PGS.TS. Nguyễn Thà nh Thi
1.
Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn (1965-2010) của Trần Dần (1926-1997) là má»™t sáng tạo Ä‘á»™t xuất, má»›i mẻ của tiểu thuyết Việt Nam hiện đại. Vá»›i chất trinh thám khá Ä‘áºm đặc và ¾ văn bản là nháºt kÃ, tác phẩm là tiếng kêu khắc khoải của má»™t “cái tôi bị chấn thÆ°Æ¡ng†– mở ra má»™t bức tranh sinh Ä‘á»™ng vá» con ngÆ°á»i trong trạng thái chấn thÆ°Æ¡ng tinh thần; thao thức, lá»±a chá»n những ngả rẽ khó khăn của Ä‘á»i há», trÆ°á»›c những va Ä‘áºp kinh Ä‘á»™ng, khôn lÆ°á»ng của thá»i cuá»™c (từ chiến tranh sang hòa bình, rồi từ hòa bình trở lại chiến tranh).
NhÆ° má»™t phản ứng tá»± nhiên, cái tôi ấy có nhu cầu được đối thoại/ tá»± đối thoại, nhằm chống áp đặt lên nó những cái tên xuyên tạc bản chất của mình. Nó tìm đến, cùng lúc, hà nh vi “trinh thám†và “ghi†nháºt kÃ. Theo đó, những lằn ranh được tạo ra trong tác phẩm có những ý nghÄ©a thẩm mÄ© riêng.
DÆ°á»›i đây, bà i viết chủ yếu táºp trung Ä‘á» cáºp đến phÆ°Æ¡ng diện thẩm mÄ© của thể loại và xu hÆ°á»›ng tổng hợp thể loại trong Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn, qua mấy ná»™i dung sau: 1) Thế giá»›i “bản đồâ€: “láo nháoâ€, bất minh và tÃnh khả dụng của yếu tố trinh thám; 2) Tiếng nói của cái tôi bị chấn thÆ°Æ¡ng [*] và tÃnh đắc dụng của hình thức “nháºt kà hóa†tiểu thuyết.
2.1. Thế giá»›i “bản đồ†láo nháo, bất minh và tÃnh khả dụng của yếu tố trinh thám
2.1.1. Thế giá»›i “bản đồâ€: “láo nháoâ€, bất minh
Bản thân nhan Ä‘á» tác phẩm – Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn – đã gợi ý niệm vá» má»™t thế giá»›i được cảm nháºn theo mô thức “bản đồâ€: Bản đồ thà nh phố, bản đồ không gian, bản đồ ăn nháºu, bản đồ mà u sắc (bên nà y cá»a sổ tôi tÃm bên kia cá»a sổ tôi xanh),
1. Lê Huy Bắc (2009), Chủ nghÄ©a hiện thá»±c huyá»n ảo và Gabriel Garcia Marquez, NXB GD.
2. Borges. Jorge Luis, Nguyá»…n Trung Äức (dịch giả) (2001), Jorge Luis Borges tuyển táºp, NXB Äà Nẵng.
3. Carpentier. Alejo, Harriet de Onis (Translator) (1989) "Prologue to The Kingdom of This Worldâ€, The Kingdom of This World, Farrar, Straus and Giroux.
4. Nháºt Chiêu (2007), NgÆ°á»i ăn gió và quả chuông bay Ä‘i, Công ty văn hóa Äông A và Nhà xuất bản Há»™i Nhà Văn.
5. Frank, B.Linderman (1996), Indian Why Stories, Sparks from war eagle’s lodge-fire, Bison Books.
bản đồ thá»i gian, bản đồ cuá»™c Ä‘á»i, bản đồ ná»™i tâm, bản đồ lòng,… Mô thức nà y tạo ra sá»± trượt nghÄ©a của từ “bản đồ†[1] thú vị và đầy dụng ý, kéo theo sá»± trượt nghÄ©a của từ ngữ liên quan [2] nhÆ° “ngã tÆ°â€, “rẽâ€, “cá»™t đènâ€,...
Äó không chỉ là bản đồ không gian, bản đồ thá»i gian, mà còn là bản đồ “thá»i – không†[2b]; và là bản đồ của những khả năng lá»±a chá»n, của những kiểu/tâm thế lá»±a chá»n (tá»± giác/ không tá»± giác; tá»± nguyện/ bắt buá»™c; chủ Ä‘á»™ng/bị Ä‘á»™ng;…); là bản đồ của những ngả rẽ lịch sá», ngả rẽ Ä‘á»i ngÆ°á»i.
Äiá»u đáng nói là thế giá»›i “bản đồ†trong tác phẩm không phẳng lặng, mà rất “láo nháoâ€, bất minh.
Vá»›i máºt Ä‘á»™ xuất hiện khá dà y trong văn bản tác phẩm (ở phần lá»i ghi), “láo nháo†trở thà nh má»™t từ khóa quan trá»ng, gắn vá»›i má»™t loại ấn tượng đặc biệt được tô Ä‘áºm trong nháºt kÃ: “láo nháo†ngã tÆ°, “láo nháo†cá»™t đèn, “láo nháo†đèn, “láo nháo†khói, “láo nháo†mÆ°a, “láo nháo†những nốt chân, “láo nháo†ngÆ°á»i, “láo nháo†tiếng gà te te buổi sáng,… Theo đó, là “láo nháo†những trÆ°a nhá», những chiá»u hủi, những ngà y dá»… nhá»›, những ngà y tÃm, những đêm xanh; và , bao trùm là “láo nháo†các ngả rẽ “thá»i – khôngâ€, “láo nháo†các lá»±a chá»n, “láo nháoâ€Â tháºt – giả,…
Trong trá»±c cảm của ngÆ°á»i ghi nháºt kÃ, thế giá»›i “thá»i – không†của Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn còn má»™t cấp Ä‘á»™ khác: “láo nháo†những khoảnh khắc chuyển đổi tÃnh chất Ä‘á»i sống trong lòng xã há»™i miá»n Bắc – từ cuối chiến tranh sang đầu hòa bình (1954-1955); hòa bình mà vẫn tiá»m tà ng khả năng xảy ra chiến tranh [3]; và rồi cuối hòa bình, xảy ra chiến tranh tháºt (1965-1966) – má»™t sá»± “láo nháo†mang tÃnh lịch sá», tất yếu. Cùng vá»›i “láo nháoâ€, thế giá»›i ấy còn bất minh, cà ng láo nháo cà ng bất minh. Vì hai lẽ: thứ nhất, bản đồ “thá»i – không†ở đây được phục dá»±ng qua má»™t thế giá»›i quan Ä‘a trị [4] (má»—i giá trị Ä‘á»u là “hiện tượng†mang tÃnh chủ thể); thứ hai, thế giá»›i được nhìn qua nhãn quan “trinh thám†của nhân váºt Dưỡng. Nó váºn hà nh trong má»™t guồng quay ngầm, có thể tạo ra những va Ä‘áºp định mệnh khôn lÆ°á»ng đối vá»›i nhân váºt.
Thêm nữa, trong Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn, sá»± va Ä‘áºp, đối thoại, tÆ°Æ¡ng tác giữa thế giá»›i quan Ä‘a trị, và thế giá»›i quan Ä‘Æ¡n trị cÅ©ng diá»…n ra từng ngà y, từng giá». Guồng máy chÃnh quyá»n nhân dân của chế Ä‘á»™ má»›i được Ä‘iá»u hà nh theo thế giá»›i quan Ä‘Æ¡n trị; chiến tuyến ta – địch, tốt – xấu được thiết láºp rất rõ rà ng cả trong hà nh Ä‘á»™ng thá»±c tế lẫn trong tÆ° tưởng. Não trạng thế giá»›i quan Ä‘Æ¡n trị Ä‘ang hình thà nh trong tÃnh “lịch sá» cụ thể†của nó. Trong khi đó, Dưỡng, nhân váºt chÃnh của tác phẩm, vẫn khăng khăng ôm giữ má»™t quan niệm riêng vá» thế giá»›i Ä‘a trị của mình. Má»—i nhân váºt trong nhóm bạn của anh, cÅ©ng Ä‘á»u có má»™t quan niệm riêng vá» thế giá»›i, vá» hữu thể và tha nhân; có những cách thế lá»±a chá»n ứng xá» riêng theo tâm thế hiện sinh hay phi hiện sinh của mình;… Qua góc nhìn ná»™i cảm và những góc nhìn trinh thám, Dưỡng, má»™t mặt tá»± nháºn thức con ngÆ°á»i bên trong phóng túng, phức tạp của mình, mặt khác, anh lần lượt phát hiện ở từng thà nh viên trong nhóm bạn lấp ló con ngÆ°á»i hai, ba mặt của hỠ– má»™t cách thế ứng xá» bất đắc dÄ©, để thÃch nghi, khi thá»i cuá»™c đổi thay.
Không kể Tình Bốp – ngÆ°á»i của phòng Nhì cà i lại, trÆ°á»›c sau vẫn là kẻ lá mặt lá trái, thâm hiểm – những ngÆ°á»i bạn của Dưỡng nhÆ° Äoà nh, Ngỡi, Chắt, má»—i ngÆ°á»i Ä‘á»u có những biểu hiện khác lạ, vá»›i quan niệm, cách thế ứng xá» má»›i, lá»™ liá»…u của mình. Äoà nh có má»™t dạo nói dối huyên thiên, tiá»n háºu bất nhất; Ngỡi nhún mình, bất tÃn, vừa xun xoe, vừa ngấm ngầm chỉ Ä‘iểm vặt; Chắt lặng lẽ, lủi thủi “đi câu nháiâ€, kiếm cá»› “bất hợp tác†vá»›i chÃnh quyá»n;… Những biểu hiện nà y khiến há» không chỉ trở nên “bất hảo†trong mắt cán bá»™ bảo vệ khu phố, mà còn thà nh buồn cÆ°á»i, xa lạ, bất ngỠđối vá»›i Dưỡng. Sá»± va chạm giữa quan niệm, lối sống quá khứ, vá»›i quan niệm, lối sống trong hiện tại cÅ©ng là nguyên nhân là m nảy sinh bi kịch cá nhân ở má»—i ngÆ°á»i, đặc biệt là ở nhân váºt Dưỡng. Do váºy, cuá»™c Ä‘iá»u tra tá»± phát của Dưỡng có tìm ra sá»± tháºt vụ án hay không, chÆ°a quan trá»ng bằng việc anh đã phát hiện ra bản chất vốn bị che dấu của ngÆ°á»i nà y, những đổi thay, tá»± thÃch ứng quá lá»™ liá»…u vá»›i hoà n cảnh của ngÆ°á»i kia. Tất cả Ä‘á»u nói lên những khÃa cạnh Ä‘a trị, cÅ©ng nhÆ° sá»± “láo nháoâ€, bất minh ở má»—i ngÆ°á»i, trong những tình thế má»›i. Rõ rà ng ở đây, tÃnh chất Ä‘a trị có thể thay đổi dạng thức tồn tại, chứ không há» mất Ä‘i.
2.1.2. TÃnh khả dụng của yếu tố trinh thám (trinh thám hóa tiểu thuyết)
TÃnh chất bất minh thÆ°á»ng bá»™c lá»™ rõ hÆ¡n cả trong thế giá»›i “trinh thámâ€.
Có hai nhân tố là m nên tÃnh chất bất minh của thế giá»›i trong Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn: thứ nhất, tÃnh chất bất minh, hạn chế tầm bao quát của nhân váºt trong môi trÆ°á»ng “trinh thámâ€; thứ hai, tÃnh chủ quan, cá thể trong cách nhân váºt nhìn thế giá»›i cÅ©ng nhÆ° việc gây nhiá»…u, tá»± che dấu, ngụy trang con ngÆ°á»i thá»±c má»™t cách khéo léo, tinh quái, “bà i bản†của anh ta.
Trong tiểu thuyết, tÃnh bất minh của thế giá»›i tồn tại trong trạng thái nháºp nhòa giữa hai phần của thế giá»›i: phần nổi và phần chìm. Phần nổi là cuá»™c sống có xu hÆ°á»›ng sáng sủa lên vá»›i sá»± hiện diện của những cán bá»™ bảo vệ khu phố, đại diện chÃnh quyá»n má»›i; há» hầu nhÆ° Ä‘á»u là những ngÆ°á»i Ä‘Ã ng hoà ng, đáng tin cáºy: chị Hòa, bác Mẫn,... Kể cả ông Trung Trố, ngÆ°á»i thÆ°á»ng xuyên trấn áp Dưỡng bằng những lá»i Ä‘ao to búa lá»›n, định kiến, áp đặt [5]…
Song, đó má»›i chỉ là bá» mặt – phần được “những cá»™t đèn†chiếu sáng. Phần còn lại của thế giá»›i, dÆ°á»›i cái bá» mặt ấy còn không Ãt tầng ngầm, góc khuất, không trắng, không Ä‘en mà xám xịt, đầy cạm bẫy, bất trắc khôn lÆ°á»ng. Äó là thế giá»›i bất minh của các Ä‘iệp viên (Ä‘iệp viên cấp cao nhÆ° Mac xen – trùm Phòng Nhì Pháp, hay Nhá»n cằm; Ä‘iệp viên cấp thấp nhÆ° các cô gái chân dà i được huấn luyện thà nh các há»™p thÆ° di Ä‘á»™ng); của các thám tá», các nhà điá»u tra (chÃnh thống nhÆ° “ông Äầu bạcâ€, “anh Tháiâ€, “anh Trần B†và , phi chÃnh thống, nhÆ° anh chà ng lái “tà u bòâ€),… ChÃnh phần ngầm nà y của thế giá»›i đã tác Ä‘á»™ng rất nhiá»u đến số pháºn, tâm lý của nhân váºt Dưỡng. Góc nhìn thế giá»›i ở đây luôn bị/được hạn chế theo bổn pháºn, vai trò mà từng ngÆ°á»i Ä‘ang đảm nháºn. Tầm nhìn của há», tuy có khác nhau mức Ä‘á»™ xa, gần, rá»™ng, hẹp,... nhÆ°ng thá»±c ra cÅ©ng giống nhÆ° ánh sáng từ má»—i cá»™t đèn, chỉ chiếu sáng má»™t số nốt chân “láo nháo†trên Ä‘Æ°á»ng phố “láo nháo đènâ€, “láo nháo khóiâ€. Cái bất minh lượn lá» giữa bao Ä‘iá»u biết và không biết nhÆ° váºy. Mặt khác, trong từng con ngÆ°á»i ở đây cÅ©ng hiện hữu bao nhiêu Ä‘iá»u bị che khuất (má»™t cách mặc nhiên hoặc ngẫu nhiên). Tháºm chÃ, vì nhiá»u lý do, lắm khi các nhân váºt phải duy trì con ngÆ°á»i nhiá»u mặt, vá»›i những cái “lốt†khác nhau của mình (má»™t ngÆ°á»i có thể có tá»›i hai, ba, bốn khuôn mặ, nhÆ° trÆ°á»ng hợp “ông Phúc thứ nhất†– “ông Phúc thứ hai†– “Nhá»n cằm†– “A13â€,…).
Äó là má»™t bản đồ “thá»i – không†rất gần vá»›i thế giá»›i của truyện trinh thám. NhÆ°ng thiên tiểu thuyết nà y liệu có phải là má»™t pho trinh thám không?
Má»™t cách nghiêm ngặt, không thể xem Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn là truyện trinh thám, rất giản Ä‘Æ¡n, vì viết tiểu thuyết nà y, nhà văn không nhằm mang lại má»™t trò chÆ¡i, thá»a mãn nhu cầu trà tuệ, cùng sá»± hÆ°ng phấn hồi há»™p của Ä‘á»™c giả. Tác phẩm không dẫn ngÆ°á»i Ä‘á»c phiêu lÆ°u tìm kiếm sá»± tháºt và cố gắng Ä‘Æ°a ra má»™t kết cuá»™c cuối cùng “thuyết phụcâ€, nhÆ° là những pho trinh thám vẫn là m thế.
Nghi án “phát súng trong vÆ°á»n đêm†vá»›i hai mÅ©i Ä‘iá»u tra – mÅ©i Ä‘iá»u tra “tá»± phátâ€, “nghiệp dư†của Dưỡng và mÅ©i Ä‘iá»u tra “tá»± giácâ€, “chuyên nghiệp†của anh Thái, anh Trần B, ông Tóc bạc – theo cách riêng của má»—i bên, Ä‘á»u đã góp phần là m sáng tỠđược má»™t số tình tiết vụ án, nhÆ°ng nhiá»u nghi vấn vẫn chÆ°a được giải tá»a. Kết quả đáng kể nhất là phá được má»™t ổ gián Ä‘iệp nằm vùng (có đầu mối từ chiếc khăn mùi soa của Lily) và , minh oan được cho Dưỡng. Còn, thủ phạm Ä‘Ãch thá»±c có chắc là ông Phúc không; Tình Bốp, Lily, Äoà nh, Ngỡi, Bú Dù,… và ngay cả cán bá»™ Ä‘iá»u tra của Cục phản gián nhÆ° anh Thái, anh Trần B thá»±c ra là ngÆ°á»i thế nà o; những nháºn định của Dưỡng vá» há», trÆ°á»›c và sau cuá»™c Ä‘iá»u tra có đúng không;… má»i thứ vẫn có vẻ mù má». Ngay cả Ãch dụng của cuá»™c Ä‘iá»u tra mà nhân váºt chÃnh tiến hà nh, cho đến khi được cán bá»™ cÆ¡ quan phản gián cảm Æ¡n, tuyên dÆ°Æ¡ng và tặng quà , chÃnh anh ta cÅ©ng không hay biết [6]; v.v.
Khi tác phẩm khép lại, rõ rà ng vẫn còn quá nhiá»u Ä‘iá»u chÆ°a sáng tá»; chÆ°a ngã ngÅ©. Thế tức là , tác phẩm không phải truyện trinh thám, không lấy mục Ä‘Ãch Ä‘iá»u tra, phá án, không xem hà nh Ä‘á»™ng, mÆ°u lược của thám tá» trong hà nh trình phiêu lÆ°u kiếm tìm sá»± tháºt là trung tâm hứng thú nghệ thuáºt của nhà văn.
NhÆ°ng, không phải ngẫu nhiên mà tác giả để cho nhân váºt Dưỡng – ngÆ°á»i đã Ä‘á»c “và i ngà n†truyện trinh thám, trong má»™t hoà n cảnh cần đến sá»± chi viện của những kinh nghiệm Ä‘iá»u tra từ các thám tá» lừng danh – lầm cuốn tiểu thuyết tâm lý trứ danh của nhà văn Nga vÄ© đại (Tá»™i ác và trừng phạt) là “tiểu thuyết trinh thámâ€. Sá»± lầm lẫn nà y rất đáng lÆ°u ý: ÄÆ°á»ng biên giữa hai thể loại tiểu thuyết tâm lý – tiểu thuyết trinh thám, cả trên lý thuyết lẫn trên thá»±c tế, đã được má» hóa Ä‘i, tồn tại nhÆ° má»™t lằn ranh thấp thoáng trong tiếp nháºn của anh ngụy binh trẻ.
Ở má»™t ná»n văn há»c mà thể loại truyện/tiểu thuyết trinh thám chÆ°a tháºt trưởng thà nh, Ãt thà nh tá»±u [7] nhÆ° văn há»c Việt Nam, thể nghiệm của Trần Dần, và o ná»a sau của tháºp niên sáu mÆ°Æ¡i thế kỉ trÆ°á»›c, là sáng tạo khá Ä‘á»™t xuất. Ông không cuốn ngÆ°á»i Ä‘á»c theo các mẹo thuáºt, tình tiết của cốt truyện trinh thám, chỉ rút tỉa váºn dụng má»™t và i thao tác kÄ© thuáºt, tinh hoa của thể loại, để là m cÆ¡ sở cho việc miêu tả, bá»™c lá»™ “cái tôi bị chấn thÆ°Æ¡ng†trong tiểu thuyết tâm lý, theo cách riêng của mình.
Ở đây, các loại yếu tố trinh thám, khi được Ä‘Æ°a và o tiểu thuyết tâm lý, má»™t mặt là m thay đổi Ãt nhiá»u nòng cốt tiểu thuyết (coi trá»ng đúng mức vai trò của các sá»± kiện, hà nh Ä‘á»™ng “bên ngoà i†và những bà máºt phiêu lÆ°u trinh thám – việc nà y, vốn không phải là đối tượng thu hút hứng thú của nhà tiểu thuyết tâm lý); mặt khác, áp lá»±c chỉnh thể của tiểu thuyết tâm lý cÅ©ng là m thay đổi đặc Ä‘iểm chức năng các yếu tố trinh thám (các “trò chÆ¡i trà tuệ†trở thà nh công cụ khám phá, phân tÃch tâm lý nhân váºt, là m cho sá»± phân tÃch có chiá»u sâu, có tÃnh logic, sáng tá» hÆ¡n).
Tiểu thuyết tâm lý táºp trung hứng thú nghệ thuáºt và o khám phá thế giá»›i tinh thần, trạng thái tâm tưởng, mô tả những xung Ä‘á»™t ná»™i tâm của nhân váºt; trong khi tiểu thuyết/truyện trinh thám chú trá»ng sá»± kiện, mẹo thuáºt trinh thám, và quan hệ lôgic của các sá»± kiện, mẹo thuáºt ấy. Sá»± khác biệt nà y xác láºp má»™t Ä‘Æ°á»ng biên thể loại, nhìn từ bá» mặt. NhÆ°ng tiểu thuyết trinh thám và tiểu thuyết tâm lý có những đồng nhất quan trá»ng: sá»± quan tâm đến mối quan hệ giữa Ä‘á»™ng cÆ¡ tâm lý và hà nh vi, số pháºn con ngÆ°á»i, cÅ©ng nhÆ° những tác Ä‘á»™ng của tình huống đối vá»›i tâm lý – các tác Ä‘á»™ng tạo nên những ám ảnh đối vá»›i nhân váºt. CÅ©ng nhÆ° tiểu thuyết tâm lý, trong truyện trinh thám, các thám tỠđặc biệt quan tâm đến trạng thái tinh thần, quá trình tâm lý của đối tượng Ä‘iá»u tra. Còn tác giả và ngÆ°á»i kể chuyện trong tiểu thuyết có yếu tố trinh thám thì phải quan tâm đến cả tâm lý và sá»± phân tÃch tâm lý của nhân váºt nhà thám tá». ChÃnh tình trạng nhòe má» ranh giá»›i giữa hai thể loại nhÆ° thế đã là m cho nhân váºt Dưỡng trong Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn lầm lẫn Tá»™i ác và trừng phạt – tiểu thuyết tâm lý nổi tiếng của Dostoievski – vá»›i truyện trinh thám. (Sá»± lầm lẫn nà y đã được nhân váºt nhà văn cải chÃnh trong khi sao chép “nháºt kÃâ€.[8])
Äể tìm hiểu tÃnh khả dụng của yếu tố trinh thám, (hay hình thức giả trinh thám), cần trả lá»i câu há»i: việc Trần Dần Ä‘Æ°a yếu tố truyện trinh thám – má»™t tá»™i ác và cuá»™c Ä‘iá»u tra vá» tá»™i ác đó, do nhân váºt chÃnh bất đắc dÄ© tiến hà nh – và o tiểu thuyết, có nghÄ©a là thế nà o, mang lại hiệu quả nghệ thuáºt gì?
Câu trả lá»i đầy đủ có thể cần được mở rá»™ng, khÆ¡i sâu thêm, nhÆ°ng theo chúng tôi, má»™t số tác dụng, hiệu quả dÆ°á»›i đây rất cần được nhấn mạnh:
- Má»™t cốt truyện vá»›i các tình huống/ tình tiết hồi há»™p, căng thẳng kiểu trinh thám, không chỉ là m tăng sức lôi cuốn hấp dẫn mà còn tạo được ấn tượng rõ nét vá» má»™t thế giá»›i Ä‘a trị, bất minh, “láo nháo†“những ngã tÆ° và những cá»™t đènâ€;
- Các phiêu lÆ°u kiểu trinh thám, cuốn nhân váºt (và độc giả) và o cuá»™c phiêu lÆ°u tinh thần, đặt há» trÆ°á»›c những mÆ°u mô, toan tÃnh riêng tÆ°, tạo thêm những cÆ¡ há»™i, tình huống thuáºn tiện để bá»™c lá»™ tÃnh cách, tâm lý của há», đặc biệt là của nhân váºt chÃnh – “ngÆ°á»i thám tá» bị nghi ngá»â€.
- Nhu cầu, thói quen phân tÃch tình huống, hoà n cảnh, tâm lý của “thám tá»â€ đối vá»›i các đối tượng tình nghi của anh (ông Phúc, Nhá»n cằm, Tình Bốp,…) cÅ©ng nhÆ° thói quen tá»± phân tÃch tâm lý của bản thân, đã mà i sắc lý trà và cảm quan của Dưỡng, thức dáºy ở anh má»™t thế giá»›i tinh thần phong phú, phức tạp, đáp ứng tốt yêu cầu của tiểu thuyết tâm lý;
- Việc Ä‘iá»u tra phát hiện tá»™i phạm – kẻ ném đá dấu tay – là quá trình đấu trà căng thẳng, gay cấn, nhÆ°ng hÆ°ng phấn, đã/Ä‘ang/sẽ, má»™t mặt tạo thêm tình huống cho tâm lý nhân váºt bá»™c lá»™, váºn Ä‘á»™ng; mặt khác, vừa cung cấp tÆ° liệu, tình tiết, xúc cảm, vừa thúc đẩy hà nh Ä‘á»™ng “ghi†nháºt kà tiếp diá»…n và phát triển, nhÆ° có má»™t Ä‘á»™ng cÆ¡ bên trong. Vá»›i tÃnh chất nà y, Ä‘iá»u tra tìm kiếm sá»± tháºt bị che dấu và ghi nháºt kà là hai hà nh Ä‘á»™ng không thể tách rá»i nhau. Nhằm thá»±c hiện cuá»™c đối thoại/ tá»± đối thoại để khÆ°á»›c từ những “cái biểu đạt†áp đặt – nhÆ°: “thằng địchâ€, “thằng phá hoại, “tên gián Ä‘iệpâ€, “kẻ phản quốc hại dânâ€,… – lên “cái tôi bị chấn thÆ°Æ¡ng†của nhân váºt Dưỡng, tác giả nháºt kÃ.
NhÆ° váºy, viết Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn, để tạo được má»™t mô thức phản ánh thế giá»›i Ä‘a trị, hợp vá»›i ý đồ nghệ thuáºt, Trần Dần đã thay đổi chức năng của các tình huống, tình tiết Ä‘iá»u tra của nhà thám tá» trong cốt truyện trinh thám, biến các yếu tố nà y thà nh công cụ, cÆ¡ há»™i để táºp trung miêu tả, phân tÃch tâm lý trong tiểu thuyết tâm lý của ông.
2.2. Tiếng nói của cái tôi bị chấn thÆ°Æ¡ng và tÃnh đắc dụng của hình thức “nháºt kà hóa†tiểu thuyết
2.2.1. Tiếng nói của “cái tôi bị chấn thÆ°Æ¡ngâ€
Tình trạng chấn thÆ°Æ¡ng [9] tinh thần thÆ°á»ng bắt đầu từ má»™t “sá»± kiện va chạm quá ngưỡng†giữa cái tôi cá nhân vá»›i môi trÆ°á»ng xã há»™i bao quanh. Nhân váºt Dưỡng, trong tiểu thuyết của Trần Dần, chÃnh là nạn nhân của má»™t “sá»± kiện va chạm quá ngưỡng†nhÆ° váºy. Từng là má»™t tân ngụy binh được Ä‘Ã o tạo 11 tháng, ra trÆ°á»ng vừa lái tà u bò được 3 tháng, hầu nhÆ° chÆ°a kịp bắn giết ai, thì Pháp thua tráºn tại Äiện Biên Phủ; không theo chân thá»±c dân Pháp và o Nam, nghe lá»i khuyên của cán bá»™ bảo vệ khu phố, anh ná»™p vÅ© khà quy hà ng để nháºn lượng khoan hồng của chÃnh phủ, vá» là m dân, sống vá»›i mẹ già , vợ trẻ. Song, do bị định kiến vá» sở thÃch, lối sinh hoạt phóng túng, khác ngÆ°á»i, lại thêm vụ phát súng, không rõ do kẻ nà o mÆ°u sát hụt má»™t anh bá»™ Ä‘á»™i “bốn túi†từ trong vÆ°á»n đêm nhà mình, anh bị ngá» oan là thủ phạm, là ngÆ°á»i được phòng Nhì cà i lại nằm vùng, phá hoại trị an miá»n Bắc. Äiá»u đó, gần nhÆ° đồng nghÄ©a vá»›i sinh mệnh chÃnh trị của anh có nguy cÆ¡ bị thủ tiêu, tuyệt Ä‘Æ°á»ng sống yên ổn vá»›i dân phố và gia đình. Äây là má»™t chấn Ä‘á»™ng tinh thần, má»™t chấn thÆ°Æ¡ng rất nặng nỠđối vá»›i Dưỡng. Cùng vá»›i mặc cảm quá khứ lầm lạc, chấn thÆ°Æ¡ng tinh thần nà y đẩy anh và o thế “đi†(và o Nam) “cÅ©ng dởâ€, “ở†(vá»›i chÃnh phủ, gia đình) “cÅ©ng không xongâ€. Là ngÆ°á»i hiểu biết, trá»ng danh dá»±, Dưỡng sẵn sà ng hứng chịu sá»± áp đặt trăm ngà n danh pháºn xấu xa (thằng-và i-nghìn-thằng: thằng nhá» tà u bò, thằng dằn di, dâm ô đồi trụy lạc, thằng phát súng,…), nhÆ°ng nhất định không cam tâm để bị chụp lên đầu mình những cái mÅ© tá»™i đồ chÃnh trị khủng khiếp nhÆ° “thằng địchâ€, “thằng tay sai cho địch†[10],...
Nói chung, sá»± áp đặt mang tÃnh qui chụp chÃnh trị, thá»i nà o cÅ©ng đáng sợ, đáng bi phẫn. NhÆ°ng trong cái thá»i láo nháo tháºt – giả, ta – địch của Dưỡng, sá»± áp đặt cà ng đáng sợ, đáng bi phẫn hÆ¡n. Bởi nó rất nguy hiểm và ác Ä‘á»™c. Cái tôi trong nháºt kà ý thức rõ trạng thái bị chấn thÆ°Æ¡ng tinh thần của mình. Nó gá»i cái “thá»i-không†hiện sinh của nó là những “tÃctắc phức tạpâ€, những “ngã tÆ° ngà y, toang hoác vết bá»™i thÆ°Æ¡ng†[11], và theo đó, cái tôi bị chấn thÆ°Æ¡ng chỉ thấy thá»i gian hiện sinh của mình toà n là những khoảnh khắc bốc mùi xú uế đến buồn nôn. Nháºt kà ghi: “[…] thà nh kiến của khu phố vá»›i tôi ngà y cà ng nặng ná». Tôi gá»i thá»i gian nà y là những ngà y chua loét và những chủ nháºt mắm thối, những tuần lá»… khắm và những buổi sáng Ä‘i-cÅ©ng-dở-ở-cÅ©ng-không-xong.†[12] Hoặc, má»™t Ä‘oạn khác: “23 tuổi thì ngà y khai, thì tuần phùn, thì chủ nháºt bú dù , thì ngà y ghẻ ruồi buổi chiá»u quai bị, thì thứ ba thiu thứ bảy khú (NTT nhấn mạnh)†[13].
Trong cái thá»i buổi láo nháo ấy, có má»™t câu há»i rất “hiện sinh†– khởi thủy cho má»i tồn tại, Ä‘iá»u kiện cÆ¡ bản để thiết láºp má»i quan hệ sống và giao tiếp trong cá»™ng đồng, xã há»™i – rằng: anh (chị/ông/bà /mà y/nó) là ai? (hà m ý há»i : là ta hay địch, bạn hay thù, tốt hay xấu, tháºt hay giả). Tại hiện trÆ°á»ng vụ án phát súng trong đêm, việc đầu tiên khi tiếp xúc bất ngá» vá»›i kẻ lạ, ngÆ°á»i ta đã gặng há»i nhau “…là ai?†[13b]. Trong má»i cuá»™c giao tiếp chÃnh thức xã há»™i (dù chÃnh danh hay không chÃnh danh), ngÆ°á»i ta Ä‘á»u phải – má»™t cách rất nghiêm túc – bắt đầu cuá»™c giao tiếp trò chuyện bằng việc công khai cho đối tác, đối tượng giao tiếp biết mình là ai. Và đây là công thức mở đầu bất di bất dịch cho má»i cuá»™c giao tiếp trong tiểu thuyết [tôi/em là …] [13c]. Không có ngoại lệ. “Cái biểu đạt†[14] và quá trình biểu nghÄ©a của nó ở đây rất hệ trá»ng.
Bởi váºy, đối vá»›i Dưỡng, bị quy chụp, không có gì khác là sá»± áp đặt má»™t “cái biểu đạt†ghê gá»›m, có thể mang lại cái chết tinh thần, thủ tiêu sinh mệnh chÃnh trị, mà ngÆ°á»i ta, nhất là vá»›i kẻ Ä‘ang mấp mé ngưỡng cá»a hoà n lÆ°Æ¡ng, phục thiện, nhÆ° Dưỡng, quý còn hÆ¡n mạng sống của mình. Trong trÆ°á»ng hợp nà y, “cái tôi bị chấn thÆ°Æ¡ng†của anh dù yếu Ä‘uối, Ä‘Æ¡n Ä‘á»™c đến đâu cÅ©ng phải váºt vã mà cất lên tiếng nói than thở, tá»± minh oan; không chia sẻ được vá»›i ai thì chà Ãt cÅ©ng chia sẻ vá»›i cái “sá»â€, cái “bóng†tá»™t cùng hÆ° vô của mình.
Tiếng nói của cái tôi bị chấn thÆ°Æ¡ng của nhân váºt Dưỡng, trong hoà n cảnh cụ thể của anh, mạnh mẽ, thấu triệt hÆ¡n nhiá»u. “Nói†tức là phản ứng, là hà nh Ä‘á»™ng – bằng toà n bá»™ sức phản ứng của thân, xác, trÃ, não, cùng kinh nghiệm hằng có của bản thân. Äó cÅ©ng là cuá»™c truy tìm sá»± tháºt để xóa bỠ“cái biểu đạt†áp đặt chết ngÆ°á»i. Tiếng nói của cái tôi bị chấn thÆ°Æ¡ng ở Dưỡng, trong trÆ°á»ng hợp nà y được quy chiếu và o hai hà nh Ä‘á»™ng: là m thám tá» và ghi nháºt kÃ. Äây cÅ©ng chÃnh là là do khiến thiên tiểu thuyết nà y cần đến cả hình thức “giả†trinh thám (trinh thám hóa) lẫn hình thức “giả†nháºt kà (nháºt kà hóa).
Trong Ä‘á»i sống văn há»c cáºn/hiện đại của nhân loại, có má»™t số nguồn mạch sáng tác khá đặc biệt, bị chi phối mạnh mẽ bởi chá»— đứng và trạng thái tinh thần của bản thân nhà tiểu thuyết. Nếu chá»— đứng của anh ta là hiện chứng (eyewitness), chúng ta có tá»± sá»± hiện chứng (eyewitness narratives)[15]. Còn nếu trạng thái tinh thần của anh ta là chấn thÆ°Æ¡ng (trauma), ta sẽ có tá»± sá»± chấn thÆ°Æ¡ng (trauma narratives) [16]. Tá»± sá»± chấn thÆ°Æ¡ng là dạng đặc biệt của tá»± sá»± hiện chứng, bởi trạng thái tinh thần bị chấn thÆ°Æ¡ng luôn xuất phát từ chá»— đứng hiện chứng. Hà nh vi ghi nháºt kà để cất lên tiếng nói của nhân váºt Dưỡng trong Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn rất tiêu biểu cho cả hai dạng tá»± sá»± nói trên.
Theo đó, những trang ghi chép trong ba cuốn nháºt kà của nhân váºt Dưỡng ở Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn của Trần Dần có thể gá»i là “nháºt kà chấn thÆ°Æ¡ngâ€. NgÆ°á»i ghi nháºt kà trong tác phẩm là nạn nhân của định kiến chÃnh trị xã há»™i, phải chịu Ä‘á»±ng Ä‘iá»u tiếng oan khuất, bất công trong suốt má»™t thá»i gian dà i.
CÅ©ng nhÆ° tá»± sá»± hiện chứng, tá»± sá»± chấn thÆ°Æ¡ng, do váºy có mấy đặc Ä‘iểm thi pháp đáng lÆ°u ý sau đây:
(1) NgÆ°á»i kể chuyện (tá»± thuáºt, xÆ°ng “tôiâ€) đồng thá»i là nhân váºt trung tâm, ngÆ°á»i nắm giữ Ä‘iểm nhìn chủ đạo, và tất nhiên, nắm giữ luôn diá»…n ngôn trần thuáºt của tác phẩm. (Trong Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn, các vai trò nà y do nhân váºt Dưỡng, cÅ©ng nhÆ° trong Ná»—i buồn chiến tranh của Bảo Ninh, do nhân váºt Kiên đảm nhiệm). Äây là má»™t vai trò nghệ thuáºt mang tÃnh nguyên tắc của tá»± sá»± hiện chứng/chấn thÆ°Æ¡ng, má»™t hình thức mang tÃnh ná»™i dung. Má»™t khi nó bị thay thế, loại bá», thì tác phẩm không còn là sáng tác hiện chứng/chấn thÆ°Æ¡ng nữa, và sẽ mất Ä‘i hiệu quả nghệ thuáºt đặc biệt của mình.
(2) Trong nhiá»u trÆ°á»ng hợp chức năng trần thuáºt còn được giao phó má»™t phần cho nhân váºt khác, thÆ°á»ng là nhân váºt “nhà vănâ€. Äây là ngÆ°á»i kể chuyện thứ hai, không có chức năng thay thế mà giữ vai trò bổ sung tÆ° liệu, sao chép hay sắp xếp lại bản thảo, hoặc bình luáºn thuyết minh thêm. Danh nghÄ©a là “nhà vănâ€, song anh ta chỉ xuất hiện nhÆ° là thÆ° kà của ngÆ°á»i kể chuyện thứ nhất (chẳng hạn trÆ°á»ng hợp hai nhân váºt “nhà văn†trong Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn; Ná»—i buồn chiến tranh Ä‘á»u giữ vai trò nhÆ° thế).
(3) Diá»…n ngôn của tác phẩm mang Ä‘áºm tÃnh chủ thể và sắc thái hiện chứng/chấn thÆ°Æ¡ng rất Ä‘áºm nét.
2.2.2. Hình thức Nháºt kà hóa tiểu thuyết – má»™t lá»±a chá»n đắc dụng
Nếu Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn được in ngay sau khi hoà n thà nh thì từ năm 1966, má»™t thiên tiểu thuyết nháºt kà hoá (vá»›i ¾ dung lượng viết dÆ°á»›i hình thức ghi nháºt kÃ) đã “trình chánh giữa là ng vănâ€. GiỠđây, tại má»™t khoảng lùi 44 năm, Ä‘á»c tác phẩm, nhiá»u ngÆ°á»i buá»™c phải giáºt mình mà nhìn lại giá trị, tiá»m năng của nháºt kà hay xu hÆ°á»›ng nháºt kà hóa tiểu thuyết. Má»™t ứng dụng lẽ ra phải được biết đến sá»›m lại thà nh muá»™n mằn, không có gì ghê gá»›m [17] lại thà nh ghê gá»›m.
TrÆ°á»›c 1954, sau 1955, Dưỡng Ä‘á»u không ghi nháºt kÃ. 3 cuốn nháºt kà của anh (vá»›i thá»i gian xác định) chỉ gồm những trang được viết trong khoảng thá»i gian “va chạm vá»›i má»™t sá»± kiện vượt ngưỡng†– bị quy chụp là phần tá» phản Ä‘á»™ng, do thá»±c dân cà i lại để phá hoại miá»n Bắc, đặc biệt là sau những lần bị ông Trung Trố, nhân danh chÃnh quyá»n nhân dân, trấn áp thô bạo – thá»i gian tinh thần lâm và o trạng thái bị chấn thÆ°Æ¡ng. Trong trÆ°á»ng hợp nà y, khi nhân váºt Ä‘á»™t nhiên tìm đến việc ghi nháºt kÃ, “cây bút không chỉ là phÆ°Æ¡ng tiện để viết mà trÆ°á»›c tiên và hÆ¡n hết, nó là má»™t váºt thể cho phép ngÆ°á»i ta bằng cách nà o đó có thể nắm bắt được cái ná»—i Ä‘au không thể chạm đến của mìnhâ€. Bằng Ä‘á»™ng thái viết, nhân váºt cố gắng “‘đóng khung’ chÃnh mình trong vùng chấn thÆ°Æ¡ng để giữ mình không rÆ¡i và o trạng thái tồi tệ hÆ¡n. Và , ghi nháºt kà (hay viết hồi kà cÅ©ng thế), chÃnh là “viết má»™t tá»± thuáºt/chuyện Ä‘á»i – không chỉ có nghÄ©a là má»™t tá»± sá»± miêu tả lại cuá»™c Ä‘á»i của ngÆ°á»i viết mà còn theo nghÄ©a Ä‘en, trá»±c diện nhất, câu chuyện thá»±c sá»± cho phép Ä‘á»i sống khả hữu.†[17b]
Việc ghi nháºt kà vì váºy, tuy không nguy hiểm nhÆ°ng nhiá»u khi tháºt khó nhá»c, mắc mÃu, tháºm chà phải nếm mùi thất bại (không khác biệt nhiá»u vá»›i việc Ä‘iá»u tra của má»™t thám tá»). Hà nh vi tẩy xóa, xé bá» [18] vẫn thÆ°á»ng xuyên xảy ra đối vá»›i chủ nhân nháºt kÃ. Äiá»u nà y má»™t lần nữa cho thấy, vá»›i nhân váºt bị chấn thÆ°Æ¡ng tinh thần nhÆ° Dưỡng, ghi nháºt kÃ, không phải để thÆ° giãn trong phút má»™ng mÆ¡, giá» tiêu khiển, mà là má»™t cách hà nh Ä‘á»™ng, má»™t cách tồn tại. Nhân váºt “nhà văn†trong tác phẩm, vá» sau, khi Ä‘á»c, sao nháºt kà cho Dưỡng, đã phát hiện: bên cạnh những trang có tẩy xóa, có tá»›i 11 trang bị xé, còn cuống hoặc mất cuống. “Nhà văn†gá»i đó là “táºp bản thảo bị thÆ°Æ¡ngâ€.
NhÆ°ng tạo sao lại là nháºt kà mà không phải hồi kÃ, hay tá»± truyện [19]? Thiết tưởng, đây là má»™t lá»±a chá»n rất có nghÄ©a lý của Trần Dần.
Có thể nói đến nhiá»u lý do khiến Trần Dần để cho nhân váºt chÃnh ghi nháºt kà chứ không viết hồi kÃ, tá»± truyện: sá»± chi phối của tÆ° tưởng, chủ Ä‘á», của kết cấu, của tÃnh cách số pháºn nhân váºt, của kÄ© thuáºt trần thuáºt; áp lá»±c chỉnh thể của tác phẩm; tiá»m năng Æ°u thế của thể loại và cả hoà n cảnh, mục Ä‘Ãch sáng tác;…Ở đây, chỉ xin nhấn mạnh lý do nhìn từ khÃa cạnh tiá»m năng, Æ°u thế nghệ thuáºt trong sá»± tÆ°Æ¡ng tác hai chiá»u nháºt kà – tiểu thuyết (so vá»›i hồi kÃ/tá»± truyện – tiểu thuyết).
Cả ba Ä‘á»™ng thái viết (nháºt kÃ/hồi kÃ/tá»± truyện), vá»›i Dưỡng, Ä‘á»u có tác dụng “đóng khung chÃnh mình trong vùng chấn thÆ°Æ¡ngâ€. NhÆ°ng, chỉ ghi nháºt kà má»›i tác Ä‘á»™ng trá»±c diện được và o thá»±c tại. Äó là má»™t cách dấn thân tranh đấu để cải thiện tình hình. Äứng ở thá»i Ä‘iểm hiện tại, chủ nhân “nháºt kÆghi lại hiện trạng Ä‘ang là của Ä‘á»i sống cá nhân, nhÆ° nó Ä‘ang có, không thể trang Ä‘iểm, sá»a chữa. Tá»± truyện, hồi kà thì khác: Tác giả buá»™c phải đứng ở má»™t khoảng lùi khá xa vá» thá»i gian, hồi tưởng và viết. Khoảng cách nà y tÆ°á»›c mất của anh ta má»™t số Æ°u thế. Má»i thứ ở đây Ä‘á»u trong tình trạng đã là .
Trong cái thế giá»›i mà nhân váºt Dưỡng bị ném và o đó, anh “không được thừa nháºn Ä‘Æ°Æ¡ng nhiên nhÆ° là trạng thái tá»± nhiên của tồn tại nữaâ€. Tình huống bị thúc bách và tâm lý “chấn thÆ°Æ¡ng†của Dưỡng – nhÆ° đã nói trên đây – đòi há»i anh thá»±c hiện cùng lúc hai loại hà nh Ä‘á»™ng phiêu lÆ°u để tá»± cứu mình: thứ nhất, vá» mặt xã há»™i, phải tá»± minh oan cho mình trÆ°á»›c cá»™ng đồng dân phố bằng má»™t kế hoạch phiêu lÆ°u trinh thám, tìm cho ra thủ phạm Ä‘Ãch thá»±c của vụ án; thứ hai, vá» mặt tâm lý cá nhân, phải thÆ°á»ng xuyên ghi nháºt kà để Ä‘Æ°Æ¡ng đầu vá»›i ná»—i lạc loà i, cô Ä‘á»™c, nâng đỡ, an ủi cái tôi bị chấn thÆ°Æ¡ng nặng ná», cÅ©ng nhÆ° mà i sắc ý chÃ, tiếp thêm sức mạnh, hoặc thá»a mãn nhu cầu tá»± do tÆ° tưởng, tá»± do tinh thần của mình. Äó cÅ©ng là tất cả những gì Dưỡng có thể là m – má»™t cách phiêu lÆ°u, Ä‘Æ¡n Ä‘á»™c – để vượt lên trên hoà n cảnh, vượt lên chÃnh mình. Bất đắc dÄ© phải Ä‘iá»u tra và ghi nháºt kÃ, Dưỡng Ä‘ang dấn thân và o hai cuá»™c phiêu lÆ°u. Cuá»™c phiêu lÆ°u thứ nhất thá»±c hiện trên bản đồ của thế giá»›i thá»±c tại “láo nháo†“ngã tư†và “cá»™t đènâ€. Cuá»™c phiêu lÆ°u thứ hai, thá»±c hiện ở cõi thầm kÃn của tâm hồn trong trạng thái bị chấn thÆ°Æ¡ng. Cuá»™c thứ nhất còn có kinh nghiệm trinh thám từ sách vở tiếp sức. Cuá»™c thứ hai, hoà n toà n tay không, (nếu không kể đến những cái có nhÆ° lá» má»±c, cây viết, vở ghi). Äó là cuá»™c phiêu lÆ°u theo thá»i gian trong hà nh trình tá»± nháºn thức Ä‘á»i sống của cá nhân giữa má»™t cá»™ng đồng còn đầy xa lạ. Nháºt kà đã có lúc phải thốt lên: “Tôi đâu có biết, ngã tÆ° nà o lÆ°u manh, ngã tÆ° nà o Ä‘á»a lạc, ngã tÆ° nà o gian dối.†(tr. 304), bởi: “Äá»i nghiệt ngã. Äá»i lằng nhằng, ngã tÆ° Ä‘á»i do đó, lá» má» và loằng ngoằng†(tr. 229), hoặc “những ngã tÆ° và những cá»™t đèn, không lÆ°á»ng được Ä‘Æ°á»ng rẽ, tôi lÆ°á»ng má»™t đằng, thá»±c tế giằng má»™t nẻo.†(tr. 288).
Dầu thế nà o, những trang nháºt kà “dằn diâ€, “lem nhem má»±c tÃm†của nhân váºt Dưỡng, vẫn/đã được viết ra để ghi khắc những chấn Ä‘á»™ng tinh thần, những Ä‘au thÆ°Æ¡ng cùng cá»±c cần được chia sẻ của má»™t tâm hồn chất chứa oan khiên cùng những bức bách cần được giải tá»a. Ghi nháºt kÃ, là má»™t cách “tác Ä‘á»™ng lên thá»i gianâ€, chiếm lÄ©nh thá»±c tại ở cái thá»i Ä‘iểm Ä‘ang là của nó (thá»±c tại trong hồi kà được chiếm lÄ©nh ở thá»i Ä‘iểm đã là ). Và , trong trÆ°á»ng hợp nà y, chÃnh trạng thái chấn thÆ°Æ¡ng tinh thần của ngÆ°á»i ghi nháºt kÃ, là m nên sắc thái tâm lý cÅ©ng nhÆ° ná»™i dung, chiá»u hÆ°á»›ng suy cảm khá đặc biệt của nhân váºt trung tâm trong cuốn tiểu thuyết vô tiá»n khoáng háºu của Trần Dần. (Vá»›i khoảng lùi thá»i gian mặc nhiên và công năng hạn chế của của thể loại, trong những trÆ°á»ng hợp cụ thể nhÆ° thế nà y, hồi kà không thể thá»a mãn được ý đồ nghệ thuáºt của tác giả Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn.)
ThÆ°á»ng được biết đến nhÆ° là loại văn bản cáºn văn há»c [20], Nháºt kà “đÃch thá»±c†có khả năng ghi chép nhanh theo trình tá»± biên niên những sá»± việc có tháºt trong Ä‘á»i sống cá nhân, kể cả những chi tiết rất riêng tÆ°, vụn vặt.
Giữa nháºt kà và tiểu thuyết, tồn tại má»™t Ä‘Æ°á»ng biên thể loại rõ đến mức tưởng không còn gì bà n cãi nữa. VỠđặc tÃnh thể loại, có Ãt nhất ba Ä‘iểm khác biệt, ghìm giữ nháºt kà không hòa tan và o tiểu thuyết: tá»± nhiên, phóng túng (đến mức tá»± nhiên chủ nghÄ©a); cáºp nháºt và tùy hứng (lắm khi tỉ mỉ, vặt vãnh); sở hữu cá nhân khép kÃn (tác giả – văn bản – Ä‘á»™c giả là chu trình khép kÃn, tác giả, Ä‘á»™c giả chỉ là má»™t). Vá» mặt kÄ© thuáºt, trong tác phẩm của mình, Trần Dần đã luôn có ý thức và thủ pháp để khéo léo duy trì Ä‘Æ°á»ng biên đó. Khởi ngữ “nháºt kà tiếp tục†gắn liá»n vá»›i những con số, những cụm từ chỉ thá»i gian đã đánh dấu các diá»…n ngôn tá»± thuáºt thuá»™c vá» chủ thể ghi nháºt kÃ. Phần còn lại, thiếu vắng các dấu hiệu nà y, thuá»™c vá» chủ thể sao nháºt kÃ, viết tiểu thuyết.
Tuy váºy, tiá»m năng xâm nháºp, xóa nhòa ranh giá»›i tiểu thuyết – nháºt kà cÅ©ng là rất hiển nhiên.
Nháºt kà là sở hữu cá nhân. Má»™t sá»± sở hữu tuyệt đối, má»™t bà máºt không chia sẻ. Má»™t “đứa con trong bóng tốiâ€. Nếu ngÆ°á»i sở hữu không cho phép thì vÄ©nh viá»…n không ai biết và có quyá»n biết đến thế giá»›i trong nháºt kÃ. NgÆ°á»i ghi nháºt kà tạo tác má»™t loại diá»…n ngôn (lá»i ghi) đặc biệt: hầu nhÆ° nó chỉ hÆ°á»›ng đến việc giải tá»a những xung Ä‘á»™ng bên trong, thá»a mãn các nhu cầu riêng biệt của chÃnh ngÆ°á»i ghi. Nhằm thá»a mãn nhu cầu ấy, nháºt kà có thể Ä‘á» cáºp đến má»i chuyện, sá» dụng đến má»i phÆ°Æ¡ng tiện, chất liệu. Ghi nháºt kà là hà nh vi tá»± giác, tá»± nguyện và đầy phấn khÃch. Má»™t cách tác Ä‘á»™ng lên thá»i gian: Ä‘Æ°a hiện tại ra khá»i thá»i gian tuyến tÃnh. NgÆ°á»i ta chỉ thấy cần ghi nháºt kà khi có má»™t Ä‘á»™ng lá»±c thôi thúc bên trong, má»i thứ Ä‘á»u đầy ắp và đá»u đã sẵn sà ng. Cho nên, không ai ghi nháºt kà mà lại thấy cần thiết bịa đặt sá»± kiện, thêm thắt dữ liệu (vì sẽ tá»± thấy xấu hổ vá»›i chÃnh mình), thấy mặc cảm lầm lá»—i hay mặc cảm vá» năng lá»±c ghi của mình; ngÆ°á»i ta không nhất thiết phải nghệ thuáºt hóa hay tạo trang sức cho các trang nháºt kà của mình (vì nhÆ° thế sẽ tá»± nghi ngá» sá»± thà nh tháºt của bản thân). CÅ©ng không mấy ai vừa ghi vừa biên táºp, kiểm duyệt ná»™i dung, hình thức các trang nháºt kà riêng tÆ° của há». Nháºt kà là nÆ¡i lÆ°u giữ, gá»i gắm những sá»± việc, tình ý riêng tÆ° của cá nhân tác giả, bất chấp những rà o cản vỠđạo đức, vá» láºp trÆ°á»ng chÃnh trị, bất chấp luáºt lệ thể loại, văn phạm,... Äó là thể loại trung thá»±c, tá»± do và năng Ä‘á»™ng báºc nhất. Ghi nháºt kà là tá»± lá»™t trần bản chất mình, tá»± do bà y tá» quan niệm riêng, phô bà y cảm xúc, thái Ä‘á»™ rõ và tháºt nhất của chÃnh mình, không che dấu, kiêng kị. Mà ngÆ°á»i ghi nháºt kà đã không che dấu kiêng kị bất cứ Ä‘iá»u gì vá»›i/của bản thân thì cÅ©ng không cần phải che dấu, kiêng kị bất cứ Ä‘iá»u gì vá»›i/của bất kì ai. Äá»™ trong của nháºt kà vẫy gá»i ngÆ°á»i ta bá»™c lá»™ thà nh thá»±c hết mình, và quyá»n sở hữu khép kÃn, an toà n của nó khiến ngÆ°á»i ta yên tâm vá» sá»± bá»™c lá»™ đó. Những trang viết của Dưỡng trong Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn, là nháºt kà vá»›i đầy đủ, tÃnh chất nhÆ° thế. Không che giấu, không khinh giảm, vòng vo, mà trung thá»±c, cởi mở. Nó hiện sinh đến từng khoảnh khắc, từng hà nh vi, ý nghÄ© “dằn diâ€. Tháºm chÃ, có thể nói, những trang nháºt kà rất đắc dụng trong việc miêu tả tâm lÃ, bá»™c lá»™ ná»™i tâm, suy cảm phức tạp của của nhân váºt Dưỡng. Äắc dụng đến mức, khó tin được rằng có má»™t hình thức nà o đó thay thế vai trò nà y lại hiệu quả hÆ¡n.
Sứ mệnh nghệ thuáºt của nháºt kÃ, nhÆ° váºy, đã được ấn định hợp quy luáºt, và không thể thay thế. Tuy nhiên, đây không phải nháºt kà (non fiction) thông thÆ°á»ng, mà là nháºt kà trong tiểu thuyết – má»™t dạng nháºt kà chấn thÆ°Æ¡ng được hÆ° cấu (fiction), được đặt và o trong má»™t chỉnh thể nghệ thuáºt lá»›n để thá»±c hiện chức năng, nghệ thuáºt của nó. Trong cuốn tiểu thuyết “nháºt kà hóa†nà y, có vẻ nhÆ° chỉ ¼ văn bản là tiểu thuyết, còn ¾ kia là nháºt kÃ, cÅ©ng có nghÄ©a chỉ là tÆ° liệu ghi chép vụn vặt, tản mạn. Song, Ä‘á»c kÄ© tác phẩm, thấy không phải váºy: chÃnh ¾ văn bản tác phẩm là nháºt kà ấy, đã được “tiểu thuyết hóa†má»™t cách rất nghệ thuáºt. Còn ¼ văn bản ngoà i nháºt kà kia, nếu tách riêng ra, tá»± thân nó cÅ©ng chÆ°a/không thể là tiểu thuyết, mà chỉ là những chất liệu phụ gia, phụ kiện. Äó là các diá»…n ngôn tá»± sá»± đứt Ä‘oạn, trùng lắp kể vá» việc viết tiểu thuyết; vá» việc tìm kiếm và trÆ°ng ra các tÆ° liệu bổ sung liên quan đến nhân váºt, vụ án gồm tá»± sá»± của nhân chứng hay cán bá»™ Ä‘iá»u tra; tá»± thú của thủ phạm; cảm luáºn vá» thá»i gian của ngÆ°á»i viết tiểu thuyết. Song nếu thiếu Ä‘i phần nà y, nháºt kà sẽ chỉ là nháºt kÃ. NhÆ° thế, tiểu thuyết và ý nghÄ©a của tiểu thuyết không nằm ở mảng văn bản nà y hay mảng văn bản kia, mà nằm ở tổng thể, ở khoảng trống vá»›i các quan hệ, hay nói cách khác, ở sá»± tÆ°Æ¡ng tác giữa các ná»™i dung trong nháºt kà và ná»™i dung ngoà i nháºt kÃ. Äúng nhÆ° cách nói của nữ nhà văn Äoà n Minh Phượng trong tiểu thuyết Và khi tro bụi: “âm nhạc không nằm ở nốt nhạc mà ở cái khoảng không nằm giữa những nốt nhạc†[21].
Sá»± tÆ°Æ¡ng tác giữa các yếu tố của truyện trinh thám, nháºt kà và tiểu thuyết; giữa tiếng nói của “cái tôi bị chấn thÆ°Æ¡ng†của nhân váºt chÃnh và tá»± sá»± triết lý của nhân váºt “nhà văn†trong Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn đòi há»i má»™t hình thức trần thuáºt tÆ°Æ¡ng ứng: lối trần thuáºt song chiếu: dịch chuyển, chồng lấn và hòa phối diá»…n ngôn.
Äây cÅ©ng là điá»u thú vị cho thấy cách tân nghệ thuáºt “độc sáng†của Trần Dần. Song, ná»™i dung nà y nằm ngoà i giá»›i hạn của bà i viết, xin được trao đổi và o má»™t dịp khác.
3.
Là má»™t nhà văn sáng tạo không ngừng, Trần Dần luôn luôn “tấn công và đáºp phá không thÆ°Æ¡ng tiếc những Ä‘Æ°á»ng biên nghệ thuáºt tưởng đã rất sâu gốc bá»n rá»…, để kiến tạo những Ä‘Æ°á»ng biên nghệ thuáºt má»›i†(Hoà i Nam) [22]. Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn là má»™t bằng chứng sinh Ä‘á»™ng cho tinh thần, ý thức sáng tạo mạnh mẽ đó của ông. Äứng giữa những lằn ranh: hÆ° cấu – phi hÆ° cấu, văn há»c – cáºn văn há»c, tổng hợp yếu tố của nhiá»u thể loại (nhÆ° tiểu thuyết tâm lý, truyện trinh thám, nháºt kÃ, bi kịch,… và cả sá» thi), tác phẩm đã mang lại má»™t cái nhìn Ä‘a trị, già u ý nghÄ©a triết lý, phản tỉnh vá» thế giá»›i ngoại quan lẫn ná»™i quan. Tác phẩm cÅ©ng cho thấy nhiá»u cách tân đặc sắc trong nghệ thuáºt tiểu thuyết của Trần Dần.
Tuy nhiên, sáng tác của ông bị cháºm mất má»™t quãng thá»i gian quá dà i (44 năm) má»›i đến được vá»›i công chúng. Äiá»u đó có gây thiệt hại gì nhiá»u cho ná»n tiểu thuyết Việt Nam hiện đại hay không? Câu trả lá»i đầy đủ thá»a đáng còn ở phÃa trÆ°á»›c, và tất nhiên, còn tùy thuá»™c má»—i ngÆ°á»i, má»—i thá»i. NhÆ°ng có má»™t Ä‘iá»u dá»… dà ng thống nhất: Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn của ông là cuốn tiểu thuyết “đi trÆ°á»›c thá»i đạiâ€; và hoà n thà nh nó, tác giả đã là m nên má»™t cuá»™c cách tân ngoạn mục dÆ°á»›i “những cá»™t Ä‘iện không có đèn, những cá»™t đèn không có Ä‘iệnâ€, để rồi bất ngá» báºt sáng hôm nay.
TP HCM 11/2011
NTT
Chú thÃch:
[*] Tiếng nói của cái tôi bị chấn thÆ°Æ¡ng là điá»u kiện cốt lõi của là m xuất hiện Văn há»c chấn thÆ°Æ¡ng. Mảng văn há»c nà y gồm các sáng tác, mà tác giả nguyên là nạn nhân của các tá»™i ác chiến tranh, kẻ sống sót sau các sá»± kiện khốc liệt, nạn nhân may mắn của những hiểm há»a kinh Ä‘á»™ng do con ngÆ°á»i và xã há»™i gây nên. Há» phải hứng chịu những chấn thÆ°Æ¡ng tinh thần nặng ná» má»™t cách phi lÃ, bất công. Khi có Ä‘iá»u kiện cầm bút, hay đúng hÆ¡n, khi các chấn thÆ°Æ¡ng tinh thần thúc bách không thể nà o yên, khi không còn phÆ°Æ¡ng cách nà o trút bá» gánh nặng Ä‘au thÆ°Æ¡ng của bản thân, gia đình, nạn hữu, há» buá»™c phải mượn sáng tác văn chÆ°Æ¡ng để phÆ¡i bà y những chấn thÆ°Æ¡ng tinh thần, tá»± sá»± vá» những sá»± tháºt, mô tả những bi kịch kinh hoà ng, mà nếu không viết ra thì có thể không mấy ai biết đến, tháºm chà còn là đắc tá»™i vá»›i hà ng trăm, ngà n ngÆ°á»i xấu số, vá»›i tất cả nạn hữu đã khuất. Má»™t số tác phẩm tiêu biểu của văn há»c chấn thÆ°Æ¡ng thế giá»›i: “Nháºt kà Warsaw của Chaim A. Kaplan†(The Warsaw diary of Chaim A. Kaplan); NgÆ°á»i Do Thái ở Warsaw (The Jews of Warsaw) của Israel Gutman;…
Ở Việt Nam cho đến nay, chÆ°a có dòng văn há»c chấn thÆ°Æ¡ng vá»›i đầy đủ Ä‘iá»u kiện, tÃnh chất nêu trên. Song, theo má»™t ý nghÄ©a tÆ°Æ¡ng đối, có thể xem các sáng tác của các nạn nhân Ä‘au khổ trong tù, trong các trại táºp trung cải huấn, sau các cuá»™c cải cách, các đợt thanh trừng, các vụ thảm sát,… thuá»™c dạng thức gần gÅ©i vá»›i văn há»c chấn thÆ°Æ¡ng. Trong Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn của Trần Dần, nhất là từ những trang nháºt kà của nhân váºt Dưỡng toát lên tiếng nói của má»™t cái tôi bị chấn thÆ°Æ¡ng, xét trên má»™t góc Ä‘á»™ nà o đó, có thể xem đây là tác phẩm tiên phong cho văn há»c chấn thÆ°Æ¡ng tại Việt Nam.
[1] Và dụ: Bản đồ không gian => bản đồ thá»i gian, bản đồ cuá»™c Ä‘á»i, bản đồ tâm lý; bản đồ thà nh phố => bản đồ ăn nháºu, bản đồ mà u sắc (bên nà y cá»a sổ tôi tÃm bên kia cá»a sổ tôi xanh) => bản đồ lòng;
[2] Và dụ:
- Ngã tÆ° thà nh phố => ngã tÆ° ngà y, ngã tÆ° chiá»u => ngã tÆ° Ä‘á»i;
- Ngả rẽ trái, ngả rẽ phải, ngả rẽ và o đại lá»™ => ngả rẽ ngà y, ngả rẽ chiá»u => ngả rẽ Ä‘á»i;
- Cột đèn => cột điện không có đèn, cột đèn không có điện.
[2b] “Thá»i – khôngâ€: Thuáºt ngữ của Bakhtin. Khi nghiên cứu thi pháp tiểu thuyết, ông đã Ä‘á» xuất thuáºt ngữ thá»i – không gian (chronotope) nhằm gá»i tên “mối liên quan cÆ¡ bản†giữa thá»i gian và không gian tiểu thuyết, được “thể hiện má»™t cách nghệ thuáºt trong văn há»câ€. Äồng thá»i, ông nhấn mạnh : “điá»u quan trá»ng đối vá»›i chúng ta là thuáºt ngữ đó biểu thị tÃnh liên kết của không gian và thá»i gianâ€. Xem Bakhtin, “Thá»i gian và không gian trong tiểu thuyếtâ€, Trần Tân dịch trong Những vấn Ä‘á» văn há»c và mỹ há»c – M.Bakhtin, Moskva, 1975. Tà i liệu lÆ°u hà nh ná»™i bá»™ của Phòng Lý luáºn, Viện Văn há»c Việt Nam.
[3] Tá»± thuáºt của Dưỡng, má»™t Ä‘oạn lá»i ghi trong “nháºt kÃâ€: “Chiến tranh và hòa bình, nằm ká» nhau nhÆ° đêm sát ngà y. Ban ngà y khu phố vẫn yên tÄ©nh. NhÆ°ng buổi đêm, nhà cháy, đá ném vung vãi, khắp nÆ¡i, và khẩu hiệu viết trà n ngáºp các hố xà công cá»™ng. Hòa bình và chiến tranh là thế, nhÆ°ng cả hai má»›i chỉ bắt đầu. Tôi đợi, má»™t cÆ¡n bão chÆ°a lên.†Trần Dần, Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn, Nxb Há»™i Nhà văn -Nhã Nam, 2011. Tr. 50.
[4] Nói chung, trong nghệ thuáºt, xu hÆ°á»›ng Ä‘a trị hóa cái nhìn cuá»™c sống, con ngÆ°á»i hiện sinh xuất phát từ quan niệm vá» má»™t thế giá»›i Ä‘a trị: “Má»i váºt Ä‘ang biến dịch và không có gì giữ nguyên cố định†[Socrates 103]. Từ góc nà y đến góc kia, thá»i khắc trÆ°á»›c qua thá»i khắc sau, phÆ°Æ¡ng vị, tÃnh chất của vạn váºt đã thay đổi, kéo theo sá»± thay đổi giá trị của nó. Giá trị từng sá»± váºt thay đổi, thế giá»›i cÅ©ng thay đổi theo. Giá trị của sá»± váºt trong thế giá»›i Ä‘a trị, còn xuất phát từ quan hệ, chiá»u hÆ°á»›ng tÆ°Æ¡ng tác giữa các loại quan niệm khác nhau vá» thế giá»›i; tÆ°Æ¡ng tác giữa các hệ ý thức.
[5] Äiá»u nà y, đã được chÃnh Dưỡng, nạn nhân Ä‘au khổ của ông Trung trố, thừa nháºn: có thể vì ông Trung Trố quá sốt sắng vá»›i việc bảo vệ an ninh khu phố thà nh ra thô bạo, cứng nhắc vá»›i Dưỡng và nhóm bạn anh. Dưỡng biết rõ: khi vợ anh, chị Trinh gặp tai há»a, chÃnh ông đạp xÃch lô Ä‘Æ°a chị đến bệnh viện.
[6] Lá»i tá»± thuáºt của Dưỡng ghi trong nháºt kÃ, sau lần gặp anh Thái, khi vụ án khép lại: “Rồi anh cảm Æ¡n tôi, vá» những đóng góp nhất định của tôi, vá»›i cÆ¡ quan anh. Tôi không hiểu, dã đóng góp gì. Toà n những mẹo trinh thám, ba lăng nhăng, vô tiá»n khoáng háºuâ€. Trần Dần, Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn, SÄ‘d, tr. 334.
[7] Những nhà văn tiên phong viết truyện trinh thám trong văn xuôi quốc ngữ Nam Bá»™ trÆ°á»›c năm 1930 nhÆ° Biến NgÅ© Nhi, Phú Äức, Nam Äình Thế PhÆ°Æ¡ng, Phi Long,… vá»›i sá»± há»— trợ của báo chà trong nÆ°á»›c, đã cố gắng là m cho truyện trinh thám Việt Nam đứng được trên văn Ä‘Ã n bấy giá» trong tÆ° cách của má»™t thể loại. Sang tháºp niên 30, 40, sá»± gia công của Thế Lữ, Phạm Cao Củng,… góp phần là m cho thể loại thêm trưởng thà nh, gần gÅ©i vá»›i trinh thám cổ Ä‘iển phÆ°Æ¡ng Tây, nhÆ°ng thà nh tá»±u và ảnh hưởng của các sáng tác nà y cÅ©ng khiêm nhÆ°á»ng. Sau 1945, thể loại nà y không có đất phát triển tiếp, chỉ còn những hình thức cáºn trinh thám nhÆ° chuyện cảnh giác kể vá» những vụ sa lÆ°á»›i của bá»n Ä‘iệp viên và các phần tá» phá hoại. Chức năng của thể loại nà y co hẹp lại, táºp trung giáo dục ý thức cảnh giác thá»i chiến cho toà n dân. Những “câu chuyện cảnh giác†kể trên Ä‘Ã i phát thanh quả nhiên đã có tác dụng giáo dục nhất định. Nó nêu gÆ°Æ¡ng những “việc tốt†của nhân dân trong cuá»™c đấu tranh vá»›i các phần tá» phá hoại. NhÆ°ng, loại bá» vai trò, tà i năng trà tuệ cá nhân thám tá» trong truyện trinh thám giai trong văn há»c Ä‘oạn nà y đồng nghÄ©a vá»›i việc khai tá» thể loại. Sau 1975, trừ truyện dịch, truyện trinh thám cÅ©ng không phát triển. Trong bối cảnh đó, sáng tác của Trần Dần tuy không phục sinh cho thể loại, nhÆ°ng vá»›i Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn, ông đã là m má»™t việc rất có ý nghÄ©a đối vá»›i lịch sá» tiểu thuyết Việt Nam: mạnh dạn nhặt lấy yếu tố khả thủ của truyện trinh thám hiện đại, Ä‘Æ°a và o tiểu thuyết tâm lý của mình, mang lại sức sống cho truyện trinh thám ở má»™t dạng khác, vá»›i chức năng khác.
[8] Nhân váºt nhà văn đã Ä‘Ãnh chÃnh: “Cuốn sách dã là m Dưỡng ngÆ¡ ngẩn không Ãt ấy, mang nhan Ä‘á» TỘI ÃC VÀ TRỪNG PHẠT, là má»™t tiểu thuyết, của đại văn hà o Äôxtôiepki. Dưỡng đã gá»i nhầm là sách trinh thám.†Trần Dần, Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn, SÄ‘d, Tr 112.
[9] Chấn thÆ°Æ¡ng, được giải thÃch “là sá»± va chạm vá»›i má»™t sá»± kiện vượt ngưỡngâ€. Còn “viết trong trạng thái bị chấn thÆ°Æ¡ngâ€, thì, “cây bút không chỉ là phÆ°Æ¡ng tiện để viết mà trÆ°á»›c tiên và hÆ¡n hết, nó là má»™t váºt thể cho phép ngÆ°á»i ta bằng cách nà o đó có thể nắm bắt được cái ná»—i Ä‘au không thể chạm đến của mình.â€. Và , “trong Ä‘á»™ng thái viết nà y, ngÆ°á»i ta luôn hiểu rõ tình trạng bất khả tiếp cáºn của kinh nghiệm chấn thÆ°Æ¡ng và sá»± không phù hợp của cái biểu đạt vá»›i vai trò biểu hiện của nó và do đó, tiếp tục cuá»™c kiếm tìm bất táºn những cái biểu đạt má»›i má»™t cách đầy Ä‘au Ä‘á»›n. Khoảng cách cần thiết giữa chủ thể và thế giá»›i nhÆ° là má»™t vÅ© trụ tượng trÆ°ng được duy trì. Má»™t mặt, thế giá»›i không hoà n toà n đánh mất ý nghÄ©a của nó (nó không “đảo lá»™nâ€); má»™t mặt, cái thế giá»›i mà nhà văn bị ném và o đó không được thừa nháºn Ä‘Æ°Æ¡ng nhiên nhÆ° là trạng thái tá»± nhiên của tồn tại nữa, […]â€; “Bằng Ä‘á»™ng thái viết, tôi cho rằng, nạn nhân đã cố gắng “đóng khung†chÃnh mình trong vùng chấn thÆ°Æ¡ng để không rÆ¡i và o má»™t trong hai hình thức tồi tệ hÆ¡n rất nhiá»u […]. […] viết má»™t câu chuyện (nhÆ° nháºt ký của Szeps) trong thá»i kỳ Holocaust chÃnh là viết má»™t tá»± thuáºt/chuyện Ä‘á»i – không chỉ có nghÄ©a là má»™t tá»± sá»± miêu tả lại cuá»™c Ä‘á»i của ngÆ°á»i viết mà còn theo nghÄ©a Ä‘en, trá»±c diện nhất, câu chuyện thá»±c sá»± cho phép Ä‘á»i sống khả hữu.†Amos Goldberg – Chấn thÆ°Æ¡ng, tá»± sá»± và hai hình thức của cái chết (phần 1&2), nguồn: lythuyetvanhoc Posted on Tháng MÆ°á»i Má»™t 10, 2010.
[10] Trong trạng thái “buồn nônâ€, nháºt kà đem cả bá»™ ba tôi, mà y, thằng ra tra vấn: “Mà y là thằng ngÆ°á»i dẫu có là thằng-và i-nghìn-thằng thì mà y vẫn là thằng ngÆ°á»i sao lại gá»i mà y là thằng địch, thằng tay sai cho địch rồi thằng gián hôi, thằng sát nhânâ€. Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn, SÄ‘d, tr.69. Nhân váºt lâm và o trạng thái bị chấn thÆ°Æ¡ng khi bị chụp lên mình những cái mÅ© chÃnh trị ghê gá»›m, đáng sợ nhÆ° thế.
[11]Trần Dần, Những ngã tư và những cột đèn, Sđd, tr.112.
[12]Trần Dần, Những ngã tư và những cột đèn, Sđd, tr.69
[13] Trần Dần, Những ngã tư và những cột đèn, Sđd, tr.70
[13b] Và dụ: “Ba chúng tôi cùng quay lại, thấy má»™t anh bá»™ Ä‘á»™i bốn túi. Ông Trung trố há»i: “Anh là ai?â€. Anh bá»™ Ä‘á»™i há»i: “Ông là ai?†và quay sang tôi anh há»i: “Chị là ai?â€. Tôi nói: “Chúng tôi là bảo vệ khu phố. Äây là bác Mẫn trưởng ban. Äây là ông Trung (…) là phó ban. Thế anh là ai?†(NTT nhấn mạnh). Trần Dần, Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn, SÄ‘d, tr.52.
[13c]. Tá»± sá»± của các nhân váºt nhÆ° “chị Hòaâ€, “chị Trinhâ€, “anh Tháiâ€, Ä‘á»u luôn luôn mở đầu bằng công thức tá»± giá»›i thiệu tên há», chức vụ/quan hệ, kiểu: “Tôi là nhân viên, ban bảo vệ khu phố, từ 11 năm nay, cho nên chuyện gì tôi cÅ©ng phải nhá»›. […]†– lá»i chị Hòa, tr. 51; hoặc: “Bây giá» tôi là nhân viên, cục phản gián. NhÆ°ng trÆ°á»›c kia tôi là trinh sát ná»™i thà nh […]†– lá»i anh Thái, tr. 282. Trần Dần, Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn, SÄ‘d.
[14] Cái biểu đạt: khái niệm nghiên cứu văn há»c chấn thÆ°Æ¡ng của Amos Goldberg trong Chấn thÆ°Æ¡ng, tá»± sá»± và hai hình thức của cái chết (phần 1&2), nguồn: đã dẫn.
[15] Hiện chứng và tá»± sá»± hiện chứng: khái niệm nghiên cứu văn há»c chấn thÆ°Æ¡ng của Amos Goldberg trong Chấn thÆ°Æ¡ng, tá»± sá»± và hai hình thức của cái chết (phần 1&2), nguồn: đã dẫn.
[16] Tá»± sá»± hiện chứng bao gồm sáng tác thÆ°á»ng tá»± sá»± từ Ä‘iểm nhìn ngôi thứ nhất. Tác giả là ngÆ°á»i chứng kiến, trải nghiệm, kể vá» những gì mình chứng kiến, trải nghiệm, thu nháºn được từ chá»— đứng, góc nhìn, quan Ä‘iểm cá nhân. Theo đó, thế giá»›i nghệ thuáºt mà nhà văn tạo ra trong tác phẩm là má»™t vÅ© trụ riêng, nhÆ° quan niệm của các nhà hiện tượng luáºn. Ở đây, chất lượng, sức tác Ä‘á»™ng của các trang viết phụ thuá»™c không Ãt và o Ä‘á»™ trung thá»±c, bá» dà y trải nghiệm.
[17] Thá»±c ra, ngay cả ở Việt Nam, việc Ä‘Æ°a nháºt kÃ, thÆ° tÃn và o tác phẩm văn chÆ°Æ¡ng, đã từ lâu không còn là chuyện lạ. Trong văn xuôi nghệ thuáºt Việt Nam trÆ°á»›c 1945, đâu đó ở má»™t và i truyện tình lãng mạn, ngÆ°á»i ta đã bắt gặp má»™t số mẩu/trang nháºt kà trẻ trung thÆ¡ má»™ng, hoặc má»™t số bức tình thÆ° già u biểu cảm của nhân váºt (thÆ° từ thông dụng hÆ¡n nháºt kÃ). Äó là nháºt kà cá nhân đúng nghÄ©a. NhÆ°ng bấy giá» tầm ảnh hưởng cÅ©ng nhÆ° tiá»m năng của thể văn nà y còn hạn chế, chủ yếu ở mức trang Ä‘iểm cho tiểu thuyết. Các sổ tay ghi chép hà ng ngà y của nhà văn đã thà nh văn/ chÆ°a thà nh văn, công bố Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i hay háºu thá»i nhÆ° Nháºt kà Ở rừng (Nam Cao), nháºt kà chiến dịch, nháºt kà tÆ° liệu thá»i chống Pháp (Nguyá»…n Huy Tưởng), nháºt kà chiến trÆ°á»ng thá»i chống Mỹ (Nguyá»…n Văn Thạc, Äặng Thùy Trâm),… Ä‘á»u là nháºt kà công dân, cái tôi nháºt kà thÆ°á»ng nhân danh cá»™ng đồng. Trong không gian văn há»c suốt cả thá»i kì dà i, nháºt kà đá»i tÆ° cá nhân, cÅ©ng nhÆ° tá»± truyện, tá»± thuáºt bị đẩy rất xa ra ngoại biên. Nó, hoặc bị xem là tÆ° liệu, hoặc bị xem là sản phẩm thứ cấp, cáºn văn há»c.
[17b] Amos Goldberg – Chấn thương, tự sự và hai hình thức của cái chết (phần 1&2), nguồn: đã dẫn.
[18] Dưỡng tá»± thuáºt vá» việc xé bá» nháºt kÃ: “Äêm ngủ đầy ác má»™ng. Tôi xé nháºt kÃ, viết rồi xé, chÆ°a viết xong cÅ©ng xé, mà hiện tại vẫn hủi. Tôi lại tiếp tục nháºt kÃ, nhÆ°ng muốn hiện tại Ä‘i nhanh hÆ¡n, tôi còn má»™t cách, là đánh số, và o những nháºt kÃ. NhÆ° váºy ngà y đến sau sẽ đẩy lùi, ra xa ngà y đến trÆ°á»›c.â€, Những ngã tÆ° và những cá»™t đèn, SÄ‘d, tr. 112.
[19] Tá»± sá»± chấn thÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng sá» dụng các hình thức thể loại: nháºt kÃ, hồi kÃ, tá»± truyện.
[20] Từ Ä‘iển văn há»c mục từ Nháºt kà (Lại Nguyên Ân) phân biệt nháºt kà “đÃch thá»±c†và “nháºt kà văn há»câ€. Nháºt kà “đÃch thá»±c†là “má»™t thể tà i ngoà i văn há»câ€, “loại văn ghi chép của cá nhân trong Ä‘á»i sống hà ng ngà y; nó thÆ°á»ng chân thà nh và công nhiên trong phát ngôn (lá»i ghi); bao giá» cÅ©ng chỉ ghi lại những gì đã xảy ra, những gì đã nếm trải, thể nghiệm; nó Ãt hồi cố; được viết ra chỉ cho bản thân ngÆ°á»i ghi chứ không tÃnh đến việc được công chúng tiếp nháºnâ€; “thÆ°á»ng nói đến các sá»± kiện Ä‘á»i tư†và “những ý kiến nháºn xét vá» cuá»™c Ä‘á»i, thÆ°á»ng được rút ra từ các suy nghÄ© vá» cuá»™c sống của bản thân ngÆ°á»i ghiâ€. Nhân váºt của thá»i đại chúng ta (Lecmônốp) Chà ng ngốc của Äôxtôiepxki, Nháºt kà ngÆ°á»i Ä‘iên (Lá»— Tấn), Nháºt kà (Äặng Thùy Trâm), Nháºt kà (Nguyá»…n Văn Thạc).
[21] Và khi tro bụi – Äoà n Minh Phượng, tái bản lần thứ 2, Nxb Trẻ TP Hồ Chà Minh, 2008, tr.96.
[22] Hoà i Nam, Một cuộc thỠnghiệm ngôn ngữ. Nguồn: http://bungbinhsaigon.net/Baiviet.aspx?id=1156, 3/04/2011. |