Äà m Thị Thu HÆ°Æ¡ng
Â
Ra Ä‘á»i và o khoảng giữa thế kỉ XVIII, Chinh phụ ngâm đã ghi nhiá»u dấu ấn quan trá»ng trong ná»n văn há»c trung đại Việt Nam. Sá»± xuất hiện của tác phẩm đã chÃnh thức khai sinh má»™t thể loại văn há»c dân tá»™c có tên là ngâm khúc và mở ra má»™t thế kỉ “được mùa†của nhiá»u khúc ngâm có giá trị nhÆ° Cung oán ngâm, Thu dạ lữ hoà i ngâm, Tá»± tình khúc, Ai tÆ° vãn, Bần nữ thán, Quả phụ ngâm…Tác phẩm cÅ©ng đã bứt mình ra khá»i dòng văn há»c chức năng, nặng vỠ“tải đạo†“ngôn chÆcủa giai Ä‘oạn trÆ°á»›c đó để nháºp hẳn và o dòng văn há»c nghệ thuáºt, lấy việc phÆ¡i trải những xúc Ä‘á»™ng tá»± tâm can là m mục Ä‘Ãch chÃnh. Nói vá» hoà n cảnh ra Ä‘á»i khúc ngâm, Phan Huy Chú trong Lịch triá»u hiến chÆ°Æ¡ng loại chà có viết “Vì đầu Ä‘á»i Cảnh HÆ°ng (khoảng năm 1741-1742) có việc binh Ä‘ao, cảnh biệt ly của ngÆ°á»i Ä‘i chinh thú khiến ông (tác giả Äặng Trần Côn) cảm xúc mà là mâ€(2). Cảm xúc là nguyên nhân khởi phát nên tác phẩm và cÅ©ng là hạt nhân của toà n bá»™ áng thÆ¡ trÆ°á»ng thiên dà i 408 câu thÆ¡ ấy. Äáng ghi nháºn hÆ¡n, Chinh phụ ngâm đã “phát triển đến tá»™t Ä‘á»™ quan niệm tá»± tình của thÆ¡ trữ tình trung đại Việt Nam†(3). Là giải cho sá»± Ä‘á» cao nà y, bên cạnh rất nhiá»u nguyên nhân nhÆ° hình thức thÆ¡ song thất lục bát, kết cấu tâm trạng, lá»i văn trữ tình, vốn được nhiá»u nhà nghiên cứu bà n đến, xét thấy, cần phải nói đến sá»± xuất hiện của phÆ°Æ¡ng thức tá»± sá»± trong tác phẩm.
Tá»± sá»± đã tìm Ä‘Æ°á»ng vượt qua ranh giá»›i giữa tá»± sá»± và trữ tình để Ä‘i và o khúc ngâm ra sao? Nó đóng vai trò nhÆ° thế nà o trong nghệ thuáºt biểu hiện tâm trạng của nhân váºt trữ tình? Và ranh giá»›i bị vượt qua ấy chỉ nên xem là sá»± xâm nháºp hay là sá»± xóa nhòa giữa cả hai yếu tố? Äó là những vấn đỠđược đặt ra xem xét và giải quyết trong bà i nghiên cứu nhá» nà y[1].
Â
1. Tự sự bước và o tác phẩm và xóa đi ranh giới giữa tự sự và trữ tình
Hẳn không còn là điá»u phải bà n khi xác nháºn Chinh phụ ngâm là tác phẩm trữ tình. Toà n bá»™ khúc ngâm là sá»± giãi bà y cảm xúc của ngÆ°á»i vợ có chồng Ä‘i lÃnh xa nhà . Không quá để trao tặng cho Chinh phụ ngâm danh hiệu “quyển sách của nghìn tâm trạng†(4). Bởi lẽ, tác giả đã nháºp vai và o ngÆ°á»i chinh phụ để bà y tá» muôn vạn những cung báºc, cảm xúc của ngÆ°á»i trong cuá»™c nhÆ° buồn thÆ°Æ¡ng, oán trách, tiếc nuối, lo lắng, xót xa, nhá»› nhung, mong ngóng, khát khao. . . Nếu Phan Ngá»c xem những câu thÆ¡ trá»±c tiếp phản ánh ná»™i tâm trong Truyện Kiá»u chiếm 14.5% (gồm 474/3254 câu thÆ¡) là má»™t “tỉ lệ khủng khiếp†thì có lẽ con số nà y sẽ vượt qua rất nhiá»u sá»± tưởng tượng của ông khi tiếp cáºn vá»›i Chinh phụ ngâm. Sá»± thống kê 12 dạng cảm xúc của tác giả Thuần Phong (5) tuy khá rạch ròi và cụ thể song có lẽ vẫn chÆ°a bao quát được hết thế giá»›i ná»™i tâm phong phú ấy. Hầu hết má»—i dòng trong tổng số 408 câu thÆ¡ của bản dịch Ä‘á»u không Ãt thì nhiá»u, trá»±c tiếp hoặc gián tiếp gắn vá»›i tiếng nói bên trong của ngÆ°á»i thiếu phụ trẻ. Thêm và o đó, thể song thất lục bát nhÆ° được sinh ra để trở thà nh hình thức chuyên dụng cho những áng thÆ¡ trữ tình trÆ°á»ng thiên nhÆ° Chinh phụ ngâm. Nếu nhÆ° truyện thÆ¡ nhìn thấy ở lục bát khả năng kể chuyện, gắn vá»›i hà ng loạt các sá»± kiện được diá»…n ra liên tục, nhanh chóng tạo nên các mối xung Ä‘á»™t thì thể lục bát gián thất lại có “khả năng quý báu†trong việc biểu đạt ná»™i dung trữ tình. Phan Ngá»c đã chỉ ra tÃnh ná»™i dung có trong kết cấu khổ thÆ¡ 7-7-6-8 đó “Cần phải có hình thức ấy tình cảm má»›i có thể mang hình thức má»™t đợt sóng Ä‘i lên vá»›i hai câu thất, dừng lại ở câu lục ngắn gá»n để tá»a ra trong câu bát dà i nhất rồi lại vÆ°Æ¡n lên trong má»™t khổ má»›i, cứ thế đợt sóng tình cảm lên xuống ăn khá»›p vá»›i hình thức ngôn ngữ†(6). Thêm nữa, âm Ä‘iệu song thất Ä‘á»u Ä‘á»u, trầm lặng, khổ thÆ¡ lặp lại mang tÃnh chu kì vá»›i những vần lÆ°ng vần chân kết dÃnh, vấn vÃt lẫn nhau đã trở thà nh Æ°u thế nổi báºt diá»…n tả thứ tình cảm triá»n miên da diết của ngÆ°á»i chinh phụ. Chinh phụ ngâm vì thế đã tìm được má»™t ná»™i dung và hình thức đắc dụng để có mặt tá»± tin và chắc chắn và o thể loại trữ tình Việt Nam.
Thế nhÆ°ng, má»™t bà i toán đặt ra là là m thế nà o tác giả có thể kéo dãn đến hà ng trăm câu thÆ¡ chỉ duy nhất má»™t mục Ä‘Ãch phÆ¡i trải tâm trạng nhÆ° thế? Là m cách nà o để lôi cuốn ngÆ°á»i Ä‘á»c và khẳng định sức sống của tác phẩm chỉ bằng thế giá»›i tâm trạng tuy có phong phú song Ãt biến chuyển và phần lá»›n nhÆ° đúc ra từ má»™t khuôn tình cảm buồn rầu, Ä‘au khổ mà Äặng Thai Mai gá»i đó là “sá»± ngÆ°ng Ä‘á»ng trên má»™t khối sầu†(7)? Vấn Ä‘á» sẽ được giải quyết khi chúng ta thấy được sá»± xuất hiện của yếu tố tá»± sá»± trong tác phẩm. Tá»± sá»± tìm Ä‘Æ°á»ng Ä‘i và o khúc ngâm bằng sá»± có mặt của má»™t số đặc Ä‘iểm cấu thà nh thể loại nà y.
Äá»c Chinh phụ ngâm, không quá khó để tìm ra yếu tố tá»± sá»± trong tác phẩm. Nhà giáo Lê Trà Viá»…n khi bắt đầu phân tÃch toà n bá»™ khúc ngâm cÅ©ng đã tóm tắt văn bản trong khoảng 20 dòng. Chỉ xét riêng vá» mặt hình thức chứ chÆ°a bà n đến đến ná»™i dung của bà i tóm tắt, cÅ©ng thấy đây là công Ä‘oạn quen thuá»™c của những tác phẩm thuá»™c thể loại tá»± sá»±, thể loại có sá»± xuất hiện của cốt truyện cùng hệ thống các sá»± kiện. Chinh phụ ngâm giống nhÆ° má»™t câu chuyện kể vá» số pháºn bi thÆ°Æ¡ng của ngÆ°á»i chinh phụ. Tác phẩm cÅ©ng có thể chia là m ba phần vá»›i diá»…n tiến nhÆ° sau: mở đầu là việc ngÆ°á»i chồng ra tráºn, tiếp đến là cảnh chỠđợi của ngÆ°á»i vợ trẻ và kết lại khúc ngâm là ngà y ngÆ°á»i chồng trở vá» trong ngà y vui chiến thắng. Sá»± kiện chÃnh, được xem nhÆ° biến cố của cuá»™c Ä‘á»i ngÆ°á»i chinh phụ là việc chồng ra chiến tráºn trong lúc cả hai ngÆ°á»i “tuổi Ä‘Æ°Æ¡ng chừng niên thiếuâ€. Tình yêu và hạnh phúc Ä‘ang ở Ä‘á»™ nồng nà n đắm say phải tạm chia lìa, đứt Ä‘oạn. NgÆ°á»i chinh phụ bắt đầu bÆ°á»›c và o má»™t quãng Ä‘Æ°á»ng dà i của sá»± chỠđợi má»i mòn vô vá»ng, má»i gắng gượng và ná»— lá»±c xua Ä‘uổi ná»—i buồn của nà ng Ä‘á»u trở nên bất lá»±c. Hà ng loạt những sá»± việc được nói đến. Nà ng gieo quẻ bói, Ä‘á» chữ trên gấm, gượng đốt hÆ°Æ¡ng, gượng soi gÆ°Æ¡ng, tìm đến chồng qua những giấc má»™ng, cáºy ngÆ°á»i gá»i đến những kỉ váºt yêu thÆ°Æ¡ng … nhÆ°ng tất cả chỉ là sá»± trống không, vô vá»ng “Tình trong giấc má»™ng muôn và n cÅ©ng khôngâ€.
Trong Chinh phụ ngâm, yếu tố không gian và thá»i gian cÅ©ng không há» bị giá»›i hạn hay đóng khung nhá» hẹp nhÆ° trong thÆ¡ trữ tình. Có thể so sánh khúc ngâm vá»›i bà i thÆ¡ cùng tên của Thái Thuáºn ở thế kỉ XV. Thá»i gian trong thÆ¡ Thái Thuáºn là khoảnh khắc ngắn ngủi con ngÆ°á»i đối diện vá»›i lòng mình trong hiện tại. Trong khi đó, thá»i gian diá»…n ra trong khúc ngâm tÆ°Æ¡ng đối dà i, dÆ°á»ng nhÆ° Ä‘i hết ná»a Ä‘á»i ngÆ°á»i, từ quá khứ tiá»…n chồng ra tráºn đến hiện tại chỠđợi đến tuyệt vá»ng “Trải mấy xuân tin Ä‘i tin lại- Äến xuân nà y tin hãy vắng khôngâ€, “Tin thÆ°á»ng lại ngÆ°á»i không thấy lạiâ€. “ThÆ° thÆ°á»ng tá»›i ngÆ°á»i không thấy tá»›iâ€, “Kể năm đã ba tÆ° cách diá»…n†“Tiá»n sen nà y đã nảy là baâ€... Và không chỉ dừng lại ở hiện tại, khúc ngâm còn miêu tả thì tÆ°Æ¡ng lai, ngà y ngÆ°á»i chồng trở vá» trong “Ná»n huân tÆ°á»›c Ä‘ai cân rạng vẻ- Chữ đồng hÆ°u bia để nghìn đôngâ€. Không gian trong tác phẩm cÅ©ng không phải toà n cố định và gói gá»n trong cảnh “Rèm thÆ°a lòng não trăng tà n bóng- Gối lạnh châu trà n cuốc gá»i canh†(thÆ¡ Thái Thuáºn) mà có sá»± mở rá»™ng và dịch chuyển liên tục. Từ không gian của buổi Ä‘Æ°a tiá»…n đến không gian chiến trÆ°á»ng “Non Kỳ quạnh quẽ trăng treo- Bến Phì gió thổi đìu hiu mấy gòâ€; từ không gian nÆ¡i miá»n quan ải đến không gian “trong cánh cá»aâ€, “nÆ¡i cô phòng†lạnh lẽo, vắng lặng; từ không gian hiện thá»±c đến không gian của những giấc má»™ng “Sum vầy mấy lúc tình cá»- Chẳng qua trên gối má»™t giá» má»™ng xuânâ€, “Khi mÆ¡ những tiếc khi tà n- Tình trong giấc má»™ng muôn và n cÅ©ng khôngâ€. Sá»± mở rá»™ng thá»i gian và không gian ấy giúp tác phẩm có khả năng dung chứa và bao quát má»™t mảng hiện thá»±c rá»™ng lá»›n từ cuá»™c sống, vốn là đặc Ä‘iểm vẫn được nói đến trong thể loại tá»± sá»±.
Nhân váºt trữ tình trong khúc ngâm cÅ©ng được miêu tả cụ thể qua rất nhiá»u những chi tiết bên ngoà i lẫn bên trong. Chi tiết bên ngoà i biểu hiện qua ngoại hình (trang phục, váºt dụng Ä‘i kèm), dáng vẻ, cá» chỉ, Ä‘iệu bá»™ và việc là m, các mối quan hệ của nhân váºt (đối vá»›i ngÆ°á»i chinh phụ đó là các mối quan hệ vá»›i vua, vá»›i chồng, vá»›i mẹ già và con thÆ¡).... Chi tiết bên trong là những lá»i nói thầm kÃn của nhân váºt vẫn thÆ°á»ng được gá»i là những lá»i Ä‘á»™c thoại ná»™i tâm. . .Sức nặng và sá»± Ä‘a dạng của các chi tiết được thể hiện khá rõ nét. Chỉ trừ những Ä‘oạn thÆ¡ miêu tả thiên nhiên và trá»±c tiếp bá»™c lá»™ tâm trạng nhân váºt (thÆ°á»ng được đánh dấu bằng những từ chỉ cảm xúc), phần lá»›n yếu tố tá»± sá»± Ä‘á»u bà ng bạc khắp tác phẩm. Có thể thấy rõ nhất qua hai Ä‘oạn mở đầu và kết thúc khúc ngâm, kể vá» buổi tiá»…n Ä‘Æ°a và ngà y chồng trở vá» trong chiến thắng.
Lấy và dụ vá» Ä‘oạn mở đầu, gồm 12 khổ thÆ¡ song thất lục bát, từ “Trống TrÆ°á»ng Thà nh lung lay bóng nguyệt..Thiếp nhìn rặng núi ngẩn ngÆ¡ ná»—i nhà â€. Sá»± kiện trung tâm được nói đến là ngÆ°á»i chồng ra tráºn. Môi trÆ°á»ng và hoà n cảnh xuất hiện sá»± kiện được mô tả má»™t cách tÆ°á»ng táºn và tỉ mỉ. Thá»i Ä‘iểm xuất phát là “ná»a đêm truyá»n hịch đợi ngà y xuất chinhâ€. Bối cảnh chung là m ná»n là cảnh binh lá»a đầy ác liệt “Trống TrÆ°á»ng Thà nh lung lay bóng nguyệt- Khói Cam Tuyá»n má» mịt thức mâyâ€. Ở khoảng giữa của bức tranh ấy là cảnh Ä‘Æ°a tiá»…n cÅ©ng được dá»±ng lên cụ thể vá»›i những hình ảnh (hà ng cá» bay trong bóng phất phÆ¡) âm thanh (tiếng trống, tiếng nhạc ngá»±a, tiếng địch đồng vá»ng), mà u sắc (sắc xanh của cá» non và trắng trong của dòng nÆ°á»›c)... Trong cảnh chia ly, ta thấy sá»± xuất hiện hai nhân váºt chÃnh. NgÆ°á»i chinh phu được miêu tả từ hoà n cảnh xuất thân “Chà ng tuổi trẻ vốn dòng hà o kiệt- Xếp bút nghiêng theo việc Ä‘ao cungâ€, trang phục ngoại hình “Ão chà ng Ä‘á» tá»±a ráng pha- Ngá»±a chà ng sắc trắng nhÆ° là tuyết in†đến ý chà giết giặc láºp công “Thà nh liá»n mong tiến bệ rồng- ThÆ°á»›c gÆ°Æ¡m đã quyết chẳng dung giặc trá»iâ€. NgÆ°á»i chinh phụ được nói đến những sá»± bịn rịn, quyến luyến không rá»i “Nhủ rồi tay lại cầm tay- BÆ°á»›c Ä‘i má»™t bÆ°á»›c dây dây lại dừngâ€, vá»›i những lá»i nói thầm thì của chÃnh lòng mình “ÄÆ°a chà ng lòng dặc dặc buồn- Bá»™ khôn bằng ngá»±a thủy khôn bằng thuyá»n†… Các sá»± kiện được tiếp nối theo tráºt tá»± tuyến tÃnh của thá»i gian, từ lúc chia tay bùi ngùi xúc Ä‘á»™ng đến giá» phút chia tay đã Ä‘iểm “Quân Ä‘Æ°a chà ng ruổi lên Ä‘Æ°á»ng- Liá»…u dÆ°Æ¡ng biết thiếp Ä‘oạn trÆ°á»ng nà y chăngâ€. Và đến Ä‘iểm kết của cuá»™c tiá»…n Ä‘Æ°a đó chỉ còn là “Dấu chà ng theo lá»›p mây Ä‘Æ°a- Thiếp nhìn rặng núi ngẩn ngÆ¡ ná»—i nhà â€â€¦. Trong dung lượng 48 câu thÆ¡ biết bao nhiêu chi tiết được nói đến, giúp ta hình dung từ bao quát đến cáºn cảnh không- thá»i gian của buổi chia ly, khà thế hừng há»±c của chà ng tuổi trẻ “Gieo Thái SÆ¡n nhẹ tá»±a hồng mao†và tình cảm nhuốm mà u sầu muá»™n của ngÆ°á»i chinh phụ ….
Từ đó có thể thấy lằn ranh giữa tá»± sá»± và trữ tình không phải là má»™t bức tÆ°á»ng kiên cố không thể vượt qua. Tá»± sá»± có thể Ä‘i và o khúc ngâm và xóa Ä‘i khoảng ngăn cách tưởng chừng không thể tiệm cáºn giữa hai thể loại. Khả năng hòa phối và chung sống hòa bình giữa chúng có cÆ¡ sở để lý giải. Truyá»n thống của thÆ¡ ca trung đại Việt Nam thÆ°á»ng là chủ thể trữ tình thÆ°á»ng tÆ°á»ng thuáºt, kể lại, nói lên ná»—i lòng, chà hÆ°á»›ng và tâm tình của mình. Äó là cá»™i nguồn cho sá»± xuất hiện hà ng loạt bà i thÆ¡ có các tiêu Ä‘á» nhÆ° Ngôn hoà i, Thuáºt hoà i, Ngôn chÃ, Tá»± tình, Tá»± thuáºt, Mạn thuáºt, Trần tình. . .trong đó yếu tố đầu tiên được xem là cách thức trữ tình (“thuáºt†“tự†là kể, “ngôn†là nói ra, “trần†là bà y tá»), yếu tố thứ hai thÆ°á»ng là ná»™i dung trữ tình (tình, hoà i, chÃ. . .) (8). Nhà nghiên cứu Äặng Thai Mai gá»i đó là “văn chÆ°Æ¡ng tá»± tìnhâ€, xem nhÆ° má»™t cách đối láºp vá»›i “văn chÆ°Æ¡ng trữ tình†(có sá»± thể nghiệm trá»±c tiếp cảm xúc và nói lên cá tÃnh sáng tạo của tác giả) và “văn tá»± sự†(9). Tá»± thấy rằng, bản thân cách gá»i đó đã hà m chứa và mặc nhiên thừa nháºn sá»± tồn tại của yếu tố tá»± sá»± trong những tác phẩm. Muốn giãi bà y thổ lá»™ tình cảm không có con Ä‘Æ°á»ng nà o khác ngoà i việc phải kể ra, thuáºt lại những sá»± việc liên quan đến tình cảm ấy; những “hỉ ná»™ ái ố†của con ngÆ°á»i là vì đâu, do đâu; hay những hoà n cảnh, trạng huống và sá»± kiện nà o là m nảy sinh mối tâm tình đó. Nếu và sá»± trần thuáºt đó nhÆ° má»™t cái cây thì “tình†chÃnh là ngá»n được sinh ra trên gốc là “sá»±â€, “việcâ€. ChÃnh “sá»±â€, “việc†trở thà nh nguồn cá»™i để nói đến “tìnhâ€, bà y tỠ“tìnhâ€. “ThÆ¡ ca ra Ä‘á»i cÅ©ng chÃnh từ sá»± rung Ä‘á»™ng của tình trÆ°á»›c cảnh và sự†là vì váºy. (Lê Qúy Äôn). Tháºt khó để hình dung những trạng thái cảm xúc vốn mÆ¡ hồ, bất định được nói ra má»™t cách vô táºn mà không có chá»— neo bám tháºt cụ thể nà o. Vì thế trong trữ tình Ãt nhiá»u có sá»± tham dá»± của yếu tố tá»± sá»± và đưá»ng biên giá»›i giữa chúng đôi khi có thể vượt qua. Chinh phụ ngâm cÅ©ng nằm trong truyá»n thống đó. Nhà nghiên cứu Trần Äình SỠđã rất có lý khi Ä‘Æ°a ra nháºn định “ (Nhân váºt trữ tình) chủ yếu chỉ cho ngÆ°á»i khác thấy trạng thái tình cảm của mình, lối trữ tình nghiêng vá» kể, thuáºt, tá»± những kết quả bá» ngoà i của Ä‘á»i sống ná»™i tâm chứ không phải là bản thân ná»™i tâm†(10). Äồng thá»i cÅ©ng mở ngoặc Ä‘Æ¡n để nói thêm rằng, việc Ä‘Æ°a yếu tố tá»± sá»± và o thÆ¡ cÅ©ng là gợi ý để sáng tạo nên những thể loại má»›i, khi tá»± sá»± và trữ tình có chức năng ngang quyá»n nhau thì thể loại trÆ°á»ng ca ra Ä‘á»i, khi tá»± sá»± đóng vai trò trung tâm và trữ tình chỉ là yếu tố phụ được Ä‘iểm qua thì truyện thÆ¡ xuất hiện (11). Sá»± gia giảm của yếu tố tá»± sá»± trong tác phẩm sẽ góp phần tạo nên những thể loại khác nhau nhÆ° truyện thÆ¡, ngâm khúc hay trÆ°á»ng ca. . .Äó là nói đến khả năng dung chứa chất tá»± sá»± trong trữ tình.
Còn vá» phÃa tá»± sá»±, khả năng nà o trong yếu tố nà y có thể hòa hợp cùng trữ tình? Ta thấy rằng, trong tá»± sá»±, khi xây dá»±ng nhân váºt không thể không nói đến hà nh Ä‘á»™ng, đó có thể là hà nh Ä‘á»™ng bên ngoà i (nhÆ° việc là m, thái Ä‘á»™, cách ứng xá». . .) nhÆ°ng cÅ©ng có thể là hà nh Ä‘á»™ng bên trong (nhÆ° ý nghÄ©, tình cảm, cảm xúc). ChÃnh hà nh Ä‘á»™ng mang tÃnh ná»™i tâm nà y là m nên mà u sắc trữ tình trong tác phẩm tá»± sá»±. Nói khác Ä‘i, khi xây dá»±ng nhân váºt và muốn đạt đến khả năng phản ánh hiện thá»±c má»™t cách toà n vẹn và chân tháºt, không thể không khắc há»a và miêu tả tình cảm bên trong, những nung nấu, suy tÆ° của chÃnh nhân váºt. Và đặc Ä‘iểm nà y của tá»± sá»± vốn lại là đặc trÆ°ng cÆ¡ bản là m nên khúc ngâm. Trong Chinh phụ ngâm, nổi báºt và xuyên suốt là lá»i Ä‘á»™c thoại ná»™i tâm của nhân váºt. Dù có khi ngÆ°á»i chinh phụ cÅ©ng hÆ°á»›ng đến má»™t đối tượng nà o đó để tìm kiếm sá»± chia sẻ và thấu hiểu nhÆ°ng hoặc là nhân váºt vô hình phiếm chỉ (trá»i), hoặc là nhân váºt lặng im không thể nói (thiên nhiên), cuá»™c đối thoại không thể thá»±c hiện được. Con ngÆ°á»i chỉ còn biết cô Ä‘á»™c đối diện vá»›i bóng, vá»›i ngá»n đèn tà n và tá»± thầm thì vá»›i chÃnh mình những ná»—i niá»m bi thiết. Thế giá»›i ná»™i cảm của nhân váºt từ đó được bá»™c lá»™. ChÃnh từ đặc Ä‘iểm đó mà cả hai thể loại có thể tìm kiếm sá»± gắn kết để xÃch lại gần nhau.
Â
2. Sự phá vỡ lằn ranh giữa tự sự và trữ tình nhằm phát huy tối đa khả năng biểu hiện tâm trạng của thể loại trữ tình
Trên đây đã nói đến sá»± xuất hiện của yếu tố tá»± sá»± và sá»± phá vỡ lằn ranh giữa tá»± sá»± và trữ tình trong Chinh phụ ngâm. Tuy nhiên, sá»± phá vỡ nà y chÆ°a Ä‘i đến mức Ä‘á»™ xâm lấn và xóa nhòa hoà n toà n cả hai yếu tố. Phải thấy rằng, tá»± sá»± tuy có Ä‘i và o phÆ°Æ¡ng thức trữ tình trong tác phẩm nhÆ°ng không vì thế nó thá»±c hiện cuá»™c soán ngôi, đánh tan những phẩm chất trữ tình nhằm tạo nên má»™t thể loại má»›i (thể thÆ¡ tá»± sá»±). Chức năng biểu hiện tình cảm vẫn là chức năng chuyên biệt và trung tâm của khúc ngâm. Má»i yếu tố tá»± sá»± được váºn dụng trong tác phẩm Ä‘á»u nhằm hÆ°á»›ng đến ná»™i dung phÆ¡i trải tấm chân tình của ngÆ°á»i chinh phụ và phát huy tối Ä‘a chức năng đó. Nói đúng ra, tá»± sá»± dừng chân trong khúc ngâm chỉ nhÆ° má»™t sá»± xâm nháºp của thể loại chứ chÆ°a đến mức xóa nhòa ranh giá»›i giữa tá»± sá»± và trữ tình.
NgÆ°á»i chinh phụ tuy có hÆ°á»›ng vá» quá khứ, kể vá» những gì đã xảy ra nhÆ°ng tất cả những sá»± việc hiện hữu đó Ä‘á»u nằm trong sá»± hồi tưởng, kà ức của nà ng. TÆ°Æ¡ng lai được nói đến cÅ©ng chỉ là những mÆ¡ tưởng, những mong má»i mà nà ng tá»± vẽ nên trong tâm trÃ. Vì thế trung tâm của tác phẩm vẫn là quãng thá»i gian hiện tại, lúc con ngÆ°á»i đối diện vá»›i chÃnh lòng mình, Ä‘ang tá»± “độc bạch†(10). HÆ¡n thế, những xúc Ä‘á»™ng trữ tình của con ngÆ°á»i trong hiện tại cÅ©ng phủ lên các sá»± kiện của quá khứ và tÆ°Æ¡ng lai má»™t tấm mà n cảm xúc để chúng hiện lên nhÆ° má»™t quá trình Ä‘Æ°Æ¡ng xảy ra vá»›i những hình thái sống Ä‘á»™ng và tÆ°Æ¡i má»›i nhất. Thêm và o đó, việc nhân váºt được đặt trên cả ba chiá»u thá»i gian quá khứ- hiện tại- tÆ°Æ¡ng lai, cÅ©ng chỉ là cách khắc há»a bi kịch trong cuá»™c Ä‘á»i ngÆ°á»i chinh phụ. Sống trong hiện tại nhÆ°ng luôn tìm cách trở ngược vá» quá khứ, sống lại vá»›i thá»±c tại của quá khứ những kỉ niệm đẹp của tuổi trẻ, của tình yêu và hạnh phúc. Còn hiện tại và tÆ°Æ¡ng lai tuy là đá»i sống thá»±c và sắp hÆ°á»›ng đến nhÆ°ng nó không phải là những phiến Ä‘oạn của thá»i gian mà nà ng muốn đối diện, bởi lẽ ở đó chỉ có sá»± ngá»± trị của khổ Ä‘au và vô vá»ng. NgÆ°á»i chinh phụ lần lượt thá»±c hiện các cuá»™c đối thoại vá»›i chÃnh mình trên cả ba chiá»u của thá»i gian để rồi Ä‘au Ä‘á»›n nháºn ra những gì tốt đẹp nhất không còn có thể trở lại. Ná»—i buồn- cảm xúc trữ tình của bà i thÆ¡ vì thế cà ng thấm đẫm. Và cÅ©ng từ đó chủ Ä‘á» của khúc ngâm cÅ©ng được lá»™ rõ: đó là niá»m bi cảm vá» những giá trị nhân sinh bị đánh mất.
Không gian được ná»›i rá»™ng đến má»i chiá»u kÃch cÅ©ng chỉ nhằm Ä‘i và o chiá»u sâu tâm trạng của ngÆ°á»i chinh phụ. Không gian ngoà i biên ải xa xôi, không gian những giấc má»™ng hay không gian ngà y trở vá» Ä‘á»u là không gian của sá»± tưởng tượng. Nó không thể tìm thấy giữa cuá»™c Ä‘á»i thá»±c mà chỉ tồn tại trong dòng tâm tưởng miên man bất táºn của nhân váºt trữ tình. Nếu không có khung cảnh chiến địa nặng mùi tá» khà và vất vưởng của những oan hồn, ta không thể nà o thấu hiểu cùng má»™t lúc rất nhiá»u tâm trạng Ä‘an xen trong lòng ngÆ°á»i chinh phụ. Äó là ná»—i xót xa cho tình cảnh của chồng “Xót ngÆ°á»i lần lữa ải xa- Xót ngÆ°á»i nÆ°Æ¡ng chốn hoà ng hoa dặm dà i†“Xót ngÆ°á»i hà nh dịch bấy nay- Dặm xa mong má»i hết đầy lại vÆ¡iâ€. Là sá»± cảm thÆ°Æ¡ng cho tình cảnh lẻ loi Ä‘Æ¡n chiếc của chÃnh mình “Nỡ nà o đôi lứa thiếu niên- Quan san để cách hà n huyên bao Ä‘Ã nh†“Cá»› sao cách trở nÆ°á»›c non- Khiến ngÆ°á»i thôi sá»›m thôi hôm những sầuâ€. Và đó cÅ©ng là hoà n cảnh để tạo nên sá»± chuyển biến vá» mặt nháºn thức và tình cảm của ngÆ°á»i phụ nữ quý tá»™c “Lúc ngoảnh lại ngắm mà u dÆ°Æ¡ng liá»…u- Thà khuyên chà ng đừng chịu tÆ°á»›c phongâ€â€¦Â Không gian của những giấc má»™ng cÅ©ng váºy, nó giúp ngÆ°á»i Ä‘á»c khám phá tầng sâu kÃn nhất trong ná»—i lòng ngÆ°á»i chinh phụ. Những Æ°á»›c ao, mong muốn thầm kÃn, riêng tÆ° “chỉ mình mình biết, chỉ mình mình hayâ€, con ngÆ°á»i thÆ°á»ng cất giấu trong những giấc mÆ¡. Và nà ng chinh phụ cÅ©ng váºy. Trong không gian “Bui còn hồn má»™ng được gần- Äêm đêm thÆ°á»ng tá»›i Giang Tân tìm ngÆ°á»iâ€, phần nà o ngÆ°á»i Ä‘á»c có thể giải mã tiếng nói nồng đượm thiết tha của nà ng vá» má»™t cuá»™c sống ái ân hạnh phúc. Hiện thá»±c không được nhÆ° mong Æ°á»›c khiến nà ng tìm và o trong những giấc má»™ng. Và chỉ có khoảng thá»i gian cuối cùng của má»™t ngà y, lúc đêm tối, khi con ngÆ°á»i dá»… sinh má»™ng mị, nà ng má»›i có thể gặp mặt ngÆ°á»i thÆ°Æ¡ng để thá»a lòng mong Æ°á»›c, khát khao…Từ đó cho thấy, má»i không gian dù hÆ°á»›ng đến má»i chiá»u kÃch nà o cÅ©ng Ä‘á»u quay vá» cái tâm duy nhất là khát khao hạnh phúc lứa đôi của ngÆ°á»i thiếu phụ. Nhìn chung, mượn đặc Ä‘iểm trong tác phẩm tá»± sá»±, nhân váºt được miêu tả trên cả ba chiá»u thá»i gian, được đặt và o rất nhiá»u không gian khác nhau nhÆ°ng khúc ngâm nhằm khái quát nên má»™t hiện thá»±c lá»›n của Ä‘á»i sống, đó chÃnh là hiện thá»±c tâm trạng.
NhÆ° trên đã nói, khúc ngâm trữ tình rất già u các chi tiết vá» những biểu hiện bá» ngoà i của nhân váºt. Thế nhÆ°ng, các chi tiết ấy cÅ©ng không nằm ngoà i chức năng duy nhất biểu đạt là tâm trạng của con ngÆ°á»i. Sá»± kiện “ngÆ°á»i chồng ra tráºn†chỉ đóng vai trò nhÆ° má»™t Ä‘iểm tá»±a, má»™t chá»— dá»±a vững chắc để khÆ¡i nguồn dòng chảy cảm xúc vốn chiếm dung lượng rất lá»›n trong tác phẩm. Má»i chi tiết tá»± sá»± khác được nói đến cÅ©ng cùng chung má»™t mục Ä‘Ãch đó. Sá»± xuất hiện của yếu tố tá»± sá»± khá linh hoạt, và dù ở những vị trà nà o nó cÅ©ng là cÆ¡ sở hạ tầng nhằm xây nên kiến trúc thượng tầng là những trạng thái tình cảm của ngÆ°á»i chinh phụ. Có khi trong cùng má»™t câu thÆ¡, vế trÆ°á»›c chỉ việc là m của nhân váºt, vế sau là sá»± biểu hiện tâm trạng, tình cảm sóng đôi cùng sá»± việc ấy:
Hương gượng đốt, hồn đà mê mải
Hương gượng soi, lệ lại chan chan
Hoặc ngược lại:
Xin vì chà ng xếp bà o cởi giáp
Xin vì chà ng giũ lớp phong sương
Vì chà ng tay chúc chén và ng
Vì chà ng điểm phấn đeo hương não nùng
Trong cùng khổ thÆ¡, câu đầu hoặc cả hai câu đầu nêu sá»± việc nhÆ° là má»™t nguyên cá»› và các câu còn lại là kết quả tâm trạng và ngược lại, có khi chÃnh tâm trạng là cá»™i nguồn của những biểu hiện vá» dáng Ä‘iệu, cá» chỉ, hà nh Ä‘á»™ng bên ngoà i ấy :
Tin thÆ°á»ng lại ngÆ°á»i không thấy lại
Hoa dương tà n đã trải rêu xanh
Rêu xanh mấy lớp chung quanh
Sân đi một bước trăm tình ngẩn ngơ
Hay
Há như ai hồn say bóng lẫn
Bỗng thơ thơ thẩn thẩn như không
Trâm cà i, xiêm giắt thẹn thùng
Lệch vừng tóc rối, lá»ng vòng lÆ°ng eo
Có khi luân phiên nhau, một khổ thơ nói đến sự việc, khổ tiếp theo là sự bà y tỠtâm trạng:
Trải mấy xuân tin đi tin lại
Äến xuân nà y tin hãy vắng không
Thấy nhà n luống tưởng thu phong
Nghe hơi sương sắm áo bông sẵn sà ng
Gió tây nổi, không Ä‘Æ°á»ng hồng tiện
Xót cõi ngoà i tuyết quyến mưa sa
Mà n mưa trướng tuyết xông pha
Nghĩ thêm lạnh lẽo kẻ ra cõi ngoà i
Và cÅ©ng có khi, liên tiếp những khổ thÆ¡ chỉ toà n là những chi tiết bá» bá»™n nhÆ° má»™t sá»± kể lể, không có dấu hiệu nà o gắn vá»›i tình cảm khiến ngÆ°á»i Ä‘á»c vá»™i lầm tưởng là má»™t Ä‘oạn thÆ¡ tá»± sá»± nhÆ°:
Tình gia thất nà o ai chẳng có
Kìa lão thân khuê phụ nhớ thương!
Mẹ già phơ phất mái sương
Con thơ măng sữa vả đương phù trì
Lòng lão thân buồn khi tá»±a cá»a
Miệng hà i nhi chỠbữa mớm cơm
Ngá»t bùi thiếp đã hiếu nam
Dạy con đèn sách, thiếp là m phụ thân
Khổ thÆ¡ nhÆ° Ä‘ang kể lại hoà n cảnh gia đình của ngÆ°á»i chinh phụ. Trong vai trò là ngÆ°á»i khuê phụ thay chồng chăm sóc mẹ già và nuôi dưỡng con thÆ¡, nà ng hiện lên nhÆ° má»™t con ngÆ°á»i của bổn pháºn, trách nhiệm, hÆ¡n là con ngÆ°á»i của tâm trạng. Dấu vết của cảm xúc nhÆ° không há» có mặt trong từng câu thÆ¡. NhÆ°ng không hoà n toà n nhÆ° váºy. Bá» sâu của những dòng thÆ¡ tưởng là tá»± sá»± ấy là ná»—i niá»m của ngÆ°á»i chinh phụ vá» tình cảnh Ä‘Æ¡n chiếc đáng thÆ°Æ¡ng của mình. Má»™t thân “nuôi già dạy trẻ†cà ng giúp nà ng thức nháºn rõ hÆ¡n ná»—i buồn cô Ä‘Æ¡n, lẻ loi của chÃnh mình, từ đó dẫn dắt cho ná»—i nhá»› đến ngÆ°á»i ngoà i biên ải. Khổ thÆ¡ tiếp theo là sá»± minh há»a cụ thể cho bá» sâu của tâm trạng ấy:
Nay một thân nuôi già dạy trẻ
Nỗi quan hoà i mang mể biết bao!
Nhớ chà ng trải mây sương sao
Xuân từng đổi mới, đông nà o có dư
Khái quát lại, có thể thấy, má»i chi tiết tá»± sá»± được sá» dụng Ä‘á»u hÆ°á»›ng đến ná»™i dung trữ tình được nói đến trong tác phẩm. Và không chỉ Ä‘Æ¡n giản nhÆ° má»™t yếu tố phụ có vai trò là m phông, ná»n cho tâm trạng mà tá»± sá»± đóng vai trò tối quan trá»ng. Không có nó, tâm trạng nhân váºt sẽ thiếu Ä‘i má»™t bệ đỡ, má»™t Ä‘iểm tá»±a để ra Ä‘á»i và phát triển. Dòng tâm trạng của nhân váºt cÅ©ng vì thế mà không thể trôi chảy tá»± nhiên, thuáºn lợi và dá»… dà ng trong chiá»u dà i 408 câu thÆ¡.. Và má»™t Ä‘iá»u quan trá»ng hÆ¡n, sá»± có mặt của yếu tố tá»± sá»± sẽ giúp tâm trạng nhân váºt được “lạ hóaâ€, không gây cảm giác nhà m chán và tẻ nhạt cho ngÆ°á»i tiếp nháºn. Vì sao lại nháºn định nhÆ° váºy? Có thể thấy, tâm trạng nhân váºt tuy có rất nhiá»u sắc thái khác nhau nhÆ°ng Ä‘á»u đồng quy từ má»™t chữ buồn nên Ãt nhiá»u nó có sá»± lặp lại. Tuy rằng sá»± lặp lại nà y cÅ©ng nằm trong dụng ý của khúc ngâm là triển khai đến mức tối Ä‘a sá»± trì trệ, ứ Ä‘á»ng, không gì giải tá»a và vượt thoát được của tình cảm, nhÆ°ng nó rất dá»… gây mất hứng thú cho ngÆ°á»i Ä‘á»c. Vì thế việc Ä‘Æ°a và o chi tiết vá» việc là m, hà nh Ä‘á»™ng của nhân váºt sẽ nhằm đổi khẩu vị thưởng thức cho Ä‘á»™c giả, khiến há» tưởng chừng nhÆ° diện kiến má»™t gÆ°Æ¡ng mặt cảm xúc má»›i. Chẳng hạn nhÆ°, cùng viết vá» tâm trạng thẩn thá», mệt má»i đến quên cả dung nhan của ngÆ°á»i chinh phụ, khúc ngâm xuất hiện ba khổ thÆ¡ khác nhau, mà má»—i khổ là những biểu hiện bá» ngoà i không há» có sá»± lặp lại:
NgÆ°á»i chinh phụ hết mở lại đóng chiếc gấm thêu chữ, ná»a tin ná»a ngá» quẻ bói báo Ä‘iá»m gở khiến nà ng Ä‘au khổ, mệt má»i đến mức “ngẩn ngÆ¡â€, “bÆ¡ phá»â€:
Â
Äể chữ gấm phong thôi lại mở
Gieo bói tiá»n tin dở còn ngá»
Trá»i hôm tá»±a cá»a ngẩn ngÆ¡
Trăng khuya nương gối bơ phỠtóc mai
Việc cà i trâm, giắt xiêm cũng trở nên uể oải, chán nản:
Há như ai hồn say bóng lẫn
Bỗng thơ thơ thẩn thẩn hư không
Trâm cà i xiêm giắt thẹn thùng
Lệch vừng tóc rối lá»ng vòng lÆ°ng eo
Và cÅ©ng là tâm trạng “ngẩn ngơ†đó, nà ng nhÆ° trở nên vô hồn, bất Ä‘á»™ng, không muốn là m bất cứ việc gì chỉ trừ duy nhất việc lặp Ä‘i lặp lại hà nh Ä‘á»™ng quen thuá»™c hà ng ngà y “sá»›m lại chiá»u dòi dõi nÆ°Æ¡ng songâ€:
Mặt biếng tô, miệng cà ng biếng nói
Sá»›m lại chiá»u dòi dõi nÆ°Æ¡ng song
Nương song luống ngẩn ngơ lòng
Vắng chà ng điểm phấn trang hồng với ai?
Thá» hình dung, nếu không chêm xen và o dòng chảy tình cảm ấy những khúc Ä‘oạn mang dấu vết của tá»± sá»± thì các Ä‘oạn thÆ¡ chỉ nhÆ° sá»± lặp lại má»™t cách vụng vá» tâm trạng “thẫn thá»â€ “ngÆ¡ ngẩn†của nhân váºt. ChÃnh yếu tố tá»± sá»± giúp cho tác phẩm vừa có sá»± lặp lại cần thiết của tâm trạng buồn vừa có sá»± chuyển biến để sinh sắc thêm cho cái tâm trạng đã được nói đến ấy. Hai đặc Ä‘iểm tưởng chừng đối láºp nhÆ°ng chÃnh nó tạo nên cái đặc sắc và dấu ấn của khúc ngâm.
NhÆ° váºy là , bằng việc chỉ ra tÃnh chất ranh giá»›i của hai yếu tố tá»± sá»± và trữ tình trong các khúc ngâm, chúng ta cÅ©ng thấy được tầm quan trá»ng của sá»± xuất hiện yếu tố tá»± sá»±. Nó tá»±a nhÆ° cái khung, bệ đỡ để vừa dẫn dắt cảm xúc của chủ thể trữ tình vừa để cảm xúc đó tuy chỉ trôi giữa hai bá» buồn thÆ°Æ¡ng cÅ©ng không quá nhà m chán và lặp lại. Sá»± hiện diện của yếu tố tá»± sá»± còn là điá»u kiện để kéo dà i quy mô trÆ°á»ng thiên của tác phẩm và quan trá»ng hÆ¡n là m báºt lên ná»™i dung cốt lõi trong các khúc ngâm. Những hoà n cảnh của nhân váºt trong những thá»i Ä‘iểm khác nhau của cuá»™c Ä‘á»i đã giúp nhân váºt có sá»± đối chiếu cảm xúc để nháºn ra những giá trị đã mất, ná»—i buồn vì thế được báºt ra và thấm đẫm toà n bá»™ ná»™i dung của tác phẩm.
Tá»± sá»± và trữ tình là hai phÆ°Æ¡ng thức tái hiện Ä‘á»i sống khác nhau. Sá»± khác nhau đó đã vạch ra Ä‘Æ°á»ng ranh tưởng chừng không thể bÆ°á»›c qua của thể loại. NhÆ°ng đến vá»›i khúc ngâm, cụ thể trong Chinh phụ ngâm khúc, ranh giá»›i nà y đã bị phá vỡ nhằm đạt đến hiệu quả nghệ thuáºt to lá»›n của tác phẩm. ChÃnh việc “kể lể tình cảm†đã tạo khả năng cho áng thÆ¡ trữ tình nà y có thể kéo dà i đến 408 câu thÆ¡ và diá»…n đạt má»™t cách dá»… dà ng, thuáºn lợi những “cung báºc cảm xúc luôn ngÆ°ng Ä‘á»ng trên má»™t khối sầuâ€(12). Lịch sá» nghiên cứu nghệ thuáºt tả tình trong các khúc ngâm có thể má»™t biểu hiện quan trá»ng nữa. Và có thể không khi xem đây là những tiá»n Ä‘á» cho thÆ¡ ca lãng mạn giai Ä‘oạn sau trong việc biểu hiện thế giá»›i tâm trạng của con ngÆ°á»i và sá»± ra Ä‘á»i của những truyện ngắn không có cốt truyện, chỉ duy có dòng cảm xúc tâm trạng của con ngÆ°á»i?
Â
Nguồn trÃch dẫn
(1) NgÆ°á»i viết dùng khái niệm tá»± sá»± và trữ tình theo cách phân chia thể loại thứ nhất của nhà nghiên cứu Bùi Duy Tân. Dá»±a theo phÆ°Æ¡ng thức phản ánh, ông chia thể loại trong văn há»c Việt Nam thá»i cổ là m 3 loại: 1-Các thể loại trữ tình gồm thÆ¡ trữ tình, phú, từ, khúc, ngâm, vãn, ca…2- Các thể loại tá»± sá»±: gồm thÆ¡ tá»± sá»±, truyện thÆ¡, phú thÆ¡ trÆ°á»ng thiên lịch sá»..., 3-Các thể loại chÃnh luáºn: gồm thÆ¡ triết há»c, văn triết há»c, văn chÆ°Æ¡ng chÃnh luáºn, sá»› tấu, chiếu, cáo, hịch…TrÃch trong: Bùi Duy Tân: Vấn Ä‘á» thể loại trong văn há»c Việt Nam thá»i cổ. Tạp chà văn há»c số 3 năm 1976.
(2) Phan Huy Chú: Lịch triá»u hiến chÆ°Æ¡ng loại chÃ. Táºp 3, phần Văn tịch chÃ. Nxb. TP, Hồ Chà Minh, 1992.
(3), (8), (10) Trần Äình Sá»: Thi pháp văn há»c trung đại Việt Nam. Nxb. Äại há»c Quốc gia, 1999.
(4) Phan Ngá»c: Tìm hiểu phong cách Nguyá»…n Du trong truyện Kiá»u. Nxb. Thanh niên, H, 1984.
(5) Nhà nghiên cứu Thuần Phong đã cố công tách bóc và cụ thể hóa 12 trạng thái tâm là của ngÆ°á»i chinh phụ nhÆ° tiếc (câu 113 - 124), trách (câu 125 - 152), lo (câu 153 - 168), mong (câu 169 - 176), thÆ°Æ¡ng (câu 177 - 184), nhá»› (câu 185 - 216), tủi (câu 217 - 228), sầu (câu 229 - 256), má»™ng (câu 257 - 268), trông (câu 269 - 292), than (câu 293 - 352), nguyện (câu 353 - 372). Dẫn theo Phạm Thế NgÅ©: Việt Nam văn há»c sá» giản Æ°á»›c tân biên. Quốc há»c tùng thÆ°, 1962, tr 160.
(6) Phan Ngá»c: Suy nghÄ© vá» thể loại thÆ¡ song thất lục bát. Tạp chà Sông HÆ°Æ¡ng, số 9 năm 1984.
(7), (9), (12) Äặng Thai Mai: Giảng văn Chinh phụ ngâm. Nxb. TrÆ°á»ng Äại há»c SÆ° phạm Hà Ná»™i I, 1992. |