ThS. Trần Văn Trọng

Tác phẩm Thầy Larazo Phiền của Nguyễn Trọng Quản xuất hiện lần đầu năm 1887 đánh dấu cho sự ra đời văn xuôi tự sự quốc ngữ Việt Nam. Có thể nói, tác phẩm của Nguyễn Trọng Quản cho đến nay vẫn còn gây nhiều tranh cãi xem nó thuộc thể loại nào: tiểu thuyết, truyện ngắn hay truyện vừa⁽¹⁾. Đây cũng chính là điểm hấp dẫn và mới mẻ mà các tác phẩm trước nó không có được nhưng cũng vì thế mà trong một thời gian dài đã không được công chúng và văn giới đương thời đánh giá đúng vị trí và vai trò. Trong bài giảng Truyện đầu tiên viết theo lối Tây phương Truyện “Thầy Lazaro Phiền” của Nguyễn Trọng Quản (bản in ronéo) soạn cho năm cuối đại học và sau đại học trường Đại học Sư phạm Tp.Hồ Chí Minh, GS. Nguyễn Văn Trung cho rằng: Bởi cái nhan đề của truyện và tên của tác giả - P.J.-B. Nguyễn Trọng Quản - đã khiến độc giả cho rằng đây là một truyện đạo và do một người theo đạo Thiên chúa nên không quan tâm đến. Đó là một lí do, cái chính là tác phẩm đã không đáp ứng được thị hiếu của độc giả lúc bấy giờ vốn chưa được chuẩn bị để tiếp nhận một tác phẩm mới lạ đối với họ đến như thế. Độc giả của Nam Bộ, vốn là những người bình dân, xưa nay chỉ quen thưởng thức truyện văn vần và văn biền ngẫu cho nên thời điểm đó khó có thể chấp nhận lối văn nôm na như “tiếng Annam ròng” của Nguyễn Trọng Quản, nhất là đôi khi nó còn mang dáng dấp của những câu văn dịch từ tiếng Pháp. Tâm lý của nhân vật cũng không phù hợp với công chúng bình dân Nam Bộ, chủ đề “phạm tội và sám hối” của đạo Thiên chúa lại càng xa lạ đối với họ. Và kết thúc câu chuyện bất hạnh cũng không hợp với truyền thống mà lâu nay họ vẫn biết: “ở hiền gặp lành”, “ác giả ác báo, thiện giả thiện báo”… Trường hợp Thầy Larazo Phiền của Nguyễn Trọng Quản không hiếm gặp trong lịch sử văn học Việt Nam cận - hiện đại⁽²⁾ và đã trở thành một qui luật bất thành văn: “cái mới ra đời thường khó khăn, xuất hiện thường lặng lẽ và do đó đôi khi nó bị người cùng thời coi thường và quên lãng. Đặc biệt hoàn cảnh đất nước bị chiến tranh kéo dài như Việt Nam, có thể có những cái mới trong văn học ra đời chưa được nhận biết đầy đủ, đã bị thất lạc, thậm chí bị tiêu hủy trong khói lửa” (Trần Đình Hượu)⁽³⁾. Những năm trở lại đây, tác phẩm Thầy Larazo Phiền nói riêng và văn học quốc ngữ Nam Bộ nói chung đã và đang dần tìm được vị trí xứng đáng trong lịch sử văn học dân tộc. Tuy nhiên, cho đến nay các nhà nghiên cứu vẫn chưa có sự thống nhất về mặt thể loại truyện Thầy Larazo Phiền. Ở bài viết này, chúng tôi muốn góp thêm tiếng nói khẳng định lại thể loại của tác phẩm có tính khai sáng cho nền văn xuôi tự sự quốc ngữ Việt Nam dựa trên những phương diện sau:

PGS. TS. NGUYỄN HỮU SƠN

1. Bàn về thể tài du ký nói chung và sự phát triển của văn xuôi du ký chữ Hán thế kỷ XVIII-XIX, các nhà lí luận đã xác định: “DU KÝ- Một thể loại văn học thuộc loại hình ký mà cơ sở là sự ghi chép của bản thân người đi du lịch, ngoạn cảnh về những điều mắt thấy tai nghe của chính mình tại những xứ sở xa lạ hay những nơi ít người có dịp đi đến. Hình thức của du ký rất đa dạng, có thể là ghi chép, ký sự, nhật ký, thư tín, hồi tưởng, miễn là mang lại những thông tin, tri thức và cảm xúc mới lạ về phong cảnh, phong tục, dân tình của xứ sở ít người biết đến [...]. Thể loại du ký có vai trò quan trọng đối với văn học thế kỷ XVIII- XIX trong việc mở rộng tầm nhìn và tưởng tượng của nhà văn”⁽¹⁾...

Trước đây chúng tôi đã từng xác định trong nền văn học trung đại Việt Nam đã có nhiều sáng tác thuộc thể tài du ký, du ngoạn, đề vịnh phong cảnh Thăng Long, núi Bài Thơ, Yên Tử, Hoa Lư, sông Lam, sông Hương núi Ngự, Bà Nà, Gia Định, Vũng Tàu, Hà Tiên... Tính từ thời Lý – Trần đến hết thế kỷ XVII đã xuất hiện nhiều tác phẩm thi ca và văn xuôi đoản thiên in đậm sắc thái du ký như Hạnh An Bang phủ, Hạnh Thiên Trường hành cung của Trần Thái Tông (1240-1290), Vịnh Vân Yên tự phú của Huyền Quang Lý Đạo Tái (1254-1334); Bài ký tháp Linh Tế núi Dục Thuý của Trương Hán Siêu (?- 1354); Thiên Hưng trấn phú của Nguyễn Bá Hưng (thế kỷ XIV), Du Phật Tích sơn ngẫu đề của Phạm Sư Mạnh (thế kỷ XIV), Du Côn Sơn của Nguyễn Phi Khanh (1355-1428), An Bang phong cảnh, Tư Dung hải môn của Lê Thánh Tông (1442-1497), Tư Dung vãn của Đào Duy Từ (1572-1634)... Bước sang giai đoạn thế kỷ XVIII-XIX, thể tài du ký có bước phát triển mạnh mẽ với nhiều tác phẩm văn xuôi chữ Hán trường thiên và truyện ký xuất sắc như Công dư tiệp ký của Vũ Phương Đề (1697-?), Thượng kinh ký sự của Lê Hữu Trác (1720-1791), Tục Công dư tiệp ký của Trần Trợ (1745-?), Châu phong tạp thảo, Vũ trung tùy bút của Phạm Đình Hổ (1768-1839), Tang thương ngẫu lục của Nguyễn Án (1770-1815) và Phạm Đình Hổ, Hải trình chí lược của Phan Huy Chú (1780-1842), Tây hành kiến văn kỷ lược của Lý Văn Phức (1785-1849), Tây hành nhật ký của Phạm Phú Thứ (1821-1882)⁽²⁾... Trên thực tế, đối với văn học trung đại nói chung - đặc biệt với thể tài du ký và văn xuôi du ký chữ Hán thế kỷ XVIII-XIX nói riêng - các tác phẩm đều thể hiện rõ đặc điểm giao thoa, đan xen, thâm nhập, chuyển hóa, hỗn dung và tích hợp thể loại theo nhiều hình thức và mức độ khác biệt nhau.