MỘT Sá» ÄẶC ÄIỂM NGÔN NGá»®
CA DAO - DÂN CA NAM BỘ
PGS. TSKH. BÙI MẠNH NHỊ (*)
Ca dao là “ThÆ¡ của má»i nhà †(Xuân Diệu). Ca dao Nam Bá»™ nói riêng, cả nÆ°á»›c nói chung, là những tượng Ä‘Ã i bất hủ vá» tâm hồn, trái tim, tà i năng của nhân dân. Ngôn ngữ của ca dao - dân ca là lá»i Ä‘á» tá»±a rất sinh Ä‘á»™ng cho tÆ° duy, tâm hồn, ngôn ngữ của nhân dân các miá»n trên Tổ quốc. Ca dao - dân ca Nam Bá»™ đã góp phần nuôi dưỡng những nhà thÆ¡ Äồng Nai – Gia Äịnh nhÆ° Nguyá»…n Äình Chiểu, Bùi Hữu NghÄ©a, Hồ Huân Nghiệp, những nghệ sÄ© tà i danh của âm nhạc truyá»n thống nhÆ° Trần Văn Khê, Cao Văn Lầu, Nguyá»…n VÄ©nh Bảo. “Ca dao tá»± vạch cho mình má»™t lối Ä‘i, dẫu không hà o nhoáng song hết sức hiên ngang, hết sức Ä‘á»™c láºp†(Thuần Phong).
1. Cha ông chúng ta má»›i khám phá, xây dá»±ng mảnh đất Nam Bá»™ trong vòng hÆ¡n ba thế kỉ nay. Ca dao - dân ca Nam Bá»™, tất nhiên cÅ©ng má»›i chỉ thá»±c sá»± được hình thà nh và khởi sắc trong quãng thá»i gian ấy. Diện mạo ngôn ngữ ca dao - dân ca Nam Bá»™ là má»™t quá trình há»™i tụ, phát huy những truyá»n thống của ngôn ngữ ca dao - dân ca dân tá»™c mà cha ông từ các miá»n ngoà i “gồng gánhâ€mang và o, đồng thá»i là quá trình sáng tạo liên tục trÆ°á»›c những đòi há»i của cuá»™c sống ở má»i hoà n cảnh, má»i mục Ä‘Ãch giao tiếp không ngừng thay đổi.
Äể tạo nên diện mạo đó, nhân dân đã, má»™t mặt, sá» dụng kho tà ng ngôn ngữ sẵn có của ca dao - dân ca dân tá»™c; mặt khác, biến đổi không Ãt từ ngữ, câu ca và sáng tạo rất nhiá»u bà i ca má»›i, từ ngữ má»›i. Do đó trong vốn từ ngữ mà ca dao - dân ca Nam Bá»™ sá» dụng, bên cạnh kho từ ngữ già u có được phổ biến khắp cả nÆ°á»›c, là sá»± có mặt của những từ ngữ nảy sinh tại địa phÆ°Æ¡ng. Äó là những từ ngữ là m tên gá»i cho các sá»± váºt, sản váºt má»›i, những từ ngữ biểu hiện các sắc thái tình cảm khác nhau của con ngÆ°á»i nảy sinh trong bối cảnh tá»± nhiên và xã há»™i má»›i. Trong quá trình giao lÆ°u vá»›i các miá»n, má»™t bá»™ pháºn trong số nà y đã và sẽ được phổ biến rá»™ng rãi, má»™t bá»™ pháºn khác vẫn giữ nguyên tÃnh chất của phÆ°Æ¡ng ngữ. Do hoà n cảnh lịch sá», sá»± giao lÆ°u văn hoá giữa các miá»n trên Tổ quốc trong quá khứ chủ yếu là con Ä‘Æ°á»ng từ các miá»n ngoà i Ä‘i và o. Äất nÆ°á»›c đã thống nhất, chắc chắn sá»± giao lÆ°u văn hoá từ Nam Bá»™ trở ra các miá»n ngoà i sẽ phát triển mạnh hÆ¡n, rá»™ng và sâu hÆ¡n, trong tình cảm mong má»i của nhân dân cả nÆ°á»›c.
2. Nam Bá»™, đặc biệt là đồng bằng sông Cá»u Long, có nhiá»u cái nhất: đồng bằng lá»›n nhất nÆ°á»›c; sản lượng lúa gạo nhiá»u nhất nÆ°á»›c; kinh rạch nhiá»u nhất nÆ°á»›c; trái cây nhiá»u nhất nÆ°á»›c; diện tÃch nuôi trồng thủy sản lá»›n nhất nÆ°á»›c; lượng thủy hải sản thu được hà ng năm cÅ©ng nhiá»u nhất nÆ°á»›c; diện tÃch rừng ngáºp mặn nhiá»u nhất nÆ°á»›c… Cuá»™c sống của ngÆ°á»i dân Nam Bá»™ gắn bó máu thịt vá»›i hệ thống sông ngòi dá»c ngang chằng chịt của khoảng 5.000 km Ä‘Æ°á»ng kinh rạch, vá»›i những cánh đồng mênh mông của đồng bằng châu thổ Cá»u Long, mang tầm của những đồng bằng rá»™ng lá»›n, đặc biệt của thế giá»›i, và vá»›i những miệt vÆ°á»n phì nhiêu, mà u xanh trải trà n, ráºm rì cây trái. Nhiá»u nhà nghiên cứu đã dùng định danh “văn minh sông rạchâ€, và nhà văn SÆ¡n Nam dùng định danh “văn minh miệt vÆ°á»n†để nói vá» cảnh quan  sinh thái – nhân văn và cuá»™c sống của ngÆ°á»i dân đồng bằng sông Cá»u Long. Con số thống kê sau vỠ“chợ nổi†- chợ há»p trên sông, “thÆ°Æ¡ng cảng dân gianâ€Ä‘á»™c đáo, nÆ¡i buôn bán không chỉ lúa gạo, tôm cá, mà cả các loại trái cây và hoa, cho thấy thêm Ä‘iá»u đặc biệt của Nam Bá»™: Tiá»n Giang có 160 chợ nổi, Bến Tre có 175, Äồng Tháp 203 và Trà Vinh có 110 chợ nổi. Sá» sách viết vá» tá»± nhiên và sá»± già u có của Nam Bá»™ không thể thiếu những trang vá» cảnh quan nổi báºt, đặc sắc đó cùng vá»›i những chủ nhân của nó. Kinh rạch, ruá»™ng đồng, miệt vÆ°á»n - ba bối cảnh tiêu biểu của thiên nhiên và cuá»™c sống ngÆ°á»i dân Nam Bá»™ cÅ©ng là ba bối cảnh mà ca dao - dân ca Nam Bá»™ thÆ°á»ng bá»™c lá»™ những đặc Ä‘iểm ngôn ngữ của mình.
3. NgÆ°á»i nông dân truyá»n thống, nhÆ° C. Mác nháºn xét, “trao đổi vá»›i thiên nhiên nhiá»u hÆ¡n là giao tiếp vá»›i xã há»™iâ€(1). Cụ Hipprocrates (460?-377 TrÆ°á»›c Công nguyên) cÅ©ng đã nói: “Nông gia giá»i không chống lại thiên nhiên, anh ta cùng là m việc vá»›i thiên nhiên để là m ra nông sản†và những sản phẩm tinh thần. Ná»n thi ca của há», cÅ©ng giống nhÆ° bản thân há», luôn thở hÃt trong thiên nhiên tÆ°Æ¡i mát, sống Ä‘á»™ng. Nhân dân luôn lấy những cảnh váºt thân thuá»™c quanh mình để phô bà y tâm sá»±.
Ở Bắc Bá»™, những hình ảnh tiêu biểu là m nên gÆ°Æ¡ng mặt của nông thôn cổ truyá»n – cây Ä‘a, bến nÆ°á»›c, mái đình, luỹ tre, cổng là ng… rất hay được nhắc tá»›i trong các bà i ca. Câu hát Trung Bá»™ trùng Ä‘iệp hình ảnh của núi non, rừng rú, mênh mông và dữ dằn hình ảnh của biển cả… Trong ca dao - dân ca Nam Bá»™, hình ảnh ghe xuồng, sông rạch, tôm cá xuất hiện vá»›i tần số rất cao. Nét Ä‘á»™c đáo nà y biểu hiện ở những bà i ca thuá»™c má»i chủ Ä‘á». Chuyện vá»›i mình hay chuyện vá»›i ngÆ°á»i, nhân váºt trữ tình thÆ°á»ng mượn hình ảnh trung gian - sông nÆ°á»›c và ghe xuồng, tôm, cá:
|