á»c nhiá»u chiá»u suy nghÄ© vá» cuá»™c Ä‘á»i, vá» số pháºn con ngÆ°á»i, vá» ranh giá»›i giữa cái thiện và cái ác… Kiểu kết cấu vòng tròn (structure circle) nà y phải đến hÆ¡n ná»a thế ká»· sau ta má»›i bắt gặp lại trong thể loại truyện ngắn của các nhà văn Thanh Tịnh, Nam Cao… nhất là hình ảnh “cái lò gạch cũ†xuất hiện đầu và cuối trong truyện ngắn Chà Phèo (1941) của Nam Cao. Cách kết thúc nhÆ° váºy mang đặc trÆ°ng của thể loại tiểu thuyết bởi theo quan niệm của M. Bakhtin thì sá»± dang dở không hoà n thà nh là nguyên tắc chung chi phối cái nhìn của nhà tiểu thuyết đối vá»›i Ä‘á»i sống. Cả đến kết cấu của tiểu thuyết cÅ©ng phải tuân theo nguyên tắc nà y. Äó sẽ là má»™t kết cấu mở, mà không đóng kÃn. Tiểu thuyết thÆ°á»ng xa lạ vá»›i lối kết thúc tất cả trá»n vẹn hợp lý, thứ kết thúc gợi cho ngÆ°á»i Ä‘á»c cảm giác yên tâm thÆ° thái sau khi Ä‘á»c sách. Có thể nói, Thầy Larazo Phiá»n đã là m rất tốt nguyên tắc đó.
Má»™t Ä‘iểm đáng ghi nháºn trong Thầy Larazo Phiá»n , Nguyá»…n Trá»ng Quản đã sá» dụng kết cấu lồng ghép “truyện trong truyện†(story in story) rất hiện đại mà có lẽ phải đến 40 năm sau má»›i thấy xuất hiện lại trong các truyện ngắn của Nguyá»…n Bá Há»c, Trần Quang Nghiệp, Nguyá»…n Công Hoan… Tuy nhiên có thể vì nó quá má»›i mẻ nên nằm ngoà i phạm vi tiếp nháºn của công chúng văn há»c Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i chỉ quen vá»›i tiếp nháºn kết cấu truyá»n thống vá»›i thá»i gian tuyến tÃnh má»™t chiá»u. Trong truyện Thầy Lazarô Phiá»n , Nguyá»…n Trá»ng Quản đã lồng ghép 2 câu chuyện: Chuyện thứ nhất là của nhân váºt “tôi†kể cho bạn Ä‘á»c nghe vá» việc mình đã gặp thầy Phiá»n nhÆ° thế nà o, thầy Phiá»n đã kể lại chuyện Ä‘á»i mình cho nhân váºt “tôi†nghe ra sao, nhân váºt “tôi†đã biết được kết cục cuá»™c Ä‘á»i thầy thế nà o…; Chuyện thứ hai là của thầy Phiá»n kể cho nhân váºt “tôi†nghe vá» những tháng ngà y cÆ¡ cá»±c khi còn nhá» thế nà o, thầy đã lấy được má»™t ngÆ°á»i vợ đáng yêu ra sao, thầy đã nghi ngá» và tìm cách giết vợ, để rồi giỠđây Ä‘á»›n Ä‘au và hối háºn thế nà o… Ở đây, hai câu chuyện được tác giả sắp xếp khéo léo dÆ°á»ng nhÆ° không tách rá»i mà luôn được chêm xen và o nhau má»™t cách linh hoạt tạo ra ấn tượng chân thá»±c vá» số pháºn của thầy Phiá»n, kéo Ä‘á»™c giả lại gần hÆ¡n vá»›i thế giá»›i nghệ thuáºt của tác phẩm, cÅ©ng nhÆ° là m cho câu chuyện sinh Ä‘á»™ng hÆ¡n. Kết cấu truyện nhÆ° thế hoà n toà n má»›i mẻ đối vá»›i truyện truyá»n thống Việt Nam. Nguyá»…n Trá»ng Quản đã bá» lối kết cấu chÆ°Æ¡ng hồi truyá»n thống: há»™i ngá»™ - lÆ°u lạc - Ä‘oà n viên và sá» dụng thà nh thục lối kết cấu của phÆ°Æ¡ng Tây đảo lá»™n trình tá»± thá»i gian của sá»± kiện.
Thầy Larazo Phiá»n đã có những phẩm chất của má»™t tiểu thuyết phải có nhÆ° trên chúng tôi đã phân tÃch. Tuy nhiên, không nên xem Thầy Larazo Phiá»n là tiểu thuyết hiện đại vì chúng tôi rất tán đồng vá»›i quan Ä‘iểm của má»™t số nhà nghiên cứu là phải từ khi xuất hiện các tiểu thuyết của Tá»± Lá»±c văn Ä‘oà n thì văn há»c Việt Nam má»›i có những tiểu thuyết hiện đại Ä‘Ãch thá»±c, nghÄ©a là nó đã trưởng thà nh và là má»™t thể loại Ä‘á»™c láºp (chúng tôi nhấn mạnh)(20) . Và đúng nhÆ° M. Bakhtin đã nháºn định trong chuyên luáºn nổi tiếng Tiểu thuyết nhÆ° má»™t thể loại văn há»c : Trong bất cứ thá»i kỳ nà o, “tiểu thuyết là thể loại văn chÆ°Æ¡ng duy nhất Ä‘ang biến chuyển và chÆ°a định hình. Những lá»±c cấu thà nh thể loại còn Ä‘ang hoạt Ä‘á»™ng trÆ°á»›c mắt chúng ta: tiểu thuyết ra Ä‘á»i và trưởng thà nh dÆ°á»›i ánh sáng thanh thiên bạch nháºt của lịch sá». Nòng cốt thể loại của tiểu thuyết chÆ°a há» rắn lại và chúng ta chÆ°a thể dá»± Ä‘oán được hết những khả năng uyển chuyển của nóâ€(21) . NhÆ° váºy, có thể khẳng định Thầy Larazo Phiá»n là má»™t tiểu thuyết bởi nó mang trong mình những đặc trÆ°ng của thể loại nhÆ° Bakhtin nói “đang biến chuyển và chÆ°a định hìnhâ€. Sá»± ra Ä‘á»i của tác phẩm không chỉ là bÆ°á»›c khởi đầu quan trá»ng cho quá trình hình thà nh tiểu thuyết hiện đại mà còn cho sá»± hình thà nh và phát triển của văn xuôi tá»± sá»± quốc ngữ trong tiến trình văn há»c dân tá»™c.
Dù vì những yếu tố nà y khác mà Thầy Larazo Phiá»n của Nguyá»…n Trá»ng Quản không có được vị trà xứng đáng vốn có nhÆ°ng nó đã có những ảnh hưởng nhất định đến các nhà văn thế hệ sau nhÆ° Hồ Biểu Chánh, Trần Thiên Trung (tức Gilbert Trần Chánh Chiếu), TrÆ°Æ¡ng Duy Toản... Hồ Biểu Chánh từng thừa nháºn trong hồi kà Äá»i của tôi vá» văn nghệ : má»™t trong ba tác phẩm ảnh hưởng đến sá»± chuyển hÆ°á»›ng sáng tác của mình từ sáng tác tiểu thuyết bằng văn vần sang văn xuôi là Thầy Larazo Phiá»n của Nguyá»…n Trá»ng Quản(22) . Còn trong lá»i tá»±a cuốn Hoà ng Tố Anh hà m oan , Trần Thiên Trung cÅ©ng cho thấy mình chịu ảnh hưởng của Nguyá»…n Trá»ng Quản trong việc “lấy tiếng thÆ°á»ng†để nói “chuyện Ä‘á»i nầyâ€: “Nay tôi ngụ ý soạn má»™t bổn nói vá» chuyện trong xứ mình, dùng tiếng tầm thÆ°á»ng cho má»i ngÆ°á»i dá»… hiểu đặngâ€(23) . Äối vá»›i TrÆ°Æ¡ng Duy Toản, trong lá»i tá»±a cuốn Phan Yên ngoại sá» Tiết phụ gian truân , ông cÅ©ng viết: “Váºy theo trà má»n tôi, thì nay phải bá» những là Lê Huê pháp thuáºt, Kim ÄÃnh thần thông, KhÆ°Æ¡ng Thượng phong thần, Thế Hùng tróc quỉ, Chung Ly láºp tráºn, Bồ Tát cứu binh, Äại Thánh loạn thiên cung, Anh Äảng vá» tiên cảnh… mà sắp bà y những truyện chi má»›i, bây giá» mặc dầu miá»…n là cho lánh khá»i cái nẻo dị Ä‘oạn mà báo ứng phân minh thì đủ rồiâ€(24) . Ở đây TrÆ°Æ¡ng Duy Toản cÅ©ng diá»…n đạt cụ thể hÆ¡n hà m ý của Nguyá»…n Trá»ng Quản ở trong lá»i Tá»±a của Thầy Larazo Phiá»n mà thôi.
NhÆ° váºy, qua những phÆ°Æ¡ng diện mà chúng tôi đã phân tÃch, nếu xem Thầy Larazo Phiá»n là má»™t tiểu thuyết hiện đại cÅ©ng không tháºt thá»a đáng vì dung lượng và hà m lượng phản ánh của tác phẩm cÅ©ng chÆ°a đạt đến qui mô thể loại nà y. NhÆ°ng nếu xem nó là má»™t truyện ngắn hiện đại cÅ©ng có những Ä‘iểm khiến nhiá»u ngÆ°á»i băn khoăn bởi tác phẩm mang nhiá»u nét đặc trÆ°ng của thể loại tiểu thuyết nhÆ° trên đã nói. Vì váºy ta chỉ có thể xem Thầy Larazo Phiá»n của Nguyá»…n Trá»ng Quản là má»™t tiểu thuyết theo quan niệm của các nhà văn Nam Bá»™ cuối thế ká»· XIX đầu thế ká»· XX hay “tiểu thuyết theo lối phÆ°Æ¡ng Tây đầu tiên †vá»›i những đặc trÆ°ng mang tÃnh thá»i đại - tÃnh chất của ná»n văn há»c Việt Nam buổi giao thá»i “đang hình thà nh và chÆ°a hoà n thiện†- và không nên xem nó là má»™t tiểu thuyết, truyện vừa, truyện ngắn theo quan niệm hiện đại ngà y nay.
Â
--------------------------
(1) Cho đến nay, các nhà nghiên cứu vẫn chÆ°a có sá»± thống nhất khi xác định thể loại tác phẩm Thầy Lazarô Phiá»n nhÆ°ng tá»±u trung lại có 4 quan Ä‘iểm:
- Xem là truyện ngắn: Trần Äình Hượu và Lê Chà DÅ©ng (trong Văn há»c Việt Nam 1900-1945 , Nxb. Giáo dục, H, 1998), Nguyá»…n Văn Trung (trong Truyện đầu tiên viết theo lối Tây phÆ°Æ¡ng Truyện “Thầy Lazaro Phiá»n†của Nguyá»…n Trá»ng Quản (bản in ronéo), trÆ°á»ng Äại há»c sÆ° phạm tp. Hồ Chà Minh, 1987), Bùi Việt Thắng (trong Truyện ngắn - những vấn Ä‘á» lý thuyết và thá»±c tiá»…n thể loại , Nxb. ÄHQG Hà Ná»™i, 2000)...
- Xem là truyện vừa: Huỳnh Thị Lan PhÆ°Æ¡ng và Nguyá»…n Văn Nở (trong Vấn Ä‘á» xác định thể loại “Truyện thầy Larazo Phiá»n†của Nguyá»…n Trá»ng Quản , tạp chà Nghiên cứu văn há»c , số 4-2011).
- Xem là tiểu thuyết: Nguyá»…n Q.Thắng (Tiến trình văn nghệ miá»n Nam , Nxb. An Giang, 1990), Tôn Thất Dụng (trong Luáºn án tiến sÄ© ngữ văn, Sá»± hình thà nh và váºn Ä‘á»™ng của thể loại tiểu thuyết văn xuôi tiếng Việt ở Nam Bá»™ giai Ä‘oạn từ cuối thế ká»· XIX đến 1932 , trÆ°á»ng ÄHSP Hà Ná»™i, 1993), John C.Schaffer và Thế Uyên (trong Tiểu thuyết xuất hiện tại Nam Kỳ , Tạp chà Văn há»c , số 8-1994), Cao Xuân Mỹ (trong Truyện dà i đầu tiên và tuyển táºp các truyện ngắn Nam bá»™ cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX. Nxb. Văn nghệ Tp. Hồ Chà Minh, 1998), Bằng Giang (trong Văn há»c quốc ngữ ở Nam Kỳ 1865-1930 , Nxb. Trẻ, Tp. Hồ Chà Minh, 1998), Nguyá»…n Thị Thanh Xuân (trong Văn há»c hiện đại Việt Nam, bÆ°á»›c khởi đầu quan trá»ng ở Sà i Gòn - Nam Bá»™ , Tạp chà Văn há»c , số 3-2000), Trần Hữu Tá (trong NghÄ© vá» buổi bình minh của tiểu thuyết Nam Bá»™ , Tạp chà Văn há»c , số 10-2000), Nguyá»…n Huệ Chi (trong Thá» tìm và i đặc Ä‘iểm của văn xuôi tá»± sá»± Quốc ngữ Nam Bá»™ trong bÆ°á»›c khởi đầu , Tạp chà Văn há»c, số 5-2002), Bùi Äức Tịnh (trong Những bÆ°á»›c đầu của báo chÃ, truyện ngắn, tiểu thuyết và ThÆ¡ má»›i , Nxb. Tp. Hồ Chà Minh (Tái bản lần thứ 2 - có sá»a chữa và bổ sung), 2002), Hà Thanh Vân (trong Tiểu thuyết Nam Bá»™ cuối thế ká»· XIX đầu thế ká»· XX , Nxb. ÄHQG tp. Hồ Chà Minh, 2004), VÆ°Æ¡ng Trà Nhà n (trong Nhà văn tiá»n chiến và quá trình hiện đại hoá trong văn há»c Việt Nam từ đầu thế ká»· XX cho tá»›i 1945 , Nxb. ÄHQG Hà Ná»™i, 2005)…
- Má»™t ý kiến nữa là chÆ°a thống nhất xếp và o thể loại nà o và gá»i đây là “truyệnâ€: tác giả của Äịa chà văn hoá thà nh phố Hồ Chà Minh (Táºp 2 - Nxb. Tp. Hồ Chà Minh, 1998), Hoà ng DÅ©ng (trong Truyện thầy Lazaro Phiá»n của Nguyá»…n Trá»ng Quản và những đóng góp và o kÄ© thuáºt hÆ° cấu trong văn há»c Việt Nam , Tạp chà Văn há»c , số 10-2000), Phan Cá»± Äệ (trong Văn há»c Việt Nam thế kỉ XX , Nxb. Giáo dục, Hà Ná»™i, 2004)…
(2) Chẳng hạn nhÆ° bà i thÆ¡ Tình già - đánh dấu cho sá»± ra Ä‘á»i của ThÆ¡ má»›i - của Phan Khôi khi trình là ng cÅ©ng có nhiá»u ý kiến công kÃch. Rồi lối thÆ¡ không vần của Nguyá»…n Äình Thi trong thá»i kỳ kháng chiến chống Pháp, má»›i đầu cÅ©ng bị nhiá»u nhà văn và nhà nghiên cứu phê phán. Hay những vở kịch táo bạo của LÆ°u Quang VÅ© những năm đầu tháºp niêm 80 của thế ká»· trÆ°á»›c cÅ©ng bị nhiá»u nhà nghiên cứu công kÃch dữ dá»™i, v.v… Tuy nhiên sau đó, tất cả há» Ä‘á»u được đánh giá đúng và ghi nháºn những đóng góp và o quá trình hiện đại hóa văn há»c Việt Nam.
(3) Trần Äình Hượu, Nho giáo và văn há»c Việt Nam trung cáºn đại , Nxb. Văn hóa thông tin, Hà Ná»™i, 1995. Dẫn theo Nguyá»…n Thị Thanh Xuân, Văn há»c hiện đại Việt Nam, bÆ°á»›c khởi đầu quan trá»ng ở Sà i Gòn - Nam Bá»™ , TlÄ‘d, tr.33.
(4) Bản in lần đầu Thầy Larazo Phiá»n năm 1887 được GS. Nguyá»…n Văn Trung chụp lại trong táºp bà i giảng Truyện đầu tiên viết theo lối Tây phÆ°Æ¡ng “Truyện thầy Lazaro Phiá»n†của Nguyá»…n Trá»ng Quản (bản in ronéo), TlÄ‘d
(5) Äây cÅ©ng là tên gá»i được các nhà nghiên cứu Nguyá»…n Văn Trung (trong bà i giảng Truyện đầu tiên viết theo lối Tây phÆ°Æ¡ng “Truyện thầy Lazaro Phiá»n†của Nguyá»…n Trá»ng Quản (bản in ronéo), TlÄ‘d), Trần Hữu Tá (trong bà i viết NghÄ© vá» buổi bình minh của tiểu thuyết Nam Bá»™ , TlÄ‘d), Hà Thanh Vân (trong công trình Tiểu thuyết Nam Bá»™ cuối thế ká»· XIX đầu thế ká»· XX , SÄ‘d) sá» dụng.
(6) PhÆ°Æ¡ng Lá»±u, Tinh hoa lý luáºn văn há»c cổ Ä‘iển Trung Quốc , Nxb. Giáo dục, Hà Ná»™i, 1989, tr.122-123.
(7) Nháºt Chiêu, Nháºt Bản trong chiếc gÆ°Æ¡ng soi , Nxb. Giáo dục, Hà Ná»™i, 1995. Dẫn theo Hà Thanh Vân, Tiểu thuyết Nam Bá»™ cuối thế ká»· XIX đầu thế ká»· XX , SÄ‘d, tr.58.
(8) (9) Xem thêm Hà Thanh Vân, Tiểu thuyết Nam Bộ cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX , Sđd, tr.58-59, 64-65.
(10) Vá» thuáºt ngữ “truyện ngắnâ€: Theo khảo sát của chúng tôi, phải đến năm 1934 trên tạp chà Nam phong (số 195 - tháng 5/1934) má»›i xuất hiện danh xÆ°ng “truyện ngắn †của tác giả Lê Äức Nhượng ở tác phẩm Bức ảnh phóng đại (tất cả các truyện của tác giả nà y Ä‘á»u được ông định danh là truyện ngắn). Phải từ đây, thuáºt ngữ “truyện ngắn†má»›i được sá» dụng rá»™ng rãi và dần thay thế cho thuáºt ngữ “đoản thiên tiểu thuyết†vẫn dùng trÆ°á»›c đó.
(11) Năm 1921, trên tạp chà Nam phong , ông chủ bút Phạm Quỳnh có bà i Bà n vá» tiểu thuyết (số 43 - 1/1921) rất sắc sảo. Tuy nhiên, vì đây là bà i viết của má»™t nhà nghiên cứu chứ không phải ngÆ°á»i sáng tác nên trong khuôn khổ của bà i viết nà y chúng tôi không tiện bà n đến. Vấn Ä‘á» nà y chúng tôi sẽ nói đến trong má»™t dịp khác.
(12) Thanh Lãng, Bảng lược đồ Văn há»c Việt Nam , Nxb.Trình bà y, Sà i Gòn, 1967. Dẫn theo Huỳnh Thị Lan PhÆ°Æ¡ng và Nguyá»…n Văn Nở, Vấn Ä‘á» xác định thể loại “Truyện thầy Larazo Phiá»n†của Nguyá»…n Trá»ng Quản , TlÄ‘d, tr.64.
(13) (15) Lê Bá Hán, Trần Äình Sá», Nguyá»…n Khắc Phi (đồng chủ biên), Từ Ä‘iển thuáºt ngữ văn há»c , Nxb. Äại há»c Quốc gia Hà Ná»™i, 1992, tr.268, 303.
(14) Nguyá»…n Công Hoan, Äá»i viết văn của tôi , Nxb. Văn há»c, Hà Ná»™i, 1971, tr.279.
(16) (17) (20) VÆ°Æ¡ng Trà Nhà n, Äặng Trần Phất và những Ä‘á»™t phá trong má»™t thể loại má»›i: tiểu thuyết , Tạp chà Văn há»c , số 5-1994, tr.19, 19, 18.
(18) PhÆ°Æ¡ng Lá»±u (chủ biên), Lý luáºn văn há»c , Nxb. Giáo dục, Hà Ná»™i, 1997, tr.392.
(19) Hoà ng Phê (chủ biên), Từ Ä‘iển tiếng Việt , Nxb. Äà Nẵng và Trung tâm Từ Ä‘iển há»c, 2001, tr.379.
(21) M. Bakhtin, Lý luáºn và thi pháp tiểu thuyết , Nxb. Há»™i Nhà văn (In lần thứ hai), Hà Ná»™i, 2003, tr.23.
(22) Dẫn theo Võ Văn NhÆ¡n, Con Ä‘Æ°á»ng đến vá»›i tiểu thuyết hiện đại của hai nhà văn tiên phong Nam Bá»™ , Tạp chà Văn há»c , số 3-2000, tr.39.
(23) Xem thêm Lê Tú Anh, Quan niệm vá» tiểu thuyết trong văn há»c giai Ä‘oạn 1900-1930 , tạp chà Nghiên cứu văn há»c , số 9-2007, tr.86-87.
(24) Xem thêm Tôn Thất Dụng, Thể loại tiểu thuyết trong quan niệm của các nhà văn Nam Bộ đầu thế kỷ XX , Tlđd, tr.37.