TS. Lê Thị Thanh Tâm
Chúng ta cùng bắt đầu từ ý tưởng nà y: tâm bất sinh và quan hệ của nó vá»›i cảm hứng sáng tạo trong thÆ¡ thiá»n.
Tâm bất sinh là má»™t thiá»n ngữ. Hệ thống thiá»n ngữ gắn liá»n vá»›i các bối cảnh tu táºp Ä‘iển hình, những nhân tố Ä‘iển hình (đạo sÆ°, thiá»n sÆ°, thiá»n sinh), trÆ°á»ng hợp đắc ngá»™ Ä‘iển hình. Thiá»n ngữ tâm bất sinh trong bà i viết nà y được hiểu nhÆ° là má»™t trạng thái dừng lại má»i suy nghÄ© há»—n tạp, trở vá» thanh lắng trong tinh thần của ngÆ°á»i tu thiá»n. Nói khái quát hÆ¡n, tâm bất sinh là nguyên tắc trải nghiệm nhất thiết có của những tu sÄ© há»c Pháºt thà nh đạo.
ChÃnh bởi ná»™i hà m của tâm bất sinh mà ngÆ°á»i Ä‘á»c thÆ¡ thiá»n hoặc nói chung là thÆ¡ ca có mà u sắc Pháºt giáo, thiá»n há»c, thÆ°á»ng có cảm giác (hoặc hình dung, tưởng tượng rằng) thÆ¡ thiá»n hẳn phải “ngÆ°ng Ä‘á»ng†tình cảm rất nhiá»u, đến mức “không cóâ€. Bất sinh , thì sao còn nói được tá»›i cảm hứng, giai hứng giai thú…? Kỳ thá»±c, khi tiếp xúc loại thÆ¡ gần vá»›i cá»a chùa hÆ¡n thế gian nà y, ngÆ°á»i Ä‘á»c vẫn có thể sống trải nhiá»u cảm xúc khó tả, suy tÆ° nhiá»u lẽ, kể cả…vui, buồn. Tháºm chà vui, buồn rất sâu sắc. Äiá»u đó là rõ rà ng. Vấn Ä‘á» nằm ở chá»—, vì sao xuất phát Ä‘iểm là má»™t nguyên tắc tâm linh của tôn giáo, vốn “táºn diệt†má»i niá»m tham ái luyến Ä‘á»i, nhÆ°ng sức lan tá»a của thÆ¡ thiá»n lại Ä‘i xa hÆ¡n xuất phát Ä‘iểm ấy rất nhiá»u, đến ná»—i gần như… ngược lại. Tình trạng nà y rất giống vá»›i mối quan hệ giữa sá»± tháºt thiá»n tịch và sá»± tháºt tôn chỉ thiá»n (thiá»n tịch “nhiá»u lá»i†vô kể, mà tôn chỉ tổ sÆ° lại rất má»±c Ä‘Æ¡n sÆ¡: “Bất láºp văn tá»±â€).
Tâm bất sinh Ä‘á» cáºp ở đây cÅ©ng không phải là má»™t trạng thái giác ngá»™ vÄ©nh viá»…n. Không có lý do gì để cho rằng tất cả những bà i thÆ¡ thiá»n Ä‘á»u xuất phát từ tâm bất sinh của thiá»n giả-thi nhân, rằng chỉ những ai đạt đạo má»›i là m được thÆ¡ thiá»n. Tuy nhiên, tâm bất sinh được chá»n trong thế đối trá»ng vá»›i cảm hứng sáng tác thÆ¡ ca là má»™t Ä‘iá»u có thể chấp nháºn được, vá»›i ý nghÄ©a rằng tâm bất sinh là định hÆ°á»›ng tinh thần của ngÆ°á»i tu táºp, có liên quan Ãt nhiá»u, hoặc rất nhiá»u, đến việc khu biệt tÃnh chất cảm hứng, cảm xúc của ngÆ°á»i “là m ra†thÆ¡ thiá»n, và “gây sự†rõ rà ng đến sá»± tinh tế của công việc sáng tạo và quá trình cảm nháºn thÆ¡ thiá»n. Tâm bất sinh tạo ra má»™t trÆ°á»ng tâm linh hay má»™t dòng chảy hÆ°á»›ng tâm của các thứ cảm xúc và trạng thái nhÆ°: tịch lặng, Ä‘Æ¡n Ä‘á»™c, thanh tịnh, an định. Từ trong dòng chảy hÆ°á»›ng tâm đó, là m thế nà o mà những cảm hứng “sáng tạo nghệ thuáºt†có thể Ä‘á»™t phá? Câu trả lá»i hẳn không Ä‘Æ¡n giản chút nà o.
Tiếp cáºn kinh Ä‘iển Pháºt giáo, ngÆ°á»i Ä‘á»c sẽ quen thuá»™c vá»›i những khái niệm nhÆ°: xứ, trá»i, cõi, phÆ°Æ¡ng, châu, bá» bến… nhÆ° là những con Ä‘Æ°á»ng chứng nghiệm và tái sinh. Các không gian ấy là sá»± phóng chiếu của tâm và o váºt, sá»± nối dà i không ngừng tinh thần con ngÆ°á»i và o tinh thần vÅ© trụ. Những xứ, cõi, phÆ°Æ¡ng, châu, bá»â€¦ ấy đã tạo nên má»™t thế giá»›i rất tịch lặng không ngừng chuyển Ä‘á»™ng, trà n ngáºp giải thoát mà vẫn chứa đầy sá»± sống … Cảm hứng sáng tạo, do đó, vẫn có Ä‘á»i sống riêng của nó trong thế giá»›i của sá»± thanh vắng. “Bất sinh†không phải luáºt pháp chết chóc của tâm hồn Ä‘a dục, mà trái lại, nó là điểm dừng đầy quà giá cho má»™t sinh lá»±c sáng tạo má»›i được tuôn chảy sau tất cả những thăng trầm dồn nén. CÅ©ng giống nhÆ° tôn chỉ “bất láºp văn tự†của Bồ Äá» Äạt Ma, suối nguồn của tÆ° tưởng thiá»n tông Trung Hoa, sá»± “dáºp tắt†ngôn từ đó chÃnh là để dá»± phóng má»™t sá»± “sinh tạo†má»›i vá» ngôn từ. Thế nên, “vô ngôn đốn ngộ†là nguyên tắc và biểu tượng tâm linh của thiá»n, mà sáng tác, sáng tạo, truyá»n bá ngữ lục, siêng năng chuyển ngữ, giữ gìn thiá»n ngữ… cÅ©ng là đá»i sống của thiá»n.
Nhiá»u bà i thÆ¡ do các thiá»n sÆ° Nháºt Bản, Hà n Quốc viết ra có mà u sắc tình dục, khi đó, nó có còn là thÆ¡ thiá»n không? DÆ°á»ng nhÆ° chữ thiá»n đứng sau chữ thÆ¡ trong cụm “thÆ¡ thiá»n†đã mở ra những ý tưởng “liá»u lÄ©nh†cho câu trả lá»i. Äúng, nó là thÆ¡ thiá»n. Váºy ý nghÄ©a trang nghiêm của nó cùng vá»›i sứ mệnh truyá»n bá uy lá»±c tâm linh Pháºt giáo sẽ nằm ở đâu trong những tứ thÆ¡ diá»…m lệ nói vá» kỹ nữ, du nữ, vá» những mối tình thầm lặng não ná», những oan khiên nÆ¡i trần giá»›i, những hoan lạc lẽ ra phải từ giã lâu rồi? …
Phải chăng có má»™t trạng thái, má»™t thứ triết há»c, má»™t từ, để giải thÃch được hiện tượng nà y: tá»± do .
Tâm bất sinh là tá»± do cuối cùng . Tinh thần tá»± do trong thiá»n tông là má»™t ẩn số triết há»c, tôn giáo, và giỠđây, còn liên quan đến cả mỹ há»c. Tá»± do ấy, từ đâu đến, chuyển hóa cái gì, mở ra cánh cá»a nà o, nó có chia sẻ Ä‘iá»u gì vá»›i những quan niệm tá»± do sáng tạo nghệ thuáºt đến từ má»™t thế giá»›i đầy luáºn lý là phÆ°Æ¡ng Tây không, nó quan hệ ra sao vá»›i tinh thần nhẫn nhục, lý tưởng “diệt dụcâ€, “xuất thế gian†của Pháºt giáo nguyên thủy?... Những câu há»i nà y sẽ còn Ä‘i theo suy tÆ° mỹ há»c của chúng ta rất lâu, cho đến khi có thể giải thÃch má»™t cách cặn kẽ.
Chỉ có má»™t Ä‘iá»u cần nhấn mạnh bây giá» rằng, tá»± do là má»™t thứ năng lượng đặc biệt đã chuyển hóa các nguyên tắc tôn giáo thà nh những trạng thái sáng tạo nhân bản.
Váºy thÆ¡ thiá»n tồn tại những cảm xúc gắn bó vá»›i tinh thần thế tục ra sao?
1. Niá»m vui ngá»™ đạo
Việc xác định cảm xúc trong thÆ¡ thiá»n từ góc Ä‘á»™ tâm lý há»c nghệ thuáºt là rất khó. Niá»m vui là má»™t trạng thái cảm xúc bình thÆ°á»ng, nhÆ°ng niá»m vui ngá»™ đạo liệu có phải chỉ Ä‘Æ¡n thuần là trạng thái cảm xúc không và nó có quan hệ vá»›i trạng thái sáng tạo nghệ thuáºt ra sao?
Kệ ngá»™ đạo (hay gần gÅ©i vá»›i nó là thi kệ, thÆ¡ ngá»™ đạo) vốn không phải hiếm hoi trong lịch sá» thiá»n tịch cÅ©ng nhÆ° trong hệ thống văn hóa Pháºt giáo. Kệ ngá»™ đạo ngoà i ý nghÄ©a truyá»n giáo trong má»™t bối cảnh đặc biệt của tâm linh còn chứa Ä‘á»±ng má»™t trạng thái cảm xúc rất đặc thù nhÆ°ng vô cùng biến hóa. Nó nói đến và nói từ má»™t trạng thái tinh thần “bất khả tÆ° nghìâ€, không thể nghÄ© bà n, đồng thá»i cÅ©ng hé mở dấu hiệu của má»™t cuá»™c chiến thắng khải hoà n vá» tÆ° tưởng, má»™t đẳng cấp vá» tâm linh đã được cá»™ng đồng tu há»c thừa nháºn. NhÆ° thế, niá»m vui ngá»™ đạo trong kệ ngá»™ đạo là trạng thái cảm xúc có tháºt được chiết xuất từ má»™t tâm linh vững chãi. Nó không gì khác hÆ¡n là niá»m an lạc chân tháºt, cô Ä‘á»ng, Ä‘Ãch đáng và vÄ©nh cá»u. Nó vừa là thứ có thể chia sẻ được má»™t cách vô táºn, đồng thá»i cÅ©ng là báu váºt có má»™t không hai của má»—i hà nh giả. NhÆ°ng từ niá»m vui Ä‘á»™c đáo ấy chuyển hóa thà nh thÆ¡ ca lại là má»™t quá trình khác, đòi há»i sá»± tham dá»± đặc biệt của má»™t phát ngôn tâm linh trá»™n lẫn tinh tế trong cảm hứng sáng tạo.
Ñeâm qua soâng nöôùc vaøo xuaân
Tröôùc laø chieán haïm, nay thaân nheï nhaøng
Xöa hoaøi phà söùc ña ñoan
Giôø ñaây thanh thoaùt meânh mang giöõa doøng.
Chu Hi
( Phieám chu
Taïc daï giang bieân xuaân thuûy sinh
Moâng ñoà ng cöï haïm nhaát thaân khinh
Höôùng lai uoång phà thoâi di löïc
Thöû nhaät trung löu töï taïi haønh)
à thÆ¡ trên của Chu Hi mang đến cho ngÆ°á»i Ä‘á»c má»™t cảm giác kép vá» cả không gian thiên nhiên phóng khoáng trôi chảy và không gian tinh thần tá»± tại bất thoái. “Thá» nháºt trung lÆ°u tá»± tại hà nh†(bây giỠđược tá»± do Ä‘i lại giữa dòng) – câu thÆ¡ cuối cùng của bà i tứ tuyệt trà n ngáºp cảm giác an lạc nà y đã khép lại những cồng ká»nh vÆ°á»›ng mắc của tâm và mở ra má»™t cảnh giá»›i khác biệt hà m chứa năng lá»±c tá»± do của con ngÆ°á»i. “Sá»± vui†của bà i thÆ¡ không bị kết tủa, biến mất và o ấn tượng thiên nhiên mà song hà nh vá»›i thiên nhiên: vui trÆ°á»›c thiên nhiên, vui từ thiên nhiên và bởi vui mà là m hiện lên được thiên nhiên .
Nhiá»u bà i thÆ¡ của hoà ng đế Trần Nhân Tông, Trần Thánh Tông, Tuệ Trung thượng sÄ© rất gần gÅ©i vá»›i loại thi kệ ngá»™ đạo của các tiá»n nhân phÆ°Æ¡ng Äông. Äó là cảm xúc mãnh liệt khi diện kiến gÆ°Æ¡ng mặt mẹ sinh ra ta, là trạng thái khoan hòa an lạc khi nhìn ngắm hoa hồng rụng bằng cái tâm kiên cố, là sá»± tiếng kêu hoang sÆ¡ và chân tháºt của con vượn giữa rừng sâu, là con thuyá»n hồ hải vượt sóng dÅ©ng mãnh và tá»± tại…
Quả thá»±c, đó chÃnh là niá»m vui trần thế đã được tÆ°á»›c bá» Ä‘i rất nhiá»u sá»± thá»a mãn mà thay và o đó là sá»± thá»±c hà nh tâm đạo sâu sắc. Vui nhÆ° là đạo , đó là bản sắc cảm xúc trong thÆ¡ thiá»n.
2. Tâm sự hà nh hương
ÄÆ°á»ng dà i thân bệnh
chỉ còn mộng vương
trên cánh đồng khô héo
(Basho)
(Tabi ni yande
Yume wa kareno wo
Kakemeguru)
Trong bà i viết ngắn “Con ngÆ°á»i hà nh hÆ°Æ¡ng trong thÆ¡ thiá»n Lý Trần và ÄÆ°á»ng Tống†trÆ°á»›c đây (công bố năm 2007), chúng tôi đã có dịp bà n vá» con ngÆ°á»i trong thÆ¡ thiá»n mà hà nh hÆ°Æ¡ng là má»™t khÃa cạnh trá»ng yếu (bên cạnh các yếu tố nhÆ° má»™ng huyá»…n, giải thoát). Bà i haiku nhá» nhắn trên của Basho – má»™t đại diện xuất chúng của thÆ¡ ca thiá»n tông Nháºt Bản, má»™t biểu tượng vá» con ngÆ°á»i du hà nh suốt Ä‘á»i trong thÆ¡ ca và thiá»n đạo, đã gợi cho chúng ta nhiá»u cảm giác vá» tâm sá»± hà nh hÆ°Æ¡ng.
Hà nh hÆ°Æ¡ng vừa là cảm thức mang mà u sắc tôn giáo nói chung, vừa là cảm thức phổ biến của con ngÆ°á»i trong những biến cố Ä‘á»i sống và tinh thần. Do hòa hợp sâu sắc triết há»c Lão Trang, Thiá»n tông Trung Hoa đã du nháºp trá»n vẹn tinh thần chÆ¡i đùa tiêu dao của há»c thuyết nà y, mặt khác, nó cÅ©ng không từ chối ghi nháºn và diá»…n bà y cả những cảm thức thân pháºn khác mà con ngÆ°á»i có thể có trong cuá»™c Ä‘á»i rá»™ng lá»›n. TÃnh chất biểu tượng của hà nh hÆ°Æ¡ng trong Thiá»n há»c là đi từ Ä‘au khổ tá»›i giác ngá»™, từ lÆ°u lạc đến lúc trở vá». Hà nh hÆ°Æ¡ng trong Thiá»n là con Ä‘Æ°á»ng “đồng vá»›i bụi bặmâ€, nhÆ°ng chÃnh lúc ấy, hà nh giả cÅ©ng hÆ°á»›ng trá»n tâm mình đến sá»± chứng ngá»™ viên mãn, trở vá» ngôi nhà của bản tâm.
D.T Suzuki viết trong Thiá»n và văn hóa Nháºt Bản (Zen and Japanese culture ): “Có thể đó là sá»± Ä‘a cảm, nhÆ°ng cảm giác cô Ä‘Æ¡n mà chuyến du hà nh mang lại sẽ giúp con ngÆ°á»i thấu hiểu được ý nghÄ©a của Ä‘á»i sống, vì cuá»™c sống nà y, suy cho cùng, là má»™t chuyến phiêu lÆ°u vô địnhâ€. Hà nh hÆ°Æ¡ng, trong nhiá»u góc Ä‘á»™, lại gợi ra cả cảm thức lÆ°u Ä‘Ã y kÃn đáo. Äiá»u nà y xảy ra khi hà nh hÆ°Æ¡ng trở thà nh hà nh trình sống vá»›i ná»™i dung ám chỉ thân pháºn con ngÆ°á»i. Do đó, đôi khi những chuyến Ä‘i trong thÆ¡ thiá»n vẫn không tránh khá»i niá»m u uẩn.
Trong thÆ¡ thiá»n Việt Nam và Trung Quốc, ngÆ°á»i ta bắt gặp rất nhiá»u hình ảnh: áo tÆ¡i, gáºy trúc, lá»u cá», Ä‘Æ°á»ng núi, thuyá»n không, am vắng, …Äó là gì, nếu không phải là cốt cách và không gian của má»™t hà nh nhân vÄ©nh cá»u?
Thiá»n tịch Trung Hoa có má»™t thi ảnh tuyệt vá»i, rút từ công án “Muôn dặm không má»™t tấc cá»â€ của thiá»n sÆ° Äá»™ng SÆ¡n. “Ngoà i cá»a là cá»â€ - Không gian cá» mênh mông là đưá»ng chăng? Hay chẳng phải Ä‘Æ°á»ng? Ngoà i cá»a là sá»± sống chăng? Hay là cái chết?... “Ngoà i cá»a là cá»â€ là má»™t thi ảnh Ä‘a nghÄ©a, gợi ra má»™t không gian huyá»n ảo. Hà nh giả tu thiá»n chÃnh là ngÆ°á»i Ä‘i trên con Ä‘Æ°á»ng chẳng phải Ä‘Æ°á»ng ấy, vá»›i mục Ä‘Ãch tối háºu là biến cuá»™c phiêu lÆ°u thà nh chuyến trở vá»..
Váºy, ta có thể nói con ngÆ°á»i vá»›i hà nh trình lên núi cao, con ngÆ°á»i vá»›i những chuyến tiêu dao, chÆ¡i đùa, con ngÆ°á»i vá»›i chiếc thuyá»n trong sóng nÆ°á»›c nhÆ° là biểu tượng cho sá»± vượt thoát biển khổ, cùng vá»›i những suy tÆ° nhân bản vá» hà nh trình sống là những tâm sá»± trà n trá» tÃnh thế tục mà không há» xa lạ vá»›i tinh thần đạo há»c.
3. Lòng yêu thiên nhiên - an trú hay “dan dÃu†?
Bà i phú Nôm nổi tiếng của Huyá»n Quang tôn giả từ thế ká»· XIII “Vịnh Vân Yên tá»± phú†bắt đầu bằng những câu nhÆ° sau:
Buông niá»m trần tục
Náu tới Vân Yên
Chữ “náu†thần tình nà y hé mở cho Ä‘á»™c giả Ä‘á»i sau nhiá»u suy tÆ° vá» tâm ý, tâm cảnh trong thÆ¡ ca thiá»n tông.
Thiên nhiên trong thÆ¡ thiá»n không chỉ là cảnh tượng, cảnh váºt mà trở thà nh cảnh giá»›i. Nó không chỉ Ä‘Æ¡n giản phản chiếu ná»™i tâm con ngÆ°á»i mà còn là kỳ tÃch tinh thần của hà nh giả - những ngÆ°á»i đã nhìn thấy đất trá»i hoa cá» nhÆ° má»™t biểu hiện tâm linh và cÅ©ng là phÆ°Æ¡ng tiện sống còn để nuôi dưỡng đạo tâm. Sá»± thấy biết cảm nghiệm thiên nhiên ở đây gắn vá»›i sá»± thá»±c hiện bản thể trong chÃnh bản thân má»—i thiá»n sÆ°, cÆ° sÄ© hoặc thi nhân chịu ảnh hưởng thiá»n tông.
Cảm thức an trú trong thiên nhiên là má»™t đặc Ä‘iểm nổi báºt trong thế giá»›i thÆ¡ thiá»n. NhÆ°ng cÅ©ng có thể đặt ra má»™t quan Ä‘iểm táo bạo hÆ¡n: an trú hay dan dÃu ? Bởi không ở đâu dá»… dà ng hÆ¡n cho thi nhân-thiá»n sÆ° khi đặt ná»™i tâm chân tháºt của mình và o thiên nhiên. Có lẽ vì thế mà Huyá»n Quang, tổ thứ ba của thiá»n phái Trúc Lâm Yên Tá», đã viết ý thÆ¡ nà y :
Vũ quá khê sơn tịnh
Phong lâm nhất mộng lương
Phản quan trần thế giới
Khai nhãn túy mang mang
Nghĩa là  :
Sau mÆ°a, khe suối và núi non Ä‘á»u sạch là u
Một giấc mộng mát mẻ trong rừng phong
Ngoảnh nhìn lại cõi Ä‘á»i bụi bặm
Mở mắt, dÆ°á»ng nhÆ° say choáng váng
CÆ¡n say thà nh tâm nà y đã nâng thÆ¡ thiá»n Ä‘á»i Trần lên má»™t bÆ°á»›c rất cao vỠý nghÄ©a nhân văn so vá»›i thÆ¡ thiá»n thuyết lý và hà nh đạo trÆ°á»›c đó. ThÆ¡ thiá»n thá»±c chất chỉ có thể có bản sắc và dồi dà o năng lượng khi nó giữ gìn giáo lý ở chiá»u sâu Ä‘á»i thÆ°á»ng chứ không phải sá»± nghiêm máºt của má»™t tu viện.
Sá»± “dan dÃu†vá»›i thiên nhiên còn cất chứa nhiá»u tâm sá»± phức tạp của thi nhân- thiá»n sÆ° nhÆ° bà i thÆ¡ kỳ lạ sau đây:
Hà n SÆ¡n âm u kỳ bÃ
Hà n Sơn kỳ bà âm âm
NgÆ°á»i mang đèn còn sợ hãi
Vằng vặc trăng soi nước êm
Hiu hiu gió trà n qua cá»
Mai tà n tuyết phủ thà nh hoa
Cây héo mây bay giữa lá
Chạm mưa chuyển cõi linh thiêng
Không tình sao giao cảm tá?
(Hà n Sơn đa u kỳ
Hà n Sơn đa u kỳ
Äăng giả đãn hằng nhiếp
Nguyệt chiếu thủy trừng trừng
Phong xuy thảo liệp liệp
Hạc mai tuyết tác hoa
Ngột mộc vân sung diệp
Xúc vũ chuyển tiên linh
Phi tình bất khả thiệp
Nghĩa là :
Hà n SÆ¡n âm u kỳ bÃ
NgÆ°á»i mang đèn vẫn sợ hãi vô cùng
Trăng chiếu xuống nước trong vắt
Gió thổi qua cỠvù vù
Mai tà n tuyết phủ là m nở hoa
Cây héo mây bay đầy trên lá
Chạm mưa tất cả chuyển thà nh linh diệu
Nếu không có tình là m sao có thể giao cảm)
Bà i thÆ¡ có hai câu rất đáng chú ý: chạm mÆ°a tất cả chuyển thà nh linh diệu- nếu không có tình là m sao có thể giao cảm . Toà n bá»™ bà i thÆ¡ Ä‘á»u là những nét vẽ ấn tượng vá» núi Hà n SÆ¡n, mang dấu ấn má»™t bức tranh sÆ¡n thủy mà sắc mà u thanh đạm. Chữ “tình†đã là m bức tranh đó sống dáºy trong sá»± pháºp phồng của má»i cảnh tượng. Không có tình thì má»i sá»± má»i váºt Ä‘á»u khó mà gặp gỡ, huống chi là tâm con ngÆ°á»i. Má»™t ý thÆ¡ nhÆ° thế, nếu không phải là sá»± “dan dÃu†lá»›n lao vá»›i cõi Ä‘á»i thì nó sẽ là gì? Váºy nên, thiên nhiên trÆ°á»›c sau vẫn là má»™t sá»± nâng đỡ thầm kÃn và bá»n vững cho mối tình của con ngÆ°á»i vá»›i cuá»™c sống. Váºy nên, má»™t thiá»n sÆ° dù chan chứa tâm tình thế tục mà vẫn có thể là má»™t hà nh giả táºn tụy.
Má»™t và i và dụ nữa để chúng ta có thể cảm nháºn sá»± an trú mà vẫn tá»± do, dan dÃu mà vẫn giải thoát của các thi nhân-thiá»n sÆ° trong hà nh trình vá» vá»›i thiên nhiên, đó là trÆ°á»ng hợp hoa mai, núi non và mây trắng.
Hoa mai riêng trong quan niệm mỹ há»c trung đại Trung Quốc đã mang cốt cách cao khiết. BÆ°á»›c và o thế giá»›i thiá»n há»c, hoa mai có thêm phẩm chất Pháºt giáo, chứa Ä‘á»±ng nhiá»u yếu tố biểu tượng cho tÃnh “kim cÆ°Æ¡ng†của Tâm. Nguyên Giác Phan Tấn Hải trong Và i chú giải vá» thiá»n đốn ngá»™ viết vá» cà nh mai của Mãn Giác nhÆ° sau: “Hình ảnh sân trÆ°á»›c hoặc đất tâm cho ta thấy má»i sinh, trụ, hoại, diệt Ä‘á»u xảy ra, dá»±a và o và trở lại mặt đất, nhÆ°ng mặt đất (tâm) ấy vẫn bất Ä‘á»™ng, không tăng không giảmâ€. Má»™t cà nh mai, theo Nguyên Giác, là tượng trÆ°ng cho tÃnh “bình đẳng bất Ä‘á»™ng†của Tâm thể. NhÆ°ng cÅ©ng có khi hoa mai trở thà nh má»™t biểu hiện bản thể linh diệu, hòa quyện vá»›i cái tâm đầy rung Ä‘á»™ng trữ tình của thiá»n nhân.
Thiá»n sÆ° Lâm Hòa của Trung Quốc có câu thÆ¡ vịnh mai nổi tiếng:
Sơ ảnh hoà nh tà thủy thanh thiển,
Ãm hÆ°Æ¡ng phù Ä‘á»™ng nguyệt hoà ng hôn
Nghĩa là :
Bóng thưa của hoa nằm ngang giữa là n nước trong,
HÆ°Æ¡ng thầm của hoa lung lay bóng trăng chiá»u.
Tô Äông Pha Ä‘á»i Tống còn mãnh liệt hÆ¡n:
Phân phân sơ nghi nguyệt quảy thụ
Liên liên độc dữ tham hoà ng hôn
Dịch nghĩa:
Mai lả tả ánh và ng vương cây lá
ngÆ°á»i vá»›i hoa mai là m má»™t giữa hoà ng hôn.
Huyá»n Quang cÅ©ng có má»™t bà i vá» hoa mai (Mai hoa ) ý rất lạ. Nhà thÆ¡ mô tả hoa mai “lẫm liệt đứng sừng sững má»™t mình trong núi tuyết â€. Hình ảnh hoa mai lúc nà y được tác giả kÃn đáo gá»i là “tứ xuân†(xuân tÆ°). Hoa mai từ Ä‘iểm nhìn bản thể của Huyá»n Quang mang sắc thái trữ tình đặc biệt, vừa dữ dá»™i kiêu bạc vừa mong manh, duyên dáng.
Núi tuy không phải là má»™t biểu tượng phức tạp, Ä‘a chiá»u, nhÆ°ng sá»± ám gợi của nó cÅ©ng không dá»… bá» qua trong cảm nháºn văn há»c Pháºt giáo. Núi được mô tả trong thÆ¡ thá»±c chất là “cảnh quan núi†bao gồm Ä‘Æ°á»ng mòn, suối chảy, mây bay trên đỉnh, rừng ráºm,… Toà n bá»™ cảnh quan nà y khi xuất hiện trong thÆ¡ thiá»n hoặc thÆ¡ có pha chút cảm thức thiá»n thÆ°á»ng gợi lên má»™t không gian “trên caoâ€, má»™t Ä‘iểm nhìn “từ trênâ€, “từ trongâ€, hà m ẩn má»™t sá»± thách thức kÃn đáo, má»™t sá»± Ä‘Æ¡n Ä‘á»™c kÃn đáo.
Tuệ Trung thượng sĩ viết:
Thu quang hữu bút mạc hình dung
KhÃch mục sÆ¡n hà xứ xứ đồng
Nhất phái Tà o Khê hà n trạm trạm
Thiên niên Hùng NhÄ© bÃch tùng tùng…
Dịch nghĩa:
Ãnh sáng mùa thu không bút nà o hình dung được
Ngước nhìn non sông nơi nà o cũng một vẻ
Một dòng suối Tà o Khê lạnh ngăn ngắt
Nghìn năm núi Hùng Nhĩ vẫn xanh lớp lớp…
Cảnh tượng núi non sông suối trong bà i thÆ¡ trên cà ng có sức mạnh ám gợi bản thể khi những địa danh nhÆ° Tà o Khê, Hùng NhÄ© Ä‘á»u là “thánh địaâ€, “thiá»n cảnh†của các báºc đại sÆ° thiá»n Trung Hoa. Trong bà i Văn chung (Nghe chuông), Hiệu Nhiên viết:
Cổ tự Hà n Sơn thượng
Viễn chung dương hảo phong
Thanh dư nguyệt thụ động
Hưởng táºn sÆ°Æ¡ng thiên không
VÄ©nh dạ nhất thiá»n tá»
Linh nhiên tâm cảnh trung
Nghĩa là :
Ngôi chùa cổ trên núi Hà n Sơn
Tiếng chuông xa vẳng theo gió là nh
Âm thanh Ä‘á»ng lại hà ng cây dÆ°á»›i bóng trăng lay Ä‘á»™ng
Tiếng vang hết rồi, chỉ còn sÆ°Æ¡ng bay giữa trá»i mênh mông
Äêm dà i chỉ má»™t thiá»n sÆ°
Gió thoảng qua cõi tâm.
Núi Hà n SÆ¡n – biểu tượng quen thuá»™c của các thi nhân – thiá»n sÆ° Ä‘á»i ÄÆ°á»ng Tống nhÆ° mất Ä‘i những nét hoang vu, lạnh lẽo mà thay và o đó là má»™t thế giá»›i “sÆ¡ sinh†tháºt ấn tượng. Hình ảnh duy nhất xuất hiện trong không gian núi Hà n SÆ¡n là má»™t thiá»n sÆ° giữa âm âm ba chuông chùa và ngá»n gió thoảng qua tâm. Ngá»n gió hết sức tinh tế ở cuối bà i thÆ¡ dÆ°á»ng nhÆ° không khó khăn cho chúng ta để hình dung nó nhÆ° má»™t tÃn hiệu từ cõi Ä‘á»i . Ngá»n cuồng phong được hóa giải thà nh cÆ¡n gió thoảng.
Mây cÅ©ng tượng trÆ°ng cho sá»± trôi nổi vô định vá»›i cách dùng quen thuá»™c “phù vânâ€- mây nổi. Thi nhân nhìn những biến hình của mây mà hình dung ra sá»± phù phiếm của thế tục. Trong Kinh Pháºt, “mây trắng†thÆ°á»ng gắn vá»›i sá»± xuất hiện các tầng trá»i, các chÆ° Pháºt và Bồ Tát; nói cách khác, là cõi giá»›i Pháºt, cõi giải thoát và tá»± tại. Trong Ä‘iểm nhìn của Thiá»n tông, mây trắng còn liên quan đến tÃnh Không bao la, thÆ°á»ng tịch. Ấn tượng Ä‘a nghÄ©a Ä‘a thanh mang lại cho hình ảnh “mây trắng†hai lá»›p nghÄ©a chÃnh trái ngược nhau: Mây là sáng suốt, tá»± tại, vÄ©nh cá»u và cÅ©ng là vô minh, vô thÆ°á»ng, hÆ° ảo. TÃnh hai mặt của hình tượng khiến mây có sức thu hút lâu dà i đối vá»›i những hồn thÆ¡ kim cổ. Mây trắng trong thÆ¡ VÆ°Æ¡ng Duy là má»™t thi ảnh quan trá»ng. Bà i viết vá» Y Hồ, má»™t cảnh đẹp ở Võng Xuyên, ông xuất thần hai câu cuối: “Hồ thượng Nhất hồi thủ – SÆ¡n thanh quyển bạch vânâ€, nghÄ©a là : “Trên hồ ngoảnh đầu lại – thấy mây trắng cuốn núi xanh†Bà i Tặng vi mục tháºp bát, ông viết: “Dữ quân thanh nhãn khách – cá»™ng hữu bạch vân tâmâ€, dịch: “Cùng ông là ngÆ°á»i tri ká»· – nặng lòng vá»›i mây trắngâ€. Hứa Hồn Ä‘á»i ÄÆ°á»ng cÅ©ng có tứ thÆ¡ lạ vá» mây trắng: “Thân nháºp bạch vân đỠ– hảo mịch lai thá»i lộ†, nghÄ©a của nó tháºt kỳ diệu và sâu sắc: thân Ä‘i sâu và o nÆ¡i mây trắng - bá»—ng tìm ra con Ä‘Æ°á»ng ban sÆ¡ đến giá»â€¦ Thưởng thức những câu thÆ¡ nhÆ° váºy, hẳn ngÆ°á»i Ä‘á»c nà o cÅ©ng có thể nhìn thấy yếu tố thế tục biến hóa trong những cảm nháºn của nhà thÆ¡ vá» thiên nhiên, vÅ© trụ. Khi ấy, an trú hay dan dÃu Ä‘á»u có chung má»™t nhân duyên là tâm tình trở vá» bản thể .
Câu chuyện vá» thiên nhiên trong thÆ¡ thiá»n hẳn còn dà i và thú vị. Äiá»u chắc chắn là thiên nhiên ấy vừa ghi dấu vô số tâm tÆ° của thi nhân-thiá»n giả, đồng thá»i cÅ©ng cất giữ cho chúng ta những tâm sá»± mà mối dây thế tục vẫn có cách để tồn tại.
4. Ná»—i buồn trong thÆ¡ thiá»n
Ná»—i buồn trong thÆ¡ thiá»n thÆ°á»ng được nhìn nháºn nhÆ° má»™t khÃa cạnh trữ tình của thÆ¡ thiá»n, hoặc nhÆ° má»™t tâm sá»± kÃn đáo nà o đó của thiá»n sÆ°-thi sÄ©, hoặc nhÆ° má»™t “gia vị†thêm và o má»™t cách ngẫu nhiên trong hình tượng thÆ¡... NhÆ°ng ná»—i buồn trong thÆ¡ thiá»n cÅ©ng là yếu tÃnh. Nó giống nhÆ° má»™t ám ảnh nghệ thuáºt và đã thá»±c sá»± là má»™t ám ảnh. Má»™t bà i thÆ¡ thiá»n có thể có sá»± hòa trá»™n của ám ảnh triết há»c, tu há»c và những kinh nghiệm lịch sá», thế sá»± của tác giả. Hầu hết những bà i thÆ¡ thiá»n thuá»™c hà ng kinh Ä‘iển hoặc những áng thi kệ của chÃnh đức ThÃch Ca Mâu Ni Ä‘á»u Ãt nhiá»u thấm đượm má»™t cảm quan buồn vá» cuá»™c sống thế gian. Bởi thế, nếu mảng thi kệ ngá»™ đạo là minh chứng cho uy lá»±c tâm linh của báºc giác ngá»™ thì những bà i thÆ¡ có ý vị thiá»n nhuốm buồn lại tạo nên sức hấp dẫn lâu bá»n cho thÆ¡ thiá»n qua nhiá»u thá»i đại, trả thÆ¡ thiá»n vá» lại cõi Ä‘á»i đã tạo sinh ra nó.
ThÆ¡ của đại thi hà o Matsuo Basho suốt mấy trăm năm vẫn không ngừng là chủ Ä‘á» cho những nghiên cứu vá» Äông à và yếu tÃnh thiá»n của thÆ¡, có lẽ bởi ná»—i buồn “nguyên chất†không nguôi của nó. ThÆ¡ thi Pháºt VÆ°Æ¡ng Duy, Liá»…u Tông Nguyên cÅ©ng thế, thÆ¡ Hà n San cà ng u ám hÆ¡n mà vẫn trong sạch “nẻo vá» của ýâ€. ThÆ¡ Huyá»n Quang tôn giả, Viên Chiếu thiá»n sÆ°, cÅ©ng là những góp mặt rất tinh khôi của thÆ¡ thiá»n Việt Nam và o kho tà ng thiá»n tịch thế giá»›i vá»›i những cảm quan rất má»±c tế vi vỠđạo há»c và nhuần nhuyá»…n vá» tình Ä‘á»i.
Bà i thÆ¡ của thiá»n sÆ° Hiệu Nhiên (Trung Quốc) gợi ra má»™t sá»± thấm thÃa đặc biệt:
Chưa đến bỠgiải thoát
ThÆ°Æ¡ng thuyá»n không chốn dừng
Äông SÆ¡n ý mây trắng
Năm tà n vẫn mênh mông.
(Vị đáo vô vi ngạn
Không liên bất hệ chu
Äông SÆ¡n bạch vân ý
Tuế vãn thượng du du)
Nghĩa là :
Chưa đến bỠgiác ngộ
ThÆ°Æ¡ng thay cho con thuyá»n không nÆ¡i neo Ä‘áºu
(hãy nhìn) ngá»n Äông SÆ¡n, (ai hay) ý mây trắng
Năm hết rồi vẫn còn bay mênh mông)
Ngá»n Äông SÆ¡n cùng vá»›i ý mây trắng thẳm xa kia dÆ°á»ng nhÆ° vẫn bay vô thá»i gian (năm hết rồi vẫn còn bay mênh mông), mà mong muốn hữu hạn của con ngÆ°á»i (đến bá» bên kia) vẫn còn. Giữa biên giá»›i của cái vô và cái hữu, ai Ä‘ang thÆ°Æ¡ng thay cho con thuyá»n vô định đó? Tâm sá»± u ẩn rất thá»±c thà nà y không há» có ranh giá»›i nà o vá»›i những chuẩn má»±c tu há»c của ngÆ°á»i theo gót NhÆ° Lai.
GiỠđây, không có gì quá khó hiểu để nháºn thấy rằng ná»—i buồn có “đức hạnh†của nó khi tham dá»± và o cuá»™c chÆ¡i sáng tạo, rằng nó chỉ là nhược Ä‘iểm, hạn chế khi không đủ Ä‘á»™ sâu sắc và chân tháºt. Trong bản chất, ná»—i buồn chÃnh là má»™t tên gá»i khác của Ä‘á»i sống; cÅ©ng nhÆ° niá»m vui là tên gá»i khác của sáng tạo.
NgÆ°á»i Ä‘á»c thÆ¡ thiá»n ngà y cà ng mở rá»™ng không ngừng, mục Ä‘Ãch Ä‘á»c thÆ¡ thiá»n cÅ©ng có “ba bảy Ä‘Æ°á»ngâ€. TrÆ°á»›c kia, thÆ¡ thiá»n được Ä‘á»c ở cá»a chùa, trong cảm hứng (của ngÆ°á»i viết) truyá»n bá giáo pháp và cảm hứng (của ngÆ°á»i Ä‘á»c)“đá»c để tuâ€. Sau đó, ngÆ°á»i Ä‘á»c còn mở rá»™ng đến các thi sÄ© cung đình, tao nhân mặc khách, nho sÄ©, đạo sĩ… Trong thá»i hiện đại, thÆ¡ thiá»n dần dần trở thà nh “đối tượng nghiên cứu†của các nhà nghiên cứu phê bình văn há»c, các nhà mỹ há»c, các nhà nghiên cứu tôn giáo; và dần dần, cÅ©ng trở thà nh tác phẩm văn há»c của má»i giá»›i trong xã há»™i. ThÆ¡ thiá»n không còn xa lạ. Từ những bà i kệ “nguyên chấtâ€Â cho đến những bà i thÆ¡ ám gợi Pháºt pháp, man mác lòng thiá»n mà vẫn “sâu sắc nÆ°á»›c Ä‘á»iâ€, tất cả Ä‘á»u có sức lôi cuốn không thể phủ nháºn. NhÆ°ng vá»›i hà ng nghìn năm có mặt trong Ä‘á»i sống tinh thần con ngÆ°á»i, thÆ¡ thiá»n vẫn giữ kÃn những cánh cá»a bà ẩn của mình mà Ãt chịu hé mở dá»… dà ng cho ngÆ°á»i Ä‘á»c. Những cánh cá»a ấy cất giấu má»™t thế giá»›i của sáng tạo dồi dà o trong vòng “tâm bất sinhâ€, cất giấu sá»± tháºt của việc không có ý trau chuốt ngôn từ thế gian mà để lại những tứ thÆ¡ tuyệt diệu, cất giấu lý do vì sao những câu thÆ¡ rất thanh đạm, cô tịch mà không ngừng vÆ°Æ¡n ra Ä‘á»i sống ồn à o, cắm sâu và o tâm hồn ngÆ°á»i Ä‘á»c.
Yếu tố thế tục ở má»™t góc Ä‘á»™ nà o đó đã là m nên chân dung thÆ¡ thiá»n trong cả tâm và tÆ°á»›ng của nó . Thế nhÆ°ng, tháºt khó lòng tìm được những bà i thÆ¡ thiá»n Ä‘á»™c đáo ở thá»i hiện đại, khi sá»± nối kết giữa cảm hứng thế tục và những chÆ°ng cất tâm linh (vì lý do nà o đó) không đủ nhuần nhuyá»…n, hoặc khoảng cách giữa suy tÆ° thế tục và tâm tình tôn giáo không đủ tạo ra kinh nghiệm thẩm mỹ, hoặc những gặp gỡ vá» triết há»c, lịch sá» chÆ°a há»™i được và o nÆ¡i lÆ°u trú của tinh thần.
Mệnh đỠ“Phiá»n não tức Bồ Ä‘á»â€ trong ý nghÄ©a “thần há»c†lẫn “huyá»n há»c†của nó, phải chăng, vẫn còn thách thức má»i kinh nghiệm sáng tạo?
Â
TP HCM, ngà y 15 tháng 10 năm 2011
TS. Lê Thị Thanh Tâm
Â
TÆ° liệu tham khảo chÃnh
Tiếng Việt
1.     Äá»— Tùng Bách, ThÆ¡ thiá»n ÄÆ°á»ng Tống , NXb Äồng Nai, 2000.
2.     Chang Chen-chi, Thiá»n đạo tu táºp (NhÆ° Hạnh dịch), Kinh Thi xuất bản, Sà i Gòn, 1972.
3.     Giản Chi (tuyển dịch và chú thÃch), ThÆ¡ VÆ°Æ¡ng Duy , NXB Văn hóa thông tin, 1993.
4.     Nháºt Chiêu, Basho và thÆ¡ Haiku , NXB Văn há»c, Hà Ná»™i, 1994.
5.     Ngô Di, Thiá»n và Lão Trang , NXB Hạnh phúc, Sà i Gòn, 1973.
6.     Nguyên Giác Phan Tấn Hải, Và i chú giải vá» thiá»n đốn ngá»™ , Thiện tri thức xuất bản, 2001.
7.     D.T.Suzuki, Thiá»n luáºn , quyển thượng, quyển trung, NXB Thà nh phố Hồ Chà Minh, 1992.
8.     ThÆ¡ văn Lý Trần , táºp 1, Viện Văn há»c, NXB Khoa há»c xã há»™i, 1977.
Tiếng Anh
1.     D.T. Suzuki, Zen and Japanese literature , Princeton University Press, 1970.
2.     Kenneth Kraft, Zen : tradition and transition , Grove Press, New York, 1988.
3.     Harold E. McCarthy, Poetry, metaphysics and the spirit of Zen , Philosophy East and West, Vol.1, No.1, (Apr., 1951), 16-34.
Tiếng Hoa
1.     Lý Miá»…u, Thiá»n thi tam bách thủ , Cát Lâm văn sá» liệu xuất bản, Trung Quốc, 1996.
2.     Lâm TÆ°Æ¡ng Hoa, Thiá»n tông dữ Tống đại thi há»c , Văn Tân xuất bản xã hữu hạn công ty, 2002.
…