PGS.TS. Äoà n Thị Thu Vân
Hải trình chà lược[1] là má»™t trong những tác phẩm sá»›m nhất ghi chép vá» những Ä‘iá»u tai nghe mắt thấy trên hà nh trình Ä‘Æ°á»ng biển Ä‘i vá» phÆ°Æ¡ng Nam, đến những nÆ°á»›c có sá»± hiện diện của ngÆ°á»i phÆ°Æ¡ng Tây. Äặc biệt đối vá»›i Phan Huy Chú, má»™t nhà văn có tÆ° duy khoa há»c và óc quan sát tinh tế, sắc sảo, ngÆ°á»i từng viết bá»™ sách được xem là bách khoa thÆ° thá»i Nguyá»…n – Lịch triá»u hiến chÆ°Æ¡ng loại chÃ, chuyến Ä‘i công cán và o năm 1832 đến Tân Gia Ba (Singapore) và Giang LÆ°u Ba (Batavia, má»™t đảo trong quần đảo Nam DÆ°Æ¡ng, tức Indonesia ngà y nay) là má»™t cÆ¡ há»™i tốt để ông được tiếp xúc vá»›i má»™t thế giá»›i má»›i lạ, thá»a mãn lòng say mê hiểu biết, khám phá và ghi lại đầy đủ những gì mình quan sát được để mở rá»™ng tầm mắt cho mình và cho dân tá»™c mình.
Chà là thể văn ghi chép tỉ mỉ, chÃnh xác vá» sá»± váºt, sá»± việc mà ngÆ°á»i viết hiểu biết qua tra cứu sách vở hoặc tá»± bản thân trải nghiệm. Chà có nhiá»u loại. Có thể là loại ghi chép vá» lịch sá» nhÆ° Hoà ng Lê nhất thống chÃ, Nam triá»u công nghiệp diá»…n chÃ. Có thể là loại ghi chép vỠđịa lý nhÆ° DÆ° địa chÃ, Gia Äịnh thà nh thông chÃ. CÅ©ng có thể là loại ghi chép vá» phong tục, luáºt lệ, hiến chÆ°Æ¡ng… của má»™t quốc gia nhÆ° Lịch triá»u hiến chÆ°Æ¡ng loại chÃ. CÅ©ng đồng thá»i là ghi chép ngÆ°á»i tháºt, việc tháºt, nhÆ°ng ký có đôi chá»— khác vá»›i chÃ. Nếu chà là những ghi chép mang tÃnh khoa há»c, khách quan (trừ loại chà lịch sá» thÆ°á»ng có thêm thắt tình tiết theo những lá»i kể dân gian và đã trở thà nh nhÆ° những tiểu thuyết lịch sá») nhằm mục Ä‘Ãch cung cấp kiến thức cho ngÆ°á»i Ä‘á»c, thì ký phóng khoáng, tá»± do hÆ¡n và mang Ä‘áºm dấu ấn chủ quan của ngÆ°á»i viết qua cách cảm nháºn vá» sá»± váºt, sá»± việc và những lá»i bình luáºn hay phát biểu cảm nghÄ© xen và o đó, vá»›i mục Ä‘Ãch chÃnh là ghi lại những gì mà mình thấy có cảm xúc, cảm hứng, theo nhu cầu tình cảm của cá nhân. Do váºy khi Ä‘i xa, ngÆ°á»i ta thÆ°á»ng chá»n cách ghi chép của ký hÆ¡n là chà – có thể là ghi chép bằng văn xuôi nhÆ° Thượng kinh ký sá»± hay ghi chép bằng thÆ¡ nhÆ° rất nhiá»u bà i thÆ¡ sứ trình đã quen thuá»™c vá»›i Ä‘á»™c giả. Tuy nhiên, Phan Huy Chú đã chá»n thể chà và gá»i khiêm tốn công trình ghi chép của mình trong chuyến công cán sang vùng biển phÆ°Æ¡ng Nam là Hải trình chà lược. Thay vì viết du ký để có thể ghi chép tùy hứng những cảnh sắc đẹp đẽ, đáng Æ°a trên bÆ°á»›c hà nh trình và bá»™c lá»™ cảm xúc cá nhân trÆ°á»›c những cảnh sắc đó, ngay cả có thể bằng những bà i thÆ¡, câu thÆ¡ xen và o, há»c giả há» Phan lại chá»n cách thể hiện khoa há»c, khách quan, tháºm chà có phần khô khan để cố gắng lÆ°u lại đầy đủ nhất những gì mà ông nhìn thấy và cho là đáng quan tâm.
Tuy tác giả không phân chia ra nhÆ°ng ngÆ°á»i Ä‘á»c Hải trình chà lược sẽ cảm nháºn có hai phần khá rõ: phần ghi chép những quan sát, cảm nháºn của tác giả khi Ä‘i dá»c theo vùng biển của các tỉnh phÃa nam kinh thà nh Huế, từ Quảng Nam trở và o đến vịnh Thái Lan, và phần ghi chép lại Tân Gia Ba và Giang LÆ°u Ba.
Ở phần thứ nhất, cảnh váºt quan sát được tuy là trên đất nÆ°á»›c mình nhÆ°ng cÅ©ng là hoà n toà n má»›i đối vá»›i Phan Huy Chú, vì trÆ°á»›c nay đại Ä‘a số các chuyến sứ trình là đi vá» phÃa bắc, đến đất nÆ°á»›c Trung Hoa. Do đó đối vá»›i những ngÆ°á»i quê quán ở đất Bắc nhÆ° sứ giả há» Phan thì vùng đất phÆ°Æ¡ng Nam và vùng biển phÆ°Æ¡ng Nam thá»±c sá»± má»›i lạ. Cái má»›i là m con mắt ngắm nhìn và ngòi bút ghi chép trở nên hà o hứng, nhất là nó còn được vun bồi bởi tình yêu quê hÆ°Æ¡ng đất nÆ°á»›c và lòng tá»± hà o dân tá»™c. Cảnh sắc đất nÆ°á»›c vá»›i những hải cảng và hải đảo trên Ä‘Æ°á»ng Ä‘i được ghi chép chi tiết và thú vị. Äây là những trang viết già u cảm xúc nhất trong táºp chÃ, kết hợp hà i hòa giữa tÃnh khoa há»c và chất văn chÆ°Æ¡ng.
ThỠquan sát hình ảnh của Cù Lao Chà m và Cù Lao Ré:
“ Äảo Äại Chiêm ở Quảng Nam là má»™t ngá»n núi tiêu chà thứ nhất của hải trình tục gá»i là Cù Lao Chà m. Äảo nà y cách cá»a tấn Æ°á»›c hÆ¡n má»™t canh bằng thuyá»n. Trên đảo có phÆ°á»ng Tân Hợp cÆ° dân khá trù máºt. Trên núi có nhiá»u yến sà o. Triá»u trÆ°á»›c đặt ra Ä‘á»™i Hoà ng Sa để lấy tổ yến. Má»™t xóm dân ở chiếm riêng má»™t cõi mây nÆ°á»›c sóng gió nà y. Äây cÅ©ng là má»™t nÆ¡i thắng cảnh. Từ Äà Nẳng vượt biển má»™t ngà y đêm má»›i tá»›i đây. Trông xa chỉ thấy núi non xanh thẳm. Qua chá»— nà y, vượt qua các đảo Hòn Nam, Bà n Than đến cá»a Tiểu Ấp. Ngoà i là Tiểu Man má»›i hết vùng biển Quảng Nam. Gần cá»a tấn Thái Cần ở Quảng Ngãi có đảo tục gá»i là Cù Lao Lý, nó là tiêu chà ngoà i biển của tỉnh thà nh nà y. Thuyá»n Ä‘i hÆ¡n hai canh má»›i đến bá» biển của đảo nà y. Trên đảo cây cá» um tùm, đất cát bằng phẳng. Hai ấp An VÄ©nh và An Hải dân cÆ° ná»™p thuế dầu lạc. Sinh sống nÆ¡i mặt nÆ°á»›c chân mây, phong tục chất phác, cổ sÆ¡ nhÆ° ngÆ°á»i thá»i Vô Hoà i, Cát Thiên váºy. Thuyá»n đi qua đây, trá»i đã xế chiá»u, nhìn xa chỉ thấy khói mây và sóng cả nhấp nhô giữa đảo xanh biếc tưởng nhÆ° bãi biển. So vá»›i Äại Chiêm, cảnh trà ở đây đẹp hÆ¡nâ€.
MÅ©i Kê Gà (Kê Khê) và MÅ©i Né ở Bình Thuáºn:
“Cá»a tấn Vị Nê của Bình Thuáºn dân cÆ° trù máºt, tôm cá nhiá»u. Thuyá»n biển qua đây thÆ°á»ng tạm Ä‘á»— lại để mua sắm thá»±c phẩm. Từ đây Ä‘i qua các vùng biển Kê Khê, Ma Ly, La Di nhân tiện Ä‘i thẳng tá»›i Côn Lôn không theo hÆ°á»›ng tây qua cá»a Cần Hải của Gia Äịnh. Bên cạnh cá»a tấn Vị Nê có má»™t dãy núi đâm ngang tục gá»i là MÅ©i Nê. Ngoà i ra Ä‘á»u là cồn cát, nhìn thấy sáng lấp lánhâ€.
Và đây là Côn Äảo nhìn từ xa:
“ Äảo Côn Lôn và cá»a Cần Hải đối nhau. Äảo ấy là nÆ¡i là m tiêu chà cho các thuyá»n Ä‘i lại ở biển nam định hÆ°á»›ng. Nghe nói nÆ¡i ấy xóm là ng trù máºt, dân cÆ° đông dúc. Núi có nhiá»u yến sà o. Phong cảnh tháºt là đẹp. XÆ°a nay đã đặt thủ ngá»± ở đó để tuần phòng mặt biển. Gần đấy có thuyá»n bè Ä‘i lại. Äó là má»™t nÆ¡i quan yếu. Lần nà y thuyá»n Ä‘i từ Vị Nê thẳng ra ngoà i biển Ä‘i xa cách Côn Lôn nên ban đêm vượt qua mà không biết. Sáng ra thấy Ä‘Ã n chim bay lượn vòng tròn mấy vòng rồi bay vá» hÆ°á»›ng đông. Trá»i rá»™ng, chim mất hút, bấy giá» biết đảo nà y đã cách xa. ÄÆ°á»ng biển xa vá»i, không thể quay nhìn lại được nữa. Vì váºy trong lòng vừa tiếc lại vừa buồnâ€.
Có phần chắc những ghi chép thực tế nà y đã bổ sung thêm cho những hiểu biết qua tra cứu sách vở của Phan Huy Chú để ông biên soạn bộ Hoà ng Việt dư địa chà hoà n tất và o năm 1833.
Ở phần thứ hai, có dung lượng dà i gấp bốn lần phần thứ nhất, tác giả dà nh 6 mục để nói vá» Tân Gia Ba, 23 mục nói vá» Giang LÆ°u Ba.và 5 mục nói vá» các đảo khác. Äiá»u nà y cho thấy có lẽ thá»i gian Phan Huy Chú công cán ở Giang LÆ°u Ba là lâu nhất trong chuyến hà nh trình. Vá» Giang LÆ°u Ba, tác giả đã ghi chép khá chi tiết vá» nhiá»u phÆ°Æ¡ng diện, từ lịch sá», địa lý, tình hình xã há»™i, quân sá»±, pháp luáºt, tiá»n tệ, khoáng sản – tà i nguyên đến khà háºu, thá»±c phẩm, y phục, chữ viết, lịch pháp, xe cá»™, máy móc, nông thôn, đô thị, chợ búa, táºp tục…
Bà i viết chú ý nhiá»u đến phần thứ hai nà y, vì nó thể hiện những Ä‘iá»u má»›i mẻ đầy ý nghÄ©a trong cách nhìn, cách cảm, cách nghÄ© của má»™t nhà văn – nhà nho Việt Nam ở đầu thế ká»· XIX.
Xuất thân từ cá»a Khổng sân Trình, tắm mình trong không khà văn hóa Nho gia lâu Ä‘á»i của gia đình, dòng tá»™c và xã há»™i Việt Nam thá»i trung đại, việc nhìn thấy má»™t ná»n văn hóa văn minh hoà n toà n khác hiện diện nÆ¡i má»™t nÆ°á»›c thuá»™c địa của phÆ°Æ¡ng Tây quả là má»™t cú sốc văn hóa đối vá»›i Phan Huy Chú. Trong con mắt của Ä‘a số các nhà nho, từ phong tục táºp quán, trang phục đến cách tổ chức xã há»™i nÆ¡i đảo quốc phÆ°Æ¡ng Nam nà y hẳn là khó chấp nháºn và có nhiá»u Ä‘iá»u đáng phê phán vì nó trái ngược vá»›i những gì thuá»™c vá» truyá»n thống mà dân Việt vẫn quen nhìn, quen nghÄ©, quen sống. NhÆ°ng vá»›i con mắt của má»™t nhà khoa há»c, há»c giả há» Phan của chúng ta đã Ä‘iá»m tÄ©nh quan sát, suy ngẫm và ghi lại má»™t cách trung thá»±c, khách quan những gì ông nhìn thấy. Tuy vẫn là má»™t đệ tá» của đạo há»c Khổng – Chu và chịu ảnh hưởng văn hóa Trung Hoa, Phan Huy Chú đã tá» ra công bằng khi nháºn xét ngÆ°á»i Hà Lan nói riêng và ngÆ°á»i phÆ°Æ¡ng Tây nói chung có nhiá»u cái hay, vượt hẳn Trung Hoa. Phan Huy Chú không bá» sót lÄ©nh vá»±c nà o trong tầm quan sát của mình, từ cách tổ chức xã há»™i, hà nh chÃnh, quân sá»±, kinh tế thÆ°Æ¡ng mại, tiá»n tệ đến phong tục, văn hóa thể hiện qua trang phục, cách cÆ° xá», giao tiếp, đến khoa há»c kỹ thuáºt phÆ°Æ¡ng Tây thể hiện qua số Ä‘o biển, cách chế tạo xe cá»™, tà u thuyá»n và các váºt dụng, cách là m lịch… Nháºn xét của tác giả Hải trình chà lược vá» những gì mình khái quát được có thể chia thà nh ba loại:
1.     Khen ngợi những cái má»›i, hay, tinh xảo, đáng há»c há»i của ngÆ°á»i phÆ°Æ¡ng Tây, cụ thể là ngÆ°á»i Hà Lan, Ä‘ang giữ chủ quyá»n ở Giang LÆ°u Ba, và cho rằng những cái nà y hÆ¡n hẳn của Trung Hoa:
- NgÆ°á»i Hà Lan có chế Ä‘á»™ tiá»n giấy rất thuáºn tiện, đó là má»™t “việc là m thông biến, hợp vá»›i lòng dân†và là “má»™t thể chế có tÃnh sáng tạo†(tr. 164).
- Luáºt pháp Giang LÆ°u Ba “có thể chế nhất định, láºp pháp không có thiên lệch nên xá» Ä‘oán công bằng, do đó dá»… chế ngá»± dân chúng†(tr. 162).
- Cách tổ chức xã há»™i quy củ, tráºt tá»±. Ban đêm có ngÆ°á»i Ä‘i tuần để giữ an ninh cho dân. “Rõ rà ng mà đầy đủ, khoan dung mà có thể chế, đó cÅ©ng là quy mô của má»™t nÆ°á»›c váºy†(tr. 168). Cách cai trị của ngÆ°á»i Hà Lan đã là m cho Giang LÆ°u Ba có cuá»™c sống phồn hoa, thịnh vượng.
- Lá»… tục giản dị, bình đẳng: “Khi lên xe, khi ngồi ghế thì quan và dân Ä‘á»u ngang hà ng nhau. Lúc gặp nhau chỉ bắt tay nhau bằng tay phải để tá» kÃnh trá»ng. NgÆ°á»i dÆ°á»›i yết kiến ngÆ°á»i trên không có lá»… sụp lạy khấu đầu†(tr. 167).
- Xe cá»™ ngÆ°á»i phÆ°Æ¡ng Tây “rất tinh xảo, vừa nhẹ vừa chắc, so vá»›i xe cá»™ Trung Quốc thì hÆ¡n hẳn†(tr. 162).
- NgÆ°á»i phÆ°Æ¡ng Tây biết “lượng cung Ä‘á»™ của trá»i để Ä‘o khoảng cách trên biển và chia mặt biển thà nh “độ†để định xa gần†(tr. 165).
- Khoa thiên văn, địa lý của ngÆ°á»i phÆ°Æ¡ng Tây rất tiến bá»™. Lị Mã Äáºu (Matteo Rici) năm Sùng Trinh Ä‘á»i nhà Thanh (thế ká»· XVII) đã và o Trung Quốc sá»a đổi lịch pháp, viết ra sách Khôn dÆ° đồ thuyết và vẽ ra bản đồ thiên cầu và địa cầu mà đến nay ngÆ°á»i Trung Hoa vẫn theo. Äó là má»™t ngÆ°á»i “kiến thức trác việt, lá»i bà n kỳ lạ, vượt hẳn xÆ°a nay†(tr. 165).
- Tranh vẽ của ngÆ°á»i Hà Lan rất tinh tế, đẹp đẽ, “đến nhÆ° VÆ°Æ¡ng Ma Cáºt, Ngô Äạo Tá» thá»i xÆ°a chÆ°a dá»… đã hÆ¡n được. Có lẽ cái tinh hoa sắc sảo của há» là do trá»i phú chứ không phải nhỠở há»c thuáºt Trung Hoa†(tr. 166).
- Äồ dùng của ngÆ°á»i Hà Lan Ä‘á»u tinh xảo, nhÆ° đồng hồ, tà u chạy bằng hÆ¡i nÆ°á»›c, máy xẻ gá»— bằng sức nÆ°á»›c (Các loại máy móc nà y Ä‘á»u được miêu tả rất chi tiết vá» hình dáng, các bá»™ pháºn, cách váºn hà nh).
Vá» vấn Ä‘á» nà y, tưởng cÅ©ng cần nói thêm, theo lịch sá» ghi lại, và o năm 1837, 1838, theo kiểu mẫu phÆ°Æ¡ng Tây, thợ thủ công nhà nÆ°á»›c đã chế tạo được máy cÆ°a gá»— và xẻ gá»— bằng sức nÆ°á»›c, máy hút nÆ°á»›c tÆ°á»›i ruá»™ng và còn có cả xe cứu há»a. Äặc biệt là và o năm 1839, dá»±a trên các kiểu mẫu phÆ°Æ¡ng Tây, các đốc công Hoà ng Văn Lịch, VÅ© Huy Trinh cùng các thợ của ông đã đóng thà nh công chiếc tà u máy hÆ¡i nÆ°á»›c đầu tiên, được vua Minh Mạng hết sức khen ngợiâ€[1]. Những thà nh tá»±u nà y tất nhiên có được qua quá trình tìm há»c, nghiên cứu, thá» nghiệm lâu dà i nhÆ°ng ý tưởng ban đầu hẳn không thể không khởi nguồn từ những quan sát, ghi chép của há»c giả há» Phan trong Hải trình chà lược.
2.     Không trá»±c tiếp khen ngợi những cái má»›i của phÆ°Æ¡ng Tây hÆ¡n của Trung Hoa nhÆ°ng tỠý cho thấy phÆ°Æ¡ng Tây cÅ©ng có những cái hay riêng, khác vá»›i Trung Hoa. Tuy không giống đạo “thánh hiá»nâ€, quan niệm của “thánh hiá»nâ€, nhÆ°ng nó có sá»± hữu lý, đáng để tâm xem xét:
-                    Phụ nữ ăn mặc đẹp, sang trá»ng và được quý trá»ng – “Má»—i khi Ä‘i ra ngoà i, lúc lên xe thì chồng phải đỡ vợ lên trÆ°á»›c. Khi đến chÆ¡i nhà , cÆ°á»i nói thân máºt, không có thói phụ nữ phải lánh mặt trong buồng riêng†(tr. 167).
-                    Việc là m lịch khác ngÆ°á»i Trung Hoa, cho thấy trá»i tây “là má»™t vÅ© trụ riêngâ€, “không thể lấy phép là m lịch của thánh vÆ°Æ¡ng ngà y xÆ°a để buá»™c há» phải theo được†(tr. 165).
3.     Bên cạnh đó, có những ghi chép không kèm theo má»™t ý kiến nháºn định nà o. Tuy nhiên, ở những Ä‘á» mục có mà u sắc trung tÃnh nà y, sá»± ghi chép tỉ mỉ vá» những cách tổ chức công việc, hoạt Ä‘á»™ng… cÅ©ng cho thấy được Ãt nhiá»u sá»± thán phục của ngÆ°á»i viết đối vá»›i những gì mình quan sát được.
Từ má»™t góc tiếp cáºn khác, có thể thấy thái Ä‘á»™, tình cảm của tác giả Hải trình chà lược đối vá»›i những con ngÆ°á»i, chủ thể sống trên đảo Giang LÆ°u Ba nhÆ° sau:
Äối vá»›i ngÆ°á»i Äồ Bà , tức dân bản địa, tác giả mô tả hỠ“chất phác, nhu thuần†và dà nh cho há» nhiá»u thiện cảm. Lý do khá dá»… hiểu, vì há» cÅ©ng là dân châu Ã, má»™t nÆ°á»›c láng giá»ng, cùng ngÆ°á»i Việt có nhiá»u gần gÅ©i vá» chủng tá»™c, văn hóa (“da mặt tuy Ä‘en nhÆ°ng trạng mạo cÅ©ng không khác ngÆ°á»i nÆ°á»›c ta†(tr. 152)). Há» lại Ä‘ang là dân bị trị của ngÆ°á»i phÆ°Æ¡ng Tây, má»™t giống ngÆ°á»i hoà n toà n xa lạ.
Äối vá»›i ngÆ°á»i phÆ°Æ¡ng Tây, có hai sắc dân Ä‘ang có mặt ở Giang LÆ°u Ba. Thứ nhất là ngÆ°á»i Hồng Mao (ngÆ°á»i Anh), tác giả tá» ra thiếu thiện cảm, nếu không muốn nói là ghét – “NgÆ°á»i Hồng Mao thì tóc Ä‘á», râu xoăn, mÅ©i to, mắt sâu (…) phần nhiá»u hung hãn, giảo quyệt†(tr. 152). Thứ hai là ngÆ°á»i Hòa Lang (Hà Lan), tác giả tá» ra có nhiá»u thiện cảm hÆ¡n qua sá»± khen ngợi tà i năng và phẩm chất của há» thể hiện trong cách tổ chức xã há»™i, trong giao tiếp và trong sáng tạo kỹ thuáºt. Tá»±u trung lại, đối vá»›i ngÆ°á»i Tây dÆ°Æ¡ng nói chung, tuy cảm tình của tác giả có chá»— khác nhau nhÆ°ng có má»™t Ä‘iểm chung nhất quán là thán phục và khẳng định nhiá»u cái hay, cái má»›i đáng há»c há»i ở há».
Äối vá»›i ngÆ°á»i Hoa, mà Hải trình chà lược gá»i là ngÆ°á»i Thanh, có má»™t số Ä‘iểm đáng chú ý:
TrÆ°á»›c hết, tác phẩm dà nh riêng hẳn má»™t số mục Ä‘á» cáºp đến ngÆ°á»i Hoa – nÆ¡i há» táºp trung sinh sống, những sinh hoạt, táºp quán của há»â€¦, vì theo sá»± quan sát của tác giả, ngÆ°á»i Hoa đến Giang LÆ°u Ba rất đông, khoảng và i chục vạn, “có lẽ bằng ná»a số dân Äồ Bà †(tr. 169).
Thứ đến, tác phẩm cho thấy sá»± quan tâm của Phan Huy Chú đối vá»›i việc ngÆ°á»i Hoa đã ứng xá» nhÆ° thế nà o trÆ°á»›c sá»± du nháºp của văn minh, văn hóa phÆ°Æ¡ng Tây. NgÆ°á»i phÆ°Æ¡ng Tây sang, Ä‘em đến cho Giang LÆ°u Ba nhiá»u tiện nghi váºt chất, là m cho thuÆ¡ng nghiệp, tiá»n tệ phát triển, tạo Ä‘iá»u kiện là m già u cho những ngÆ°á»i có đầu óc kinh doanh. NgÆ°á»i Hoa ở đây kinh doanh, buôn bán rất thà nh công và cÅ©ng ăn chÆ¡i, hưởng lạc hết mức (tr. 171).Tác giả đã chú ý thấy ngÆ°á»i Hoa có nhiá»u quán đình thá» phụng Äạo giáo, chỉ có má»™t nÆ¡i thá» Chu Tá» (Chu Hi) nhÆ°ng lại bá» hoang phế, không ai viếng thăm. Thá» phụng thần tiên của Äạo giáo là cốt để cầu tà i, cầu lá»™c. Còn thá» phụng Chu Tá» là thể hiện sá»± tôn vinh Nho há»c và đạo lý thánh hiá»n. Hiện tượng nà y cho thấy sá»± quên lãng đối vá»›i việc trau dồi đạo đức, phẩm chất và óc thá»±c dụng, chạy theo lợi Ãch váºt chất của ngÆ°á»i Hoa Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i – “thấy lợi quên nghÄ©a, tệ bạc đến thế, tháºt đáng than thở†(tr. 173). Vá»›i đối tượng nà y, không còn bắt gặp sá»± đồng Ä‘iệu, đồng cảm giữa những dân tá»™c “đồng văn†nhÆ° xÆ°a nay thÆ°á»ng thấy mà nổi rõ lên sá»± thất vá»ng và coi thÆ°á»ng của tác giả khi phê phán “số đông trong há» vui thÃch là m già u mà không hoà i niệm đến nÆ°á»›c nhà †(tr. 169).
Mặc dù là má»™t đệ tá» của “đạo thánh hiá»n†và vẫn có thái Ä‘á»™ kÃnh trá»ng đối vá»›i tiên thánh nhÆ° Khổng – Chu nhÆ°ng trong quá trình tiếp xúc, nÆ¡i tác giả Hải trình chà lược đã không tránh khá»i diá»…n ra má»™t cuá»™c giao tranh văn hóa âm thầm, và đầu óc công bằng, khách quan của má»™t nhà khoa há»c đã khiến ông bà y tá» thái Ä‘á»™ thiện cảm đối vá»›i quan niệm bình đẳng của ngÆ°á»i phÆ°Æ¡ng Tây trong giao tiếp giữa ngÆ°á»i và ngÆ°á»i (không cách biệt địa vị giữa quan và dân), giữa nam và nữ (phụ nữ được xem trá»ng, có quyá»n tá»± do ngang vá»›i nam giá»›i). Má»™t cái má»›i văn hóa nữa cÅ©ng được Phan Huy Chú ghi nháºn và khẳng định là sá»± coi trá»ng con ngÆ°á»i và quyá»n hưởng thụ cuá»™c sống của ngÆ°á»i phÆ°Æ¡ng Tây: há» là m việc má»™t tuần thì nghỉ ngà y cuối tuần và đây hoà n toà n là má»™t ngà y dà nh cho vui chÆ¡i, giải trà thoải mái vá»›i gia đình, bè bạn (“cứ bảy ngà y má»™t lần tụ táºp nhau Ä‘i chÆ¡i ăn uống, gá»i là “du yếnâ€â€ (tr. 154)). Äây thá»±c sá»± là những cái má»›i trong suy nghÄ© mà nÆ¡i các nhà nho Việt Nam cho đến thế ká»· XIX hầu nhÆ° hiếm thấy. Mãi đến thá»i Tá»± Äức, chúng ta má»›i lại bắt gặp cái nhìn cởi mở và thiện cảm của Cao Bá Quát dà nh cho ngÆ°á»i phụ nữ Tây DÆ°Æ¡ng Ä‘ang nÅ©ng nịu vá»›i chồng mà ông nhìn thấy trên thuyá»n.
Tác giả Hải trình chà lược cÅ©ng khen ngợi sá»± phồn hoa của Giang LÆ°u Ba – “Từ bến cảng trở lên, nhà ngói chen chúc Æ°á»›c tá»›i và i mÆ°Æ¡i dặm. Hai bên Ä‘Æ°á»ng thì nhà lầu đối nhau, hà ng hóa la liệt. Dá»c theo phố có sông thông vá»›i cảng, thuyá»n bè qua lại. Trên bá»™ xe ngá»±a nhÆ° nÆ°á»›c chảy. Kẻ mặc áo trắng nhÆ° tuyết ngồi nệm hoa qua lại nhìn thấy hà ng ngà y trên Ä‘Æ°á»ng. Äến nhÆ° các phố Hòa Lang thì lại cà ng tân kỳ hoa lệ. Nhà thì bốn phÃa tÆ°á»ng, tranh, kÃnh lung linh chói mắt. Äầy nhà các đồ váºt quý giá sáng loáng. Nhà nà o già u sang thì có vÆ°á»n đẹp, các thứ hoa và đá lạ, trông rất thanh thú.“ (tr. 160). Sá»± thịnh vượng nà y được lý giải từ những nguyên nhân: thÆ°Æ¡ng mại phát triển, khoa há»c kỹ thuáºt tiến bá»™ và cách tổ chức xã há»™i tốt. Những nhân tố nà y xét đến cùng bắt nguồn từ đầu óc, tầm nhìn, tà i năng của những ngÆ°á»i lãnh đạo phÆ°Æ¡ng tây ở Giang LÆ°u Ba. Cách tổ chức hà nh chÃnh, kinh tế, thuế khóa, quân sự… của há» Ä‘á»u được Phan Huy Chú ghi chép tỉ mỉ và phần chắc là sau chuyến công cán, những ghi chép, tÆ°á»ng trình nà y đã được dâng lên để vua ngá»± lãm. Minh Mạng là má»™t ông vua thông minh và quyết Ä‘oán. Nhà vua đã mạnh dạn cải cách vá» nhiá»u lÄ©nh vá»±c để Ä‘Æ°a xã há»™i phát triển Ä‘i lên, nhÆ°ng mặt khác lại cÅ©ng tá» ra thà nh kiến và cố chấp trong nhiá»u việc, đặc biệt là không muốn có quan hệ ngoại giao thÆ°Æ¡ng mại vá»›i ngÆ°á»i phÆ°Æ¡ng Tây, thi hà nh chÃnh sách “bế quan tá»a cảng†và cấm đạo nghiêm ngặt. ChÃnh Ä‘iá»u nà y đã là m cho đất nÆ°á»›c Việt Nam không có được sá»± giao tiếp bình thÆ°á»ng và tÃch cá»±c đáng lẽ phải có trong xu thế chung của thá»i đại và dần trở thà nh má»™t ốc đảo vá»›i ná»n kinh tế nông nghiệp lạc háºu, trì trệ . Và những Ä‘iá»u má»›i mẻ vá» các phÆ°Æ¡ng diện xã há»™i mà tác giả Hải trình chà lược đã tâm huyết ghi lại cuối cùng trở thà nh vô nghÄ©a.
Chá»n thể chà có phần khô khan, giá trị văn chÆ°Æ¡ng của Hải trình chà lược chắc hẳn không thể sánh bằng Thượng kinh ký sá»± hay VÅ© trung tùy bút, nhÆ°ng Ä‘iá»u nà y không phải là chủ Ä‘Ãch của tác giả. Äặc trÆ°ng và chức năng thể loại của tác phẩm đã tá» rõ Æ°u thế riêng và là cách lá»±a chá»n phù hợp nhất để giúp tác giả ghi lại má»™t cách khách quan, thuyết phục những gì là hoà n toà n má»›i đáng để suy nghÄ©, há»c há»i và váºn dụng cho việc canh tân đất nÆ°á»›c. Tuy không có má»™t lá»i bình luáºn ngoại Ä‘á» nhÆ°ng bản thân tác phẩm đã nói há»™ má»™t cách sâu sắc những mong muốn và tấm lòng của há»c giả há» Phan.
Ä.T.T.V |