TS. Phạm Tuấn Vũ
Má»™t trong những thà nh tá»±u của lý luáºn văn há»c cuối thế ká»· XX là gá»i ra Ä‘Ãch danh thuá»™c tÃnh quan trá»ng nhất của văn bản văn chÆ°Æ¡ng là liên văn bản. Lịch sá» từng bÆ°á»›c vô thức và có ý thức tiếp cáºn thuá»™c tÃnh nà y ở phÆ°Æ¡ng Äông và phÆ°Æ¡ng Tây Ä‘á»u có thể tÃnh bằng hà ng chục thế ká»·. Việc nháºn thức đạt đến hệ thống, có chiá»u sâu và tìm được cách định danh thÃch đáng nhÆ° váºy - mượn cách diá»…n đạt của cố thi sÄ© Chế Lan Viên - là “giá» của số thà nhâ€.
Äã thừa nháºn thuá»™c tÃnh nà y của văn bản thì cÅ©ng Ä‘Æ°Æ¡ng nhiên phải thấy rằng khi sáng tạo ra chúng, ngÆ°á»i ta luôn đứng ở lằn ranh giữa tiếp thụ những thà nh tá»±u hữu quan và đồng thá»i phải đổi má»›i những thà nh quả đó. Äây là má»™t song Ä‘á» vừa tất yếu vừa có ý thức. Chỉ những ai có năng lá»±c hiện thá»±c hóa được những Ä‘iá»u nà y má»›i xứng danh tác giả.
Dù không phải nhà nghiên cứu văn há»c, Ä‘á»c Tiá»…n đăng tân thoại của Cù Há»±u, tá»± là Tông Cát (1347-1433) nhà văn Trung Quốc và Truyá»n kỳ mạn lục của Nguyá»…n Dữ nhà văn Việt Nam thế ká»· XVI, ngÆ°á»i ta cÅ©ng thấy sá»± gần gÅ©i giữa chúng. Sắp xếp hai trÆ°á»›c tác nà y theo trình tá»± thá»i gian, có thể nói ngay được là Nguyá»…n Dữ đã tiếp thụ nhiá»u ở nhà văn phÆ°Æ¡ng Bắc. Và dù không phải nhà nghiên cứu chuyên sâu cÅ©ng có thể sắp được những cặp truyện tÆ°Æ¡ng ứng.
Trong tình hình tÆ° liệu hiện nay có thể khẳng định được Hà Thiện Hán là ngÆ°á»i đầu tiên viết vá» mối liên hệ nà y. Trong Tá»±a Truyá»n kỳ mạn lục (viết năm 1547), há» Hà khẳng định: “Xem văn từ của sách thấy không ra ngoà i phên dáºu của Cù Tông Cátâ€(1) . Háºu thế trân trá»ng sá»± tiên phong của Hà Thiện Hán đồng thá»i cÅ©ng thấy rằng sá»± định tÃnh nà y quả có tạo nên Ä‘Æ°á»ng hÆ°á»›ng bất lợi cho việc thụ cảm và định giá tác phẩm của Nguyá»…n Dữ. Cho đến nay, dù vá»›i Ä‘á»™ng cÆ¡ gì, cô láºp hóa quan hệ của hai tác phẩm nà y Ä‘á»u không hợp lý. Viết nhÆ° Trần Ãch Nguyên nhà nghiên cứu Äà i Loan thá»a đáng hÆ¡n: “Cù Há»±u và Nguyá»…n Dữ thá»±c ra Ä‘á»u là những nhà sáng tác tiểu thuyết giá»i cắt xén. Tân thoại kế thừa cÆ¡ sở chà quái truyá»n kỳ Ä‘á»i trÆ°á»›c, chá»n lấy những tÆ° liệu có sẵn trong thÆ¡ văn bút ký, Mạn lục ngoà i việc mô phá»ng phần dinh dưỡng mà Tân thoại hấp thụ, còn viết lại thần thoại chà quái của đất nÆ°á»›c Việt Namâ€(2) . Mà thá»±c ra còn phải nhìn nháºn trÆ°á»ng hợp nà y nằm trong thông lệ của văn há»c trung đại thế giá»›i mà nhà nghiên cứu B.A. Gripxốp nháºn thấy: “Nhà văn trung cổ không sáng tạo ra những cốt truyện mà dÆ°á»ng nhÆ° chỉ kể lại và kết hợp lại những môtÃp xa xÆ°a, khi thì bằng văn xuôi, khi thì bằng thÆ¡â€(3) .
Äến nay đã có má»™t số công trình của các tác giả trong nÆ°á»›c và ngoà i nÆ°á»›c nghiên cứu hai tác phẩm nà y trong sá»± đối sánh những phÆ°Æ¡ng diện và cấp Ä‘á»™ khác nhau nhÆ°ng vẫn còn nhiá»u vấn Ä‘á» cần tiếp tục nghiên cứu. Ở đây tiến hà nh hai sá»± đối sánh. Vá»›i nhãn quan của văn há»c so sánh, chúng tôi sẽ cố gắng chỉ ra sá»± tÆ°Æ¡ng đồng và khác biệt lá»›n của Tản Viên từ phán sá»± lục (Chuyện chức phán sá»± Ä‘á»n Tản Viên) thuá»™c Truyá»n kỳ mạn lục vá»›i Thái HÆ° tÆ° pháp truyện (Chức tÆ° pháp ở Ä‘iện Thái HÆ°) thuá»™c Tiá»…n đăng tân thoại . Äây là hai truyện của hai quốc gia nhÆ°ng đồng loại hình văn há»c trung đại, cùng thể loại truyện truyá»n kỳ và đá»u viết bằng chữ Hán.
Chúng tôi cÅ©ng đối sánh truyện Nam XÆ°Æ¡ng nữ tá» lục (Chuyện ngÆ°á»i con gái Nam XÆ°Æ¡ng) thuá»™c Truyá»n kỳ mạn lục vá»›i NgÆ°á»i thiếu phụ ở Nam XÆ°Æ¡ng , má»™t truyện dân gian Việt Nam. Hai truyện nà y Ä‘á»u của văn há»c Việt Nam nhÆ°ng khác loại hình. Sá»± đối sánh nà y chủ yếu chỉ ra những sá»± khác biệt lá»›n,cho thấy Nguyá»…n Dữ đã đồng hóa má»™t chất liệu văn há»c dân gian Việt Nam để tạo nên má»™t văn bản văn chÆ°Æ¡ng bác há»c Ä‘áºm Ä‘Ã thuá»™c tÃnh của truyện truyá»n kỳ.
TrÆ°á»›c hết là sá»± đối sánh hai truyện cùng thể loại truyá»n kỳ.
Nhan Ä‘á» hai truyện có sá»± gần gÅ©i, cho thấy cả hai truyện Ä‘á»u viết vá» ngÆ°á»i là m công việc xét xỠở những nÆ¡i không chỉ quan trá»ng mà còn rất thiêng liêng (Ä‘iện Thái HÆ° ở Trung Quốc và đá»n Tản Viên ở Việt Nam).
Cách mở đầu hai truyện cÅ©ng tÆ°Æ¡ng đồng. Truyện Chức tÆ° pháp ở Ä‘iện Thái HÆ° viết: “Phùng Äại Dị, tên chÃnh là Kỳ, má»™t cuồng sÄ© ở miá»n Ngô, Sở, thÆ°á»ng cáºy tà i kiêu ngạo, không tôn kÃnh quá»· thầnâ€. Truyện Chức phán sá»± ở Ä‘á»n Tản Viên viết: “Ngô Tá» Văn tên là Soạn, ngÆ°á»i huyện Yên DÅ©ng đất Lạng Giang. Chà ng vốn khẳng khái nóng nẩy, thấy sá»± gian tà thì không chịu được…â€.
Äoạn văn mở đầu hai truyện Ä‘á»u giá»›i thiệu vá» nhân váºt trung tâm gồm tên, quê quán và khái quát tÃnh cách, sau đó diá»…n tả cụ thể hÆ¡n những cách hà nh xá». CÅ©ng ngay những dòng đầu tiên nà y đã báo hiệu những sá»± khác biệt lá»›n. Phùng Äại Dị không há» có những phẩm chất của kẻ sÄ© chân chÃnh (chúng ta Ä‘á»u biết thánh nhân luôn yêu cầu kẻ sÄ© phải khiêm cung vá»›i đồng loại và tôn kÃnh quá»· thần)(4) . Cù Há»±u đặt tên cho nhân váºt nà y là Dị, Kỳ là có ẩn ý sâu xa. Äây là hai từ đồng nghÄ©a, Ä‘á»u chỉ sá»± khác thÆ°á»ng. Chúng hô ứng vá»›i sá»± định tÃnh “cuồng sÄ©â€. Thông tin vá» quê quán của Tá» Văn cụ thể hÆ¡n.
Ngô Tá» Văn căm ghét yêu quái (vốn là hồn ma má»™t tên tÆ°á»›ng phÆ°Æ¡ng Bắc sang xâm lược) nhÅ©ng nhiá»…u. Thái Ä‘á»™ đó biểu lá»™ cao Ä‘á»™ khi chà ng châm lá»a đốt ngôi Ä‘á»n nÆ¡i yêu quái trú ngụ. Hà nh Ä‘á»™ng nà y cÆ¡ bản không phải biểu thị quan niệm vá» cái siêu hình mà bá»™c lá»™ sá»± căm phẫn cái phi nghÄ©a. Äức Khổng Tá» dạy: “Kiến nghÄ©a bất vi vô dÅ©ng dã†(thấy việc nghÄ©a không là m thì không phải kẻ có dÅ©ng khà - Luáºn ngữ ). Việc là m nà y khác hẳn việc đốt Ä‘á»n trong ý niệm của ngÆ°á»i phÆ°Æ¡ng Tây.
Sau phần mở đầu, sá»± khác biệt giữa hai truyện cà ng lá»›n, hai nhân váºt nà y khác biệt đến mức không có Ä‘iá»u gì gợi đến nhau nữa.
Phần lá»›n dung lượng còn lại của Chức tÆ° pháp Ä‘iện Thái HÆ° mô tả những lần lÅ© quá»· hà nh hạ Phùng Äại Dị. Nạn nhân nhiá»u lần cố chạy nhÆ°ng không thoát, chỉ còn biết chịu Ä‘á»±ng. TrÆ°á»›c khi lÅ© quá»· thá»±c hiện những cá»±c hình, quá»· vÆ°Æ¡ng tuyên án Phùng. NgÆ°á»i đứng đầu thế giá»›i quá»· được nhân hóa, dẫn Khổng Tá», Kinh Dịch, Tiểu Nhã, Tả truyện để khẳng định rằng sá»± tồn tại của chúng đã được ngÆ°á»i Ä‘á»i công nháºn. Sau đó lÅ© quá»· trừng trị Phùng Äại Dị bằng những trò Ä‘á»™c địa và oái oăm, hoặc kéo dà i thân thể, hoặc “nén lại còn hai gang, tròn xoe nhÆ° hai con cua lá»›nâ€.(Những cá»±c hình nà y quả gợi ta nhá»› đến câu chuyện vá» cái giÆ°á»ng của Prôcus được lÆ°u truyá»n ở phÆ°Æ¡ng Tây). Phùng Äại Dị vừa phải chịu cá»±c hình vừa phải hứng chịu sá»± chế diá»…u cay Ä‘á»™c. Sau đó lÅ© quá»· cắm sừng lên đầu Äại Dị, lấy miệng bằng sắt nhÆ° má» chim gắn lên môi anh ta, nhuá»™m tóc Ä‘á» và gắn cho hai con ngÆ°Æ¡i xanh. Bá»™ dạng anh ta thá»±c sá»± bị quá»· hóa, đến mức vợ con không dám nháºn, trẻ con sợ hãi và ngÆ°á»i lá»›n lấy là m trò tiêu khiển. Những lần Phùng Äại Dị ra tay vá»›i ma quá»· trÆ°á»›c đây xem ra chÆ°a thấm và o đâu so vá»›i sá»± trả thù nà y. Kết quả là anh ta “uất ức mà chếtâ€. Hồn ma Phùng kiện lên trá»i, được xá» thắng và anh ta được cá» là m chức tÆ° pháp Ä‘iện Thái HÆ°.
Phần lá»›n dung lượng còn lại của Chuyện chức phán sá»± Ä‘á»n Tản Viên tá»± sá»± vá» những Ä‘iá»u nhÆ° là hệ quả của việc Tá» Văn đốt Ä‘á»n. Hồn ma tên tÆ°á»›ng phÆ°Æ¡ng Bắc đến đòi chà ng trả nÆ¡i trú ngụ. Cách y kết tá»™i Tá» Văn rất giống quá»· vÆ°Æ¡ng kết tá»™i Phùng Äại Dị. Xem ra những lý lẽ không đủ để tác Ä‘á»™ng tá»›i Tá» Văn, y dá»a sẽ đến nÆ¡i quan yếu để kiện.
Cao trà o của truyện là đoạn mô tả hồn Tá» Văn đấu lý ở âm phủ. Chà ng có chÃnh nghÄ©a, có chà khÃ, lý lẽ chặt chẽ nên thắng lợi. Sau khi mất, chà ng được cá» là m phán sá»± Ä‘á»n Tản Viên, nÆ¡i thỠđệ nhất anh linh trong tứ bất tá» của Việt Nam.
Tóm tắt văn chÆ°Æ¡ng là điá»u tối kỵ vì phÆ°Æ¡ng hại đến nhiá»u giá trị cá biệt và sinh Ä‘á»™ng bằng ngôn từ, những Ä‘iá»u tạo nên sức sống của nó. Phải là mn Ä‘iá»u nà y quả là bất đắc dÄ©.
Lá»i bình ở cuối truyện của Nguyá»…n Dữ có Ä‘oạn viết: “Ngô Tá» Văn là má»™t anh hùng áo vải. Vì cứng cá»i cho nên dám đốt cháy Ä‘á»n tà , chống cãi yêu quá»·, má»™t lần ra tay mà mối háºn của cả thần và ngÆ°á»i Ä‘á»u được rá»a. Nhân thế nức tiếng mà được giữ chức vị ở Minh tà o, tháºt là xứng đángâ€.
Hiển nhiên là Phùng Äại Dị không xứng vá»›i má»™t từ ngữ nà o trên đây!
Nhân đây cÅ©ng xin lÆ°u ý Ä‘iá»u sau được trình bà y trong má»™t tà i liệu chÃnh thống hiện hà nh: truyện nà y “kể vá» cuá»™c đấu tranh sống còn giữa hai thế lá»±c: má»™t bên là con ngÆ°á»i (do Ngô Tá» Văn đại diện), má»™t bên là thần linh ma quá»· (Minh ti, hồn viên bách há»™ há» Thôi…)â€(5) . Hiển nhiên là viết nhÆ° váºy tháºt khiên cưỡng. Thổ thần xếp và o đâu?. Việc nhân váºt nà y sát cánh vá»›i Tá» Văn trong cuá»™c đấu tranh đòi công lý là điá»u không khó thấy. Tưởng nhÆ° chỉ là sÆ¡ suất nhá» nhÆ°ng thá»±c ra là m phÆ°Æ¡ng hại đáng kể đến truyện nà y vá»›i tÆ° cách là má»™t truyện truyá»n kỳ. Vấn Ä‘á» cÆ¡ bản ở đây không phải đấu tranh giữa hai cõi mà là đấu tranh giữa các giá trị.
Truyện Chức tÆ° pháp ở Ä‘iện Thái HÆ° của Cù Há»±u không có mảy may chút nà o dÆ° âm của cuá»™c đấu tranh xã há»™i, trong khi Chuyện chức phán sá»± ở Ä‘á»n Tản Viên của Nguyá»…n Dữ ánh xạ của đấu tranh xã há»™i, đấu tranh dân tá»™c rất rõ rệt. Ngay lá»i Diêm VÆ°Æ¡ng cÅ©ng có chá»— ám chỉ thá»i buổi suy đồi. N.I. Nikulin nhà Việt Nam há»c xuất sắc coi truyện nà y là “hồi âm của cuá»™c đấu tranh giải phóngâ€(6) .
Hẳn nhiên là viết Chuyện chức phán sá»± Ä‘á»n Tản Viên , Nguyá»…n Dữ có chịu ảnh hưởng của truyện Chức tÆ° pháp ở Ä‘iện Thái HÆ° của Cù Há»±u, rõ nhất là ở cấu trúc của truyện. Nhà văn Việt Nam nà y chủ tâm viết khác và đã sáng tạo nên má»™t truyện Ä‘áºm Ä‘Ã tÃnh dân tá»™c và tÃnh thá»i đại, in Ä‘áºm cá tÃnh văn chÆ°Æ¡ng. Nguyá»…n Dữ đã thá»±c sá»± hoán cốt Ä‘oạt thai má»™t tác phẩm Trung Hoa.
NgÆ°á»i xÆ°a nói nếm má»™t miếng biết cả vạc. Äối sánh hai truyện chúng ta đã thấy nhiá»u sá»± khác biệt có ý nghÄ©a do Nguyá»…n Dữ sáng tạo nên, bởi váºy khó hình dung rằng các truyện khác của nhà văn Việt Nam nà y lại “không ra ngoà i phên dáºu của Cù Tông Cátâ€.
Má»™t sá»± đối sánh nữa cÅ©ng có ý nghÄ©a, đó là đối sánh truyện của Nguyá»…n Dữ và truyện dân gian Việt Nam cùng kể vá» thiếu phụ Nam XÆ°Æ¡ng. Äể cho công việc nà y có ý nghÄ©a, cần lÆ°u ý má»™t số Ä‘iá»u.
Trong nguyên ủy của nó, truyện dân gian tồn tại dÆ°á»›i hình thức truyá»n miệng và điá»u nà y quy định nhiá»u phÆ°Æ¡ng diện của nó nhÆ° dung lượng không lá»›n, tá»± sá»± theo tuyến tÃnh, nhân váºt chủ yếu được thể hiện qua hà nh Ä‘á»™ng,.. Khi được văn bản hóa, các truyện dân gian Ãt nhiá»u bị đồng hóa bởi nhiá»u yếu tố thuá»™c ngÆ°á»i ghi, của văn há»c viết và không khà văn hóa xã há»™i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i. Bởi váºy nghiên cứu truyện dân gian chủ yếu bám sát và o cốt truyện vá»›i các chi tiết chÃnh yếu, cần cân nhắc những tiểu tiết có thể do ngÆ°á»i ghi sáng tạo.
Truyện truyá»n kỳ là má»™t thể loại của văn há»c viết thá»i trung đại, bắt nguồn từ Trung Quốc và được sá» dụng trong nhiá»u ná»n văn há»c ở châu Ã. Truyện truyá»n kỳ Ä‘á»i ÄÆ°á»ng hÆ°ng thịnh, Ä‘iá»u đó khiến cho có nhà nghiên cứu Trung Quốc trÆ°á»›c đây cho rằng thà nh tá»±u của thể loại nà y sánh được vá»›i thÆ¡ Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i, còn phần lá»›n nhà nghiên cứu thì cho rằng nó chỉ đứng sau thÆ¡. Lá»— Tấn nháºn định rằng đến Ä‘á»i ÄÆ°á»ng văn nhân đã có ý thức là m tiểu thuyết (7) . Chúng tôi hiểu rằng văn hà o nói tá»›i ý thức của tác giả Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i vá» vai trò của hÆ° cấu và vai trò của ngôn ngữ văn chÆ°Æ¡ng.
Äối sánh Chuyện ngÆ°á»i con gái Nam XÆ°Æ¡ng và NgÆ°á»i thiếu phụ ở Nam XÆ°Æ¡ng cần thấy được sá»± khác biệt tất yếu do chúng thuá»™c hai loại văn bản (chẳng hạn ngôn ngữ của văn bản ghi truyện dân gian và phong cách văn ngôn của truyện truyá»n kỳ) và sá»± khác biệt chủ yếu do tà i năng và cá tÃnh sáng tạo của tác giả.
Truyện dân gian NgÆ°á»i thiếu phụ ở Nam XÆ°Æ¡ng nhiá»u ngÆ°á»i đã biết, vả lại các chi tiết chÃnh yếu của nó được Nguyá»…n Dữ sá» dụng lại trong ná»a đầu tác phẩm của mình, những Ä‘iá»u nà y khiến chúng tôi thấy có thể bá» qua khâu tóm tắt truyện (má»™t việc mà tá»± thân đã là bất đắc dÄ©).
Thoạt nhìn đã thấy Nguyá»…n Dữ còn sáng tạo nên má»™t thế giá»›i khác so vá»›i cõi trần thế mà truyện dân gian tái hiện và bản thân nhà văn nà y cÅ©ng tái sá» dụng. Việc miêu tả thế giá»›i khác nà y chiếm má»™t ná»a dung lượng truyện và quan trá»ng hÆ¡n, nó tạo ra nhiá»u sá»± khác biệt lá»›n vá» tÆ° tưởng thẩm mỹ, là m nên má»™t truyện truyá»n kỳ Ä‘Ãch thá»±c.
Yếu tố siêu nhiên kỳ ảo phổ biến trong truyện cổ tÃch của các tá»™c ngÆ°á»i ở Việt Nam và trên thế giá»›i nhÆ°ng truyện NgÆ°á»i thiếu phụ ở Nam XÆ°Æ¡ng “hoà n toà n không có yếu tố siêu nhiên kỳ ảo; không há» có nhân váºt thần, tiên, ma, quáiâ€(8) . Vá»›i nhãn quan hiện thá»±c giản dị, tác giả dân gian kể vá» sá»± tÃch má»™t ngôi miếu ở huyện Nam XÆ°Æ¡ng, tỉnh Hà Nam xÆ°a. Thân pháºn của ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà được thá» nÆ¡i đây dù chỉ được tái hiện qua không nhiá»u chi tiết nhÆ°ng hiện rõ má»™t bi kịch Ä‘iển hình cho pháºn Ä‘Ã n bà trong xã há»™i nam tôn nữ ti.
Việc Nguyá»…n Dữ tìm đến vá»›i truyện dân gian nà y (hiện vẫn chÆ°a có chứng cứ cho biết Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i truyện nà y đã được nhà nho dùng chữ Hán hay chữ Nôm ghi lại hay chÆ°a) thoạt tiên là theo lẽ phải thông thÆ°á»ng. NgÆ°á»i ta thấy rằng ở những thế ká»· đầu, văn xuôi bác há»c của các dân tá»™c Ä‘á»u gần gÅ©i vá»›i truyện dân gian. Tuy nhiên, sâu xa hÆ¡n, đây là má»™t trong những sá»± lá»±a chá»n vá»›i ý thức sâu sắc của nhà văn nhân đạo chủ nghÄ©a. Truyá»n kỳ mạn lục có nhiá»u nhân váºt nữ. Há» Ä‘á»u có số pháºn bi kịch, má»—i ngÆ°á»i má»—i vẻ. Nguyên nhân Ä‘a dạng hÆ¡n hẳn nguyên nhân bi kịch của các nhân váºt nữ trong Tiá»…n đăng tân thoại , rõ nhất là liên hệ máºt thiết vá»›i bi kịch của dân tá»™c và đất nÆ°á»›c. Trong Chuyện ngÆ°á»i nghÄ©a phụ ở Khoái Châu , nà ng Nhị Khanh bị chồng Ä‘em Ä‘i thế cho món tiá»n trong má»™t canh bạc của hắn. Trong văn há»c Việt Nam trung đại, Nguyá»…n Dữ là ngÆ°á»i đầu tiên viết vá» hiện tượng ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà bị váºt hóa. Äã nhiá»u thế ká»·, câu chuyện vá» thiếu phụ ở Nam XÆ°Æ¡ng trở thà nh má»™t tà i sản văn hóa chung, nhÆ°ng đến nay có thể kết luáºn rằng bi kịch ấy chÆ°a tác Ä‘á»™ng đến ngÆ°á»i nà o sâu sắc nhÆ° Nguyá»…n Dữ(9) .
Vá»›i nhãn quan của má»™t tác giả truyện truyá»n kỳ, Nguyá»…n Dữ đã sáng tạo nên thế giá»›i sinh Ä‘á»™ng liên quan đến sá»± tồn tại của thiếu phụ Nam XÆ°Æ¡ng sau khi quyên sinh.
XÆ°a nay các thể loại văn chÆ°Æ¡ng Ä‘Ãch thá»±c Ä‘á»u có những đặc thù trong quan niệm vá» tá»± nhiên, xã há»™i và con ngÆ°á»i. Trong văn xuôi Trung Quốc và Việt Nam thá»i trung đại, truyện truyá»n kỳ là thể loại có nhiá»u khác thÆ°á»ng nhất vá» các phÆ°Æ¡ng diện trên, mặc dầu ai cÅ©ng biết, đại Ä‘a số tác giả truyện truyá»n kỳ là nhà nho, những ngÆ°á»i mà tÆ° duy duy là ngá»± trị. Ở thể loại nà y thế giá»›i siêu hình tồn tại Ä‘an xen vá»›i thế giá»›i thá»±c của con ngÆ°á»i, được sáng tạo nên bằng sá»± mô phá»ng thế giá»›i thá»±c. Trong Liêu trai chà dị của Bồ Tùng Linh (nhà văn Trung Quốc cuối Ä‘á»i Minh đầu Ä‘á»i Thanh), ma cÅ©ng có quan hệ luyến ái, cÅ©ng sinh đẻ. Ma cÅ©ng phải lo sinh kế, cÅ©ng ốm Ä‘au và cÅ©ng …chết (!). Ma chết thà nh mị. Äồng thá»i, vá»›i trà tưởng tượng phóng túng (tÆ°Æ¡ng hợp vá»›i bản chất của văn chÆ°Æ¡ng) các tác giả của thể loại nà y còn sáng tạo nên thế giá»›i khác so vá»›i thế giá»›i hiện sinh. Äây không phải là độc hữu nhÆ°ng quả không thể loại nà o sánh được.
Thá»i Nguyá»…n Dữ, ngay cả những trà tuệ siêu việt nhất cÅ©ng không thể hình dung má»™t quần thể mà không có tôn ti. Ở biển cÅ©ng thế, Nam Hải Long VÆ°Æ¡ng đứng đầu. Quan trá»ng hÆ¡n là chá»— nÆ¡i đây có những giá trị mà cõi trần không có. Phan lang được Ä‘á»n Æ¡n cứu tá» bằng việc trả lại sá»± sống. Trên cõi trần, VÅ© nÆ°Æ¡ng bị chồng coi là mất nết hÆ° thân, hà ng xóm biện bạch cho cÅ©ng không gá»™t được ná»—i oan, thì xuống đây được chÆ° tiên trong thủy cung thÆ°Æ¡ng vô tá»™i.
Sáng tạo nên cuá»™c há»™i ngá»™ giữa Phan lang và VÅ© nÆ°Æ¡ng là má»™t thà nh công của Nguyá»…n Dữ. Nhân váºt VÅ© nÆ°Æ¡ng có nhiá»u cÆ¡ há»™i để trữ tình, bá»™c lá»™ ná»—i niá»m oan khuất và nối được mối liên hệ vá»›i chà ng TrÆ°Æ¡ng trên cõi trần.
Hiển nhiên là truyện của Nguyá»…n Dữ có các giá trị phong phú và phức tạp hÆ¡n. Cảm nháºn vá» nhân váºt chà ng TrÆ°Æ¡ng, VÅ© nÆ°Æ¡ng và đứa trẻ trong truyện dân gian, má»™t nhà nghiên cứu cho rằng “má»—i ngÆ°á»i Ä‘á»u rất tốtâ€(10) . Hẳn là không thể Ä‘Æ°a ra phán Ä‘oán Ä‘Æ¡n nhất nhÆ° váºy vá» nhân váºt chà ng TrÆ°Æ¡ng trong truyện của Nguyá»…n Dữ.
Äá»c truyện của Nguyá»…n Dữ không thể không đối diện vá»›i câu há»i đâu là nguyên nhân bi kịch của VÅ© nÆ°Æ¡ng, và thá»±c tế cho thấy cho đến nay Ä‘iá»u nà y vẫn còn phải tiếp tục ngẫm nghÄ©. Có ngÆ°á»i cho rằng do “sá»± vô tình của con trẻâ€, “sá»± cả ghen của TrÆ°Æ¡ng Sinh†và cả “những cuá»™c chiến tranh phi nghÄ©aâ€(11) . Äây cÅ©ng là ý kiến của tác giả bà i viết trong Giảng văn văn há»c Việt Nam trung há»c cÆ¡ sở (12) . Có nhà nghiên cứu thì cho rằng “sá»± tan nát hạnh phúc của VÅ© NÆ°Æ¡ng đã bắt đầu từ cái bóng của chÃnh VÅ© NÆ°Æ¡ngâ€(13) và “cho rằng VÅ© NÆ°Æ¡ng tan nát là vì chiến tranh†“là hoà n toà n saiâ€(14) .
Theo chúng tôi, ở đây cần phân biệt nguyên nhân vá»›i nguyên cá»› và nhất là phải bám sát hÆ¡n nữa và o văn bản. Ngay ở dòng thứ ba của truyện và là dòng đầu tiên viết vá» TrÆ°Æ¡ng sinh (theo bản dịch), tác giả viết: “TrÆ°Æ¡ng có tÃnh hay ghen, đối vá»›i vợ phòng ngừa thái quáâ€. Chả lẽ ná»™i dung và vị trà của thông tin nà y không đáng chú ý sao?
Khi nghe lá»i bé Äản nói: “Khi ông chÆ°a vỠđây, thÆ°á»ng có má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông, đêm nà o cÅ©ng đến. Mẹ Ä‘i ông ấy cÅ©ng Ä‘i, mẹ ngồi ông ấy cÅ©ng ngồi, nhÆ°ng chẳng bao giá» bế Äản cả†thì “TÃnh chà ng hay ghen, nghe đứa con nói váºy, tin chắc Ä‘inh ninh là vợ hÆ° không còn có cách gì thảo cởi ra đượcâ€. Sau đó “Há» hà ng là ng xóm bênh vá»±c và biện bạch cho nà ng cÅ©ng chẳng ăn thua gì cảâ€. Ngay cả khi nghe vợ giãi bà y thảm thiết, tuyệt vá»ng, anh ta cÅ©ng không há» lay chuyển. Ghen, lấy suy nghÄ© chủ quan của mình thay cho việc thá»±c sá»± cầu thị, coi nhẹ nhân phẩm và tÃnh mạng của vợ... Äó chÃnh là nam quyá»n. Còn từ nà o định danh thá»a đáng hÆ¡n?
Cái bóng ngÆ°á»i trên vách là má»™t sáng tạo Ä‘á»™c đáo của Nguyá»…n Dữ, là má»™t chi tiết có ý nghÄ©a tạo tình huống, thúc đẩy câu chuyện, nhÆ°ng có lẽ không nên biến nó thà nh má»™t biểu tượng triết há»c. Ở đây chiến tranh thá»±c sá»± trở thà nh má»™t liá»u thuốc thá» Ä‘á»™c địa, là m cho bản tÃnh ghen của TrÆ°Æ¡ng sinh thêm nồng nã. Tuy nhiên vai trò của cái bóng và của chiến tranh không thể đặt ngang hà ng vá»›i bản tÃnh của nhân váºt ngÆ°á»i chồng. Anh ta “giải mã†các tÃn hiệu cÆ¡ mà ! Chân lý nhân sinh thÆ°á»ng có tÃnh chất tổng hợp. Äiá»u nà y khiến cho máy móc không thay được con ngÆ°á»i trong việc phân tÃch văn chÆ°Æ¡ng và giải quyết nhiá»u vấn Ä‘á» khác của Ä‘á»i sống.
Cảm nháºn vá» nhân váºt TrÆ°Æ¡ng sinh trong Chuyện ngÆ°á»i con gái Nam XÆ°Æ¡ng của Nguyá»…n Dữ, chắc không ai Ä‘Æ°a ra giả định nhÆ° có nhà nghiên cứu cảm nháºn vá» TrÆ°Æ¡ng sinh trong truyện dân gian NgÆ°á»i thiếu phụ ở Nam XÆ°Æ¡ng : “Anh không thể chết theo vợ vì còn đứa trẻâ€(15) .
Kết thúc truyện nà y của Nguyá»…n Dữ không chỉ khác truyện cổ tÃch NgÆ°á»i thiếu phụ ở Nam XÆ°Æ¡ng mà còn khác hẳn truyện dân gian nói chung. Truyện cổ tÃch nà y kết thúc bi kịch, còn theo cách phân chia truyá»n thống, truyện của Nguyá»…n Dữ kết thúc có háºu. Tuy nhiên vẫn có sá»± khác biệt lá»›n ở chá»— tưởng nhÆ° tÆ°Æ¡ng đồng nà y. Trong truyện dân gian kết thúc có háºu, nhân váºt được ban thưởng những giá trị cụ thể thiết thá»±c, còn ở đây là sá»± tôn xÆ°ng theo cảm hứng nhà Pháºt. Truyện viết: “VÅ© nÆ°Æ¡ng ngồi trên má»™t chiếc kiệu hoa đứng giữa dòng, theo sau lại có đến hÆ¡n năm mÆ°Æ¡i chiếc xe nữaâ€. Không phải tác giả sÆ¡ ý khi cho xuất hiện các phÆ°Æ¡ng tiện không hợp vá»›i sông nÆ°á»›c. Äây là tÆ° duy của truyện truyá»n kỳ. Nếu cứ dùng lôgÃc Ä‘á»i sống để phán xét thì không có loại tác phẩm nà y.
Cuối cùng nhân đây xin bà n vá» má»™t số Ä‘iá»u có tÃnh chất kỹ thuáºt.
Dịch Truyá»n kỳ mạn lục thà nh “Sao chép tản mạn các truyện lạâ€(16) hay “Ghi chép tản mạn các truyện truyá»n kỳâ€(17) Ä‘á»u là trá»±c dịch, dá»… gây hiểu lầm. Mạn lục chủ yếu không chủ yếu cho biết cung cách ghi chép mà là biểu thị sá»± khiêm tốn vá» công trình của mình, rất gần vá»›i cách diá»…n đạt tiểu lục của Lê Quý Äôn ở Kiến văn tiểu lục . NhÆ°ng tai hại nhất là những chữ “ghi chépâ€, “sao chépâ€. TrÆ°á»›c khi Nguyá»…n Dữ cầm bút trÆ°á»›c tác, là m gì đã tồn tại những thá»±c thể tinh thần hoà n chỉnh nhÆ° váºy? Chỉ cần nhìn và o việc nhà văn nà y khai thác má»™t sá»± tÃch dân gian nhÆ° vừa nói trên đủ rõ.
Nam XÆ°Æ¡ng nữ tá» lục dịch thà nh Chuyện ngÆ°á»i con gái Nam XÆ°Æ¡ng thoạt nhìn thì thấy dịch trung thà nh, nhÆ°ng thá»±c ra không hợp vá»›i ná»™i dung của truyện. Ngay từ đầu truyện, nhân váºt VÅ© nÆ°Æ¡ng đã là vợ TrÆ°Æ¡ng sinh, sau đó thà nh chinh phụ rồi tiết phụ.
Nhiá»u nÆ¡i tên ngÆ°á»i chồng của VÅ© nÆ°Æ¡ng viết là TrÆ°Æ¡ng Sinh (chữ Sinh viết hoa) gây ngá»™ nháºn là tên riêng của nhân váºt. Thá»±c ra đây là danh từ chung, ban đầu chỉ há»c trò sau gá»i chung những ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông trẻ tuổi. Và dụ trong Truyện Kiá»u , Kim Trá»ng nhiá»u lần được gá»i là sinh , chẳng hạn Sinh rằng: “Lân lý ra và o…†(câu 311), Sinh rằng: “Rà y gió mai mÆ°a…†(câu 337), Sinh rằng: “Phác há»a vừa rồi…†(câu 401)... Ngá»c phả miếu thá» VÅ© nÆ°Æ¡ng cho biết ngÆ°á»i chồng tên khác.
TÆ°Æ¡ng tá»±, nÆ°Æ¡ng trong VÅ© nÆ°Æ¡ng , lang trong Phan lang là danh từ chung, không phải tên riêng. Má»™t số nÆ¡i in hoa những chữ nà y cÅ©ng gây ngá»™ nháºn. Những Ä‘iá»u nà y có thể kiểm chứng ở há»c sinh phổ thông, sinh viên, há»c viên cao há»c và cả giáo viên nữa.
Â
Â
Chú thÃch :
(1)             Cù Há»±u: Tiá»…n đăng tân thoại , Nguyá»…n Dữ: Truyá»n kỳ mạn lục . Nxb Văn há»c & Trung tâm văn hóa và ngôn ngữ Äông Tây, 1994, tr.7-8. Chúng tôi nghiên cứu dá»±a trên văn bản nà y.
(2)             Trần Ãch Nguyên: Nghiên cứu so sánh Tiá»n đăng tân thoại & Truyá»n kỳ mạn lục , Nxb Văn há»c & Trung tâm văn hóa và ngôn ngữ Äông Tây, 2000, tr.283.
(3)             Dẫn theo B.L. Riptin: Mấy vấn Ä‘á» nghiên cứu những ná»n văn há»c trung cổ của phÆ°Æ¡ng Äông theo phÆ°Æ¡ng pháp loại hình , Tạp chà Văn há»c số 4/1974, tr.115.
(4)             Trong Luáºn ngữ (thiên Ung dã ), đức Khổng tá» dạy há»c trò kÃnh quá»· thần nhi viá»…n chi.
(5)             Ngữ văn 10 , táºp hai (nâng cao), Nxb Giáo dục, 2006, tr.79.
(6)             Nikulin: Dòng chảy văn hóa Việt Nam , Nxb Văn hóa - thông tin, 2006, tr.188.
(7)             Lá»— Tấn: Lịch sá» tiểu thuyết Trung Quốc , Nxb Äại há»c quốc gia Hà Ná»™i, 2002, tr.327.
(8)             Hoà ng Tiến Tựu: Bình giảng truyện dân gian , Nxb Giáo dục, 1997, tr.144.
(9)             Nguyá»…n Thượng Hiá»n (1868-1925) má»™t chà sÄ© Äông du cÅ©ng dùng chữ Hán ghi lại sá»± tÃch dân gian nà y. Bản dịch ra tiếng Việt 1 trang 14,5 cm x 20,5 cm. Xem Nguyá»…n Thượng Hiá»n: Tuyển táºp thÆ¡ văn , Nxb Lao Ä‘á»™ng & Trung tâm văn hóa ngôn ngữ Äông Tây, 2004, tr.347-348.
(10)        Hoà ng Tiến Tựu: Bình giảng truyện dân gian, sđd, tr.144.
(11)        Äể viết được bà i táºp là m văn hay lá»›p 9 , Nxb Giáo dục, 1996, tr.94
(12)        Nxb Giáo dục Việt Nam 2010, tr.130-131.
(13)        (14) Tuyển táºp 15 năm Tạp chà Văn há»c và Tuổi trẻ , táºp hai, Äi tìm vẻ đẹp văn chÆ°Æ¡ng , Nxb Giáo dục, 2008,
tr.68-71.
(15)        Hoà ng Tiến Tựu: Bình giảng truyện dân gian , sđd, tr.148.
(16)        Nguyá»…n Dữ: Truyá»n kỳ mạn lục , Nxb Văn nghệ & Há»™i nghiên cứu giảng dạy văn há»c TP. Hồ Chà Minh, 1988, tr.236.
(17) Từ Ä‘iển văn há»c (bá»™ má»›i ), Nxb Thế giá»›i, 2004, tr.1124.