VIỆT NHO QUA MỘT Sá» TÃC PHẨM VÄ‚N HỌC TRUNG ÄẠI VIỆT NAM (Bùi Duy Tân) |
Tuesday, 18 September 2012 13:44 |
  Äã xa rồi cái thá»i thÆ°á»ng coi Nho giáo là ngoại nháºp / phản Ä‘á»™ng, là không thể hòa nháºp vá»›i tÆ° tưởng Việt. NhÆ°ng cÅ©ng chÆ°a có nhiá»u thà nh tá»±u nghiên cứu tháºt cÆ¡ bản để có thể khép lại thá»i xem Nho giáo thá»±c sá»± là má»™t thà nh phần tÆ° tưởng quan trá»ng, tÃch cá»±c, có thể tồn tại, hoà há»—n cùng / vá»›i tinh thần dân tá»™c Việt vốn có nhiá»u yếu tố phi / phản Nho. Má»™t số bà i bản nghiên cứu các vấn Ä‘á» có tầm vÄ© mô hoặc vi mô vá» Nho giáo thá»i trung đại hấp dẫn và độc đáo, dÆ°á»ng nhÆ° vẫn Ä‘ang tiếp bÆ°á»›c Ä‘oạn trÆ°á»ng mà Quang Äạm, Nguyá»…n Khắc Viện đặc biệt là Trần Äình Hượu(2) đã má»™t thá»i khai sáng.
Lần nà y, xin được xem bà i viết nà y là sá»± bá»™c bạch những cảm nghÄ© qua má»™t số tác phẩm văn há»c thá»i trung đại ở Việt Nam. Từ Việt Nho từng xuất hiện trÆ°á»›c đây, nhÆ°ng vá»›i tôi, danh ngữ nà y được hiểu theo hai tiêu chÃ. Má»™t là tác phẩm phải có tố chất Nho từ thá»i Khổng Mạnh qua Hán Nho, Tống Nho..., tức Nho giáo thá»i cổ trung đại ở Trung Quốc, xin được gá»i là Khổng Nho hoặc Hán Nho cho giản tiện. Hai là tác phẩm phải có bản chất Việt, tức tÆ° tưởng Việt, phi Nho giáo, phát triển từ tiá»n sá», qua Bắc thuá»™c và hiện hữu thá»i trung đại qua văn hóa, văn há»c dân gian. Hai thà nh phần Hán Việt phân biệt, Ä‘iá»u hòa, kết hợp, chuyển hóa vá»›i nhau, hoặc nổi nên dá»… thấy, hoặc chìm sâu khó nháºn. NhÆ°ng lại thống nhất ở má»™t xuất xứ, má»™t diện mạo, má»™t dạng ngôn từ nghệ thuáºt, để qua văn bản là tâm tÆ°, cảm xúc thấm Ä‘áºm chất Việt Nho. Tất nhiên, cùng vá»›i Khổng Nho còn có Lão Trang, cùng vá»›i tÆ° tưởng Việt còn có Việt Pháºt. Và má»™t bên là Hán Nho, má»™t bên là tÆ° tưởng Việt có cả yếu tố đối láºp không thể dung hòa, hoặc hòa đồng mà khó phân biệt. ThÆ¡ văn chứa chở tÆ° tưởng nà y không khó thấy khi Ä‘i và o những áng văn chÆ°Æ¡ng cụ thể. TrÆ°á»›c hết là bà i: NAM QUá»C SÆ N HÀ Nam quốc sÆ¡n hà Nam đế cÆ°, - Vá» xuất xứ, bà i thÆ¡ trÃch xuất từ má»™t truyá»n thuyết lịch sá», kể chuyện TrÆ°Æ¡ng Hống, TrÆ°Æ¡ng Hát, con Long thần há» TrÆ°Æ¡ng sinh sống dị kỳ, ngôn hà nh quái kiệt, theo giúp Triệu Quang Phục chống ngoại xâm. Sau Triệu Quang Phục thất bại trÆ°á»›c Lý Pháºt Tá», hai ông tá»± vẫn, giữ tiết vá»›i chủ cÅ©. ở cõi ảo, hai ông được Trá»i phong thần, từng đằng vân giá vÅ© vá» cõi thá»±c trợ giúp ngÆ°á»i Ä‘á»i, trong đó có hai lần Ä‘á»c thÆ¡ âm phù Lê Äại Hà nh, Lý ThÆ°á»ng Kiệt chống Tống thắng lợi. Bà i thÆ¡ là thà nh phần cÆ¡ hữu của truyá»n thuyết, má»™t thể loại văn há»c dân gian chứa chở nhiá»u yếu tố tưởng tượng, kỳ ảo, nhằm thần linh hóa, lý tưởng hóa tình tiết, nhân váºt để thể hiện ý thức lịch sá» của nhân dân. Tình tiết âm phù xoay quanh bà i thÆ¡, xét cho cùng chỉ là sá»± hiện diện của truyá»n thống bằng hình thức huyá»n ảo. Cho nên gần đây, bà i thÆ¡ được mệnh danh là ThÆ¡ thần cÅ©ng rất tinh tÆ°á»ng, ý vị. ThÆ¡ thần thì cÅ©ng do ngÆ°á»i là m ra thôi. NgÆ°á»i đây là các thế hệ trà thức đầu thá»i tá»± chủ, không phải là Lý ThÆ°á»ng Kiệt nhÆ° ngÆ°á»i ta từng lầm, và sách giáo khoa thì phân vân nghi ngại(2). Bà i thÆ¡ nằm trong má»™t truyá»n thuyết nên mang tÃnh chất má»™t tác phẩm dân gian, nhÆ°ng tách riêng thì là bà i thÆ¡ chữ Hán, do trà thức viết ra, tất có thêm tÃnh chất bác há»c, nên có thể mang dáng vóc má»™t tác phẩm dân gian bác há»c, hay nhân gian thế gian bác há»c thì đúng hÆ¡n. Văn há»c trung đại nÆ°á»›c ta không hiếm lắm tác phẩm có tÃnh chất nà y. NhÆ° váºy Bà i ThÆ¡ thần có xuất xứ, tác giả và cả thể loại thấm Ä‘áºm bản sắc văn hóa Việt. - Bà i thÆ¡ cả quyết quyá»n ngá»± trị sông núi nÆ°á»›c Nam là của vua Nam. Dám khẳng định chủ quyá»n lãnh thổ của nÆ°á»›c Nam nhá» bé bên cạnh nÆ°á»›c Bắc to lá»›n nhÆ° thế chỉ có thể là Trá»i. Trá»i ở đây ẩn trên thiên thÆ°, nhÆ°ng cÅ©ng có hà ng chục văn bản có từ Hoà ng thiên ở đầu câu thứ hai (Hoà ng thiên dÄ© định tại thiên thÆ°). Trá»i theo Khổng Nho là vô hình, linh diệu, chủ tể của vÅ© trụ, lấy thiên mệnh, thiên lý, thiên ý, thiên uy Ä‘iá»u phối biến hóa việc thế gian, quyết định pháºn số cho muôn loà i. Trá»i và NgÆ°á»i là "tÆ°Æ¡ng dữ ", "hợp nhất", "thông đạt". Trá»i nhìn nghe qua dân nhìn dân nghe, Trá»i thÆ°Æ¡ng dân, dân muốn là trá»i muốn... Vua thay trá»i trị dân thống nhất thiên ý dân tâm. Vua trị dân theo ý trá»i thì yên ổn, được mùa, trái ý trá»i thì trá»i ra tai, trá»i nổi can qua v.v... Cả má»› lý luáºn vá» Trá»i, Khổng Nho thÆ°á»ng hay dùng danh ngữ Thiên mệnh, được ngÆ°á»i Việt tiếp biến theo quan niệm "thá»±c dụng", chỉ cốt là m rõ: NÆ°á»›c Nam là của Vua / ngÆ°á»i Nam, đó là ý Trá»i, kẻ nà o xâm lược nÆ°á»›c Nam là trái nghịch ý Trá»i, là chống lại xu thế phát triển tất yếu của lịch sá», tất sẽ bại vong. Nhân sÄ© thá»i Ngô, Äinh, Lê, Lý lấy Trá»i há»™ mệnh cho ý thức tá»± chủ của NgÆ°á»i; thiêng hóa Ä‘á»™c láºp, chủ quyá»n, sát hợp vá»›i tâm thức ngÆ°á»i Ä‘á»i, lá»i thÆ¡ nhÆ° mang sứ mạng của đất trá»i, ngân vang của thần thánh, xứng đáng là bÆ°á»›c thăng hoa của tÆ° tưởng Việt Nho. - Yếu tố Việt Nho tạo nên giá trị của bà i thÆ¡ còn thể hiện qua những lá»i thÆ¡ chống chủ nghÄ©a bá quyá»n đại Hán tá»™c. Các đế chế Trung Hoa rồi Khổng há»c từ xÆ°a, thÆ°á»ng lấy lá»i thÆ¡ trong bà i Bắc SÆ¡n sách Kinh Thi là m yếu chỉ cho chủ nghÄ©a bá quyá»n: "Phổ thiên chi hạ mạc, phi vÆ°Æ¡ng thổ, suất thổ chi tân, mạc phi vÆ°Æ¡ng thần" (Cả gầm trá»i không đâu không phải đất của vua, khắp bốn biển không ai không phải bá» tôi của vua). VÆ°Æ¡ng, sau đổi là đế sở hữu toà n bá»™ đất Ä‘ai, thần dân trong thiên hạ. Chỉ Trung Hoa má»›i có đế, các nÆ°á»›c xung quanh chỉ là tứ di phiên thuá»™c, chÆ° hầu, không được xÆ°ng đế. Äược tiếng khiêm nhÆ°á»ng nhÆ° Hán Văn Äế mà còn gá»i thÆ° trách Triệu Äà tiếm xÆ°ng hoà ng đế, Ä‘i xe hoà ng ốc, cắm cá» tả nghi, vốn là nghi vệ chỉ dà nh cho hoà ng đế ở Trung Hoa. Cái thói ngạo mạn ấy không phải khi nà o cÅ©ng khuất phục được các nÆ°á»›c láng giá»ng. Xa nhÆ° Nháºt Bản vẫn thấy ngang hà ng vá»›i vua Tùy trong quốc thÆ° năm 607: "Nháºt xuất xứ thiên tá» chà thÆ°, nháºt má»™t xứ thiên tá». Vô dang" (Nháºt Bản Linh dị ký) NghÄ©a là : (Thiên tá» xứ [nÆ°á»›c] mặt trá»i má»c gá»i Thiên tá» xứ [nÆ°á»›c] mặt trá»i lặn. Chúc sức khá»e). Gần nhÆ° nÆ°á»›c Việt, từ giữa thế ká»· thứ VI đã xÆ°ng là Lý Nam Äế. Äến thá»i tá»± chủ, nhân sÄ© Äại Việt lại tái xuất ý thức quốc gia và o nhãn tá»± Nam và Äế của bà i thÆ¡. Vẫn vá»›i quan niệm nhÆ° xÆ°a, song dõng dạc tuyên bố: Nam có Nam Äế, Bắc có Bắc Äế, Nam đế là m chủ phÆ°Æ¡ng Nam, cÅ©ng nhÆ° Bắc đế là m chủ phÆ°Æ¡ng Bắc, Nam Bắc bình đẳng, không ai thống trị được ai. à tứ trên vá» sau được Nguyá»…n Trãi nâng cao theo chiá»u dầy lịch sá»: “Tá»± Triệu Äinh Lý Trần chi triệu tạo ngã quốc Vá»›i giá trị má»™t bản Tuyên ngôn Ä‘á»™c láºp, Tuyên ngôn chống bá quyá»n, bà i thÆ¡ thần Nam quốc sÆ¡n hà là kiệt tác khai sáng tÆ° tưởng Việt Nho, và có thể cùng vá»›i Quốc tá»™ của Äá»— Pháp Thuáºn là hai kiệt tác xÆ°a sá»›m nhất của văn há»c dân tá»™c. * DÙNG ÄAO BÚT VIẾT CHỈ THƯ(3) Trà qua mÆ°á»i má»›i khá rằng nên, Bà i thÆ¡ nà y Nguyá»…n Trãi viết khi Ä‘ang được Lê Lợi tÃn nhiệm trao cho công việc từ hà n (Hà n lâm viện Thừa chỉ) và trá»ng trách quản lý Nhà nÆ°á»›c (Lại bá»™ Thượng thÆ°). Nguyá»…n Trãi cho rằng ông đã dá»±a và o Nho, dùng trá»n vẹn tà i văn bút để bảo vệ nÆ°á»›c Nam, dẹp yên giặc Bắc, giúp vua chế định Ä‘iển chÆ°Æ¡ng, pháp Ä‘á»™, hình chÃnh, lá»… nhạc, nhÆ° Tiêu Hà giúp Hán Cao Tổ. Nguyá»…n Trãi tin rằng lịch sá» sẽ lÆ°u truyá»n sá»± nghiệp của ông cÅ©ng nhÆ° sá»± nghiệp của Tiêu Hà . Nguyá»…n Trãi quả là đã có ý thức tá»± giác dùng văn chÆ°Æ¡ng nhÆ° má»™t vÅ© khà chiến đấu cho sá»± nghiệp bình Ngô. Nguyá»…n Trãi lại cÅ©ng có tinh thần tá»± nhiệm của má»™t báºc tà i trà kinh bang tế thế nhÆ° Tiêu Hà trong sá»± nghiệp trị quốc an dân. à thức tá»± giác vá» tÃnh chiến đấu của văn chÆ°Æ¡ng, tinh thần tá»± nhiệm vá» trách nhiệm xã há»™i của trà thức - nhà văn ấy chÃnh là quan niệm văn chÆ°Æ¡ng Việt Nho của cả thế hệ hiá»n Nho (à lấy Nho hầu đấng hiá»n, tức là : Dá»±a và o đạo Nho ngõ hầu má»›i là ngÆ°á»i hiá»n) nhÆ° Nguyá»…n Trãi, Nguyá»…n Má»™ng Tuân, Lý Tá» Tấn, Lê Thiếu DÄ©nh, VÅ© Má»™ng Nguyên, Trần Thuấn Du, Phan Phu Tiên, Nguyá»…n Thiên TÃch... thá»i đại bình Ngô phục quốc. Nguyá»…n Trãi còn nhiá»u vần thÆ¡, lá»i văn, thể hiện quan niệm văn chÆ°Æ¡ng, lá»… nhạc theo tiêu chà Việt Nho. Lệ nhÆ° lá»i tâu vá» Nhạc: "Thá»i loạn thì dùng võ, thá»i bình thì dùng văn, ngà y nay định ra lá»… nhạc là phải thá»i lắm. Hòa bình là gốc của nhạc, thanh âm là văn của nhạc... Dám mong bệ hạ rủ lòng yêu thÆ°Æ¡ng và chăm nuôi muôn dân, khiến trong chốn thôn cùng xóm vắng không có má»™t tiếng há»n giáºn oán sầu, đó là giữ được cái gốc của nhạc váºy". Hoặc nhÆ° "Văn chÆ°Æ¡ng chép lấy đòi câu thánh. sá»± nghiệp tua gìn phải đạo trung. Trừ Ä‘á»™c trừ tham, trừ bạo ngược. Có nhân, có trÃ, có anh hùng" (Bảo kÃnh cảnh giá»›i 5) v.v... Lá»i tâu trên cho rằng: văn nghệ, ở đây là âm nhạc có gốc ở Ä‘á»i sống của trăm há», muốn văn nghệ phát triển thì phải tà i bồi gốc ấy. Lá»i thÆ¡ dÆ°á»›i khẳng định: văn chÆ°Æ¡ng phải lấy chuẩn từ sách thánh Nho, từ đạo trung dung; nhÆ°ng lại phải gắn vá»›i hà nh vi "trừ Ä‘á»™c, trừ tham, trừ bạo ngược" và phẩm chất "có nhân có trÃ, có anh hùng". Tháºt, khó thấy ở đâu hÆ¡n chức năng của văn nghệ lại được hiểu sâu sắc, chuyên biệt và cho đến nay vẫn còn già u ý nghÄ©a hiện đại nhÆ° thế. Nguyá»…n Má»™ng Tuân, đồng khoa, đồng liêu, thi hữu của Nguyá»…n Trãi, tôn Nguyá»…n Trãi lên báºc "Thái SÆ¡n, Bắc Äẩu", "nhất thá»i văn bá", vá»›i tà i "kinh bang hoa quốc cổ vô tiá»n" là đã thấy thà nh tá»±u văn chÆ°Æ¡ng vô giá của Nguyá»…n Trãi. Thà nh tá»±u "thế gian vô" ấy lại được Lê Thánh Tông, má»™t hoà ng đế hùng tà i, đại lược" vị thế hóa Ä‘Æ°a và o táºp quốc thi Quỳnh uyển cá»u ca: Ức Trai tâm thượng quang khuê tảo Tôi dịch câu thÆ¡ nà y là phá»ng theo lá»i dịch mà tôi cho là đúng(4) của các cụ túc Nho (Lê ThÆ°á»›c - Hà Văn Äại - Trịnh Äình RÆ° - Nguyá»…n SÄ© Lâm - Trần Lê Hữu - VÅ© Äình Liên) đã quá cố. Các cụ dịch là : " Ức Trai trong lòng rạng vẻ khuê tảo", rồi chú thÃch: "Khuê tảo: quê hay khuê là sao khuê, tảo là cá» tảo, tượng trÆ°ng cho văn chÆ°Æ¡ng". (Hoà ng Việt thi văn tuyển, (Bản dịch), Nxb. Văn hóa. H. 1958. T.III, tr.21-22). Äây là câu thÆ¡ thứ ba trong bà i thÆ¡ Quân minh thần lÆ°Æ¡ng (Vua sáng tôi hiá»n) ở thi táºp Quỳnh uyển cá»u ca, tác phẩm duy nhất của tao Ä‘Ã n(5) thá»i Lê Thánh Tông. Câu thÆ¡ khẳng định Nguyá»…n Trãi có má»™t sá»± nghiệp văn chÆ°Æ¡ng vÄ© đại. Sá»± nghiệp ấy xứng đáng đứng ở vị trà cao nhất trong thế hệ văn thần thá»i bình Ngô phục quốc. Lá»i thÆ¡ nhằm đánh giá sá»± nghiệp văn chÆ°Æ¡ng chứ không Ä‘á» cao đức hạnh Nguyá»…n Trãi nhÆ° những lá»i dịch sai (xem chú giải). Nguyên chú của chÃnh Lê Thánh Tông đã giải nghÄ©a rõ ná»™i dung của câu thÆ¡: "Thừa chỉ Quan phục hầu Nguyá»…n Trãi, hiệu Ức Trai, Ä‘á»— đại khoa triá»u Hồ. Khi Thánh Tổ ta má»›i mở nghiệp, quy phục ở Lá»—i Giang, trong thì trù mÆ°u nÆ¡i mà n trÆ°á»›ng, ngoà i thì thảo văn chiêu dụ các thà nh, văn chÆ°Æ¡ng là m vẻ vang cho nÆ°á»›c (hoa quốc từ chÆ°Æ¡ng) rất được yêu quà tin dùng". Cụ nghè Ngô Thế Vinh, viết Tá»±a cho Ức Trai di táºp, cÅ©ng hiểu nhÆ° thế: "Than ôi, trong trá»i đất, không gì lá»›n hÆ¡n văn chÆ°Æ¡ng. Câu nói ấy không phải chỉ là lá»i nói của má»™t ngÆ°á»i mà thôi!..Thế thì có ngÆ°á»i biết nắm giữ Ä‘Æ°á»ng lối nhân nghÄ©a, là m cho Ä‘á»i loạn trở thà nh trị, công cao trong má»™t thá»i, Æ¡n để mãi vá» sau, há lại không phải là đỉnh cao của thứ văn chÆ°Æ¡ng đủ sức sá»a sang việc Ä‘á»i hay sao?" Văn chÆ°Æ¡ng ở đây là văn chÆ°Æ¡ng kinh bang tế thế (Khổng Nho), nhÆ°ng cÅ©ng là văn chÆ°Æ¡ng kinh bang hoa quốc (Nguyá»…n Má»™ng Tuân), văn chÆ°Æ¡ng từ chÆ°Æ¡ng hoa quốc (Lê Thánh Tông), văn chÆ°Æ¡ng có "thÆ° và hịch viết / thảo tà i giá»i hÆ¡n hết má»™t thá»i" (Lê Quý Äôn), "văn chÆ°Æ¡ng có khà lá»±c dồi dà o, Ä‘á»c không chán miệng" (Phạm Äình Hổ), văn chÆ°Æ¡ng "rõ rà ng và sang sảng trong khoảng trá»i đất" (DÆ°Æ¡ng Bá Cung), văn chÆ°Æ¡ng "đạt đến đỉnh cao của nghệ thuáºt, Ä‘á»u hay và đẹp lạ thÆ°á»ng" (Phạm Văn Äồng). Quan niệm văn chÆ°Æ¡ng của Nguyá»…n Trãi nhÆ° ông viết ra và nhÆ° những đại gia khác nháºn xét, qua tác phẩm của ông có mấy vấn Ä‘á» cốt tá»: Thứ nhất: văn chÆ°Æ¡ng phải là vÅ© khà chiến đấu bảo vệ ná»n tá»± chủ của dân tá»™c, nhà văn phải là hiá»n Nho ngõ hầu má»›i viết được những trang văn chÆ°Æ¡ng "Vệ Nam, Ä‘iện Bắc" ấy. Thứ hai: văn chÆ°Æ¡ng phải có tÃnh chất, tác dụng kinh bang tế thế, nhà văn phải là nhà kinh quốc lo liệu việc nÆ°á»›c, cứu giúp ngÆ°á»i Ä‘á»i. Thứ ba: văn chÆ°Æ¡ng phải là m đẹp cho nÆ°á»›c, cho Ä‘á»i, thiên chức của nhà văn là qua tác phẩm của mình là m cho nÆ°á»›c, cho Ä‘á»i, cho ngÆ°á»i đẹp hÆ¡n lên. Những quan niệm văn chÆ°Æ¡ng cÆ¡ bản ở Nguyá»…n Trãi trên đây, đã thể hiện tÆ° tưởng Việt Nho trong sáng tác của ông và nhiá»u đại Nho ở thá»i đại ông. Nguyá»…n Trãi đã Ä‘Æ°a và o khái niệm Äạo những ná»™i dung dân tá»™c, là m cho quan niệm văn dÄ© tải đạo của Nho gia trở nên uyển chuyển, sống Ä‘á»™ng, sâu sắc, thiết thá»±c biết bao. Xét cho cùng, đây là sá»± kết hợp tÆ° tưởng Nho giáo vá»›i tinh thần dân tá»™c, là m thà nh mẫu hình tiêu biểu của Việt Nho trong lÄ©nh vá»±c văn chÆ°Æ¡ng. Mẫu hình nà y phản ánh quy luáºt và xu thế phát triển của quan niệm văn há»c nói riêng, và có thể cả lịch sá» văn há»c nói chung ở nÆ°á»›c ta từ thế ká»· XIII (tức từ khi xuất hiện thế hệ nho sÄ© đầu tiên trong sáng tác văn há»c) vá» sau. * THÆ VỊNH TRẦN QUá»C TUÃN “Sinh phùng gia hấn thệ thâu trung, Äây là bà i thÆ¡ vịnh sá» rất tiêu biểu cho văn chÆ°Æ¡ng Việt Nho vá» quan niệm trung hiếu đầy tố chất Äại Việt và ở tÃnh chất huyá»n thoại quanh nhân váºt đã thà nh truyá»n thuyết. Bà i thÆ¡ nằm trong má»™t táºp thÆ¡ vịnh sá» nổi tiếng: Việt giám vịnh sá» táºp của Äặng Minh Khiêm, hiệu Thoát Hiên, xuất hiện những năm hai mÆ°Æ¡i thế ká»· XVI. ThÆ¡ vịnh sá» là thÆ¡ vịnh nhân váºt, sá»± kiện, di tÃch lịch sỠđể ngôn chÃ, khiển hoà i, vá»›i ngụ ý khen chê, nhằm nêu gÆ°Æ¡ng lịch sỠđể giáo hóa ngÆ°á»i Ä‘á»i. Thể tà i nà y thÆ°á»ng dùng phÆ°Æ¡ng thức bình luáºn để thuyết minh giáo huấn đạo đức, quan Ä‘iểm và cảm nghÄ© của tác giả vá» lịch sá», vá» cuá»™c Ä‘á»i và xã há»™i, thÆ°á»ng ẩn sâu trong lá»›p từ ngữ suy luáºn khô khan lạnh lùng, chứ Ãt khi là trữ tình nồng đượm nhÆ° bà i nà y. ThÆ¡ vịnh sá» xuất hiện từ thá»i Trần, phát triển thá»i Háºu Lê, rồi bá»™i thu ở thá»i Nguyá»…n. Việt giám vịnh sá» táºp gồm 125 bà i thÆ¡ thất tuyệt vịnh nhân váºt lịch sá» từ Trần Hồ vá» trÆ°á»›c. Hà Nháºm Äại, Lê Quý Äôn, Phan Huy Chú, Tá»± Äức... Ä‘á»u cho đây là táºp thÆ¡ hay, nổi tiếng, vì "Äáo xứ nhân giai thuyết Thoát Hiên" (Äến đâu cÅ©ng thấy ngÆ°á»i ta nói đến thÆ¡ Thoát Hiên) vì "Bao biếm khá» thủ tháºm thâm ý, doãn xÆ°ng danh bút" (Khen chê lấy bá» Ä‘á»u có ý sâu, đáng gá»i là danh bút)... Ở bà i thÆ¡ trên, tác giả khẳng định: Äệ nhất huân công diệt Nguyên và uy danh linh hiển Ä‘á»i Ä‘á»i của HÆ°ng Äạo Äại vÆ°Æ¡ng. Äại nghiệp có được từ quan niệm trung hiếu vẹn toà n, uy linh tá»a rạng, phù hợp vá»›i tâm lý, tÃn ngưỡng phÆ°Æ¡ng tục, táºp quán của ngÆ°á»i xÆ°a. NgÆ°á»i Việt, ai mà chẳng hiểu "quyết bá» hiá»m nhà vẹn chữ trung" của Trần Quốc Tuấn, đệ nhất anh hùng chống Nguyên Mông. Sá» chép: Trần Liá»…u, cha Trần Quốc Tuấn, bị Trần Thái Tông cÆ°á»›p vợ (do mÆ°u mô của Trần Thủ Äá»™) mang lòng oán háºn. Khi lâm chung, dặn Trần Quốc Tuấn không vì cha mà lấy được thiên hạ (tức già nh ngôi vua) thì chết không nhắm mắt. Trần Quốc Tuấn để bụng nhÆ°ng không cho thế là phải, không là m theo lá»i cha dặn để tròn tiểu hiếu, mà quyết giữ đạo trung (cÅ©ng là đại hiếu) vá»›i vua vá»›i nÆ°á»›c, ngay giữa lúc nắm trong tay toà n bá»™ binh quyá»n chống xâm lược Nguyên Mông. Nho giáo cho hiếu là gốc của nhân, của đức, là kÃnh yêu cha mẹ, là phụng dưỡng theo lá»… khi cha mẹ còn sống, là mai táng theo lá»… khi cha mẹ qua Ä‘á»i, là cha ẩn giấu cho con, con ẩn giấu cho cha, chứ không phải cha trá»™m dê thì con Ä‘i cáo giáo (Luáºn ngữ: XIII - 18) v.v..., có thể gá»i đó là tiểu hiếu. Còn đại hiếu là trong quan hệ giữa con và cha mẹ, có thêm quan hệ vá»›i nÆ°á»›c, vá»›i dân. Chừng đó, ngÆ°á»i con có thái Ä‘á»™ ứng xỠđúng đắn đặt trách nhiệm của mình và quyá»n lợi của nÆ°á»›c lên trên, dầu có mâu thuẫn cha con. Tìm trong Bắc sá», không kể cách ứng xá» nà y rất hiếm thấy ở Việt Nam "Cô gái không hay hồn mất nÆ°á»›c. Bên sông còn hát Háºu Äình hoa" (ThÆ°Æ¡ng nữ bất tri vong quốc háºn. Cách giang do xÆ°á»›ng Háºu Äình hoa. Äổ Mục, Bạc Tần Hoà i) chuyện Ngữ Viên (tức Ngữ Tá» TÆ°) má»›i là tiêu biểu. Cha NgÅ© Viên bị vua Sở sát hại. Äể trả thù cho cha, NgÅ© Viên bá» nÆ°á»›c của tổ tiên, sang Ngá»™, rÆ°á»›c quân Ngô vá» tà n sát nÆ°á»›c Sở, Ä‘Ã o mả kẻ thù, quất roi nát tÆ°Æ¡m xác chết cho hả dạ, để tròn đạo hiếu. Không biết ở đất Bắc, NgÅ© Viên có còn được coi là hà o kiệt hiếu kÃnh ? GS. Phan Ngá»c viết rằng: "Khổng giáo là há»c thuyết không nói đến Tổ Quốc"(6). Còn các há»c giả Trung Quốc thì xác nháºn thá»i Ä‘iểm xuất hiện của chủ nghÄ©a yêu nÆ°á»›c trong văn há»c Trung Quốc là thá»i kỳ từ sau chiến tranh thuốc phiện năm 1840-1842(7). Những kiến giải có tầm vÄ© mô nhÆ° thế nà y chắc chắn còn được bà n nhiá»u. Song, xem nÆ°á»›c là khái niệm trung tâm của tâm thức, của văn hóa Việt Nam, tâm thức ấy là gốc nguồn phát sinh ra tÆ° tưởng, tình cảm, hà nh vi trung vá»›i nÆ°á»›c (vô Ä‘iá»u kiện), trung vá»›i vua (phải tùy thá»i), hiếu kÃnh vá»›i cha mẹ (tiểu hiếu), vá»›i nÆ°á»›c (đại hiếu) thì không hiếm trong tiến trình lịch sá» nÆ°á»›c ta. Trần Quốc Tuấn là má»™t biểu trÆ°ng, Nguyá»…n Trãi cÅ©ng là má»™t biểu trÆ°ng. Cả hai Ä‘á»u táºn trung đại hiếu vá»›i nÆ°á»›c vá»›i dân(8). Äó là Việt Nho hay trá»n vẹn là tinh thần dân tá»™c, hoặc là phải bà n chăng? Hãy tạm dừng, để Ä‘i tiếp và o hai câu thÆ¡ sau: Uy còn phá giặc thân tuy thác, Tác giả, vá»›i tÆ° cách má»™t nhà thÆ¡ vịnh sỠđã dùng huyá»n thoại để thần kỳ hoá uy danh của Trần Quốc Tuấn. Hai câu viết dá»±a và o hai huyá»n thoại, kể rằng: Ngà i thác rồi mà dÆ° uy vẫn còn phá tan giặc Bắc và huyá»n thoại vá» thanh kiếm thần Ngà i đã dùng để chém giặc thá»i chinh chiến, nay để thá» Vạn Kiếp, há»… có giặc phạm và o bá» cõi, đến khấn lá»… ở Ä‘á»n, kiếm thiêng để trong há»™p kêu rÃt nhÆ° sấm dáºy, gió gà o là điá»m thắng tráºn. Äây chỉ là hai trong số hà ng chục huyá»n thoại vá» Äức Thánh Trần. Con ngÆ°á»i khi sống thì đại trung đại hiếu, khi mất vẫn uy vÅ© để Ä‘á»i. Từ cõi thánh thần, Äức Thánh vẫn trở vỠâm phù dÆ°Æ¡ng thế, trừ tà ma, ngừa tai hoạn, dân cầu cúng Ä‘á»u ứng nghiệm. Äức Thánh trở thà nh bất tá», thiêng liêng linh hiển Ä‘á»i Ä‘á»i. Huyá»n thoại, truyá»n thuyết vá» Trần Quốc Tuấn thể hiện tâm lý, tÃn ngưỡng, thế giá»›i quan Ä‘a thần của ngÆ°á»i xÆ°a. Nói nhÆ° Hégel "Huyá»n thoại nhÆ° là má»™t già n giáo nâng đỡ lịch sá». Nếu chúng ta cố tình gỡ bá» già n giáo đó thì toà n bá»™ lịch sá» sẽ bị sụp đổ(9). Äặng Minh Khiêm là Tiến sÄ© Nho há»c, không câu nệ và o lá»i Thánh Khổng: "bất ngữ quái, lá»±c, loạn, thần", ông là nhà sá» há»c viết vá» huyá»n thoại, bảo lÆ°u trà tưởng tượng, cách nhìn nháºn vá» danh nhân, giống nhÆ° Ngô SÄ© Liên đã là m khi viết phần Ngoại ká»· Äại Việt sá» ký toà n thÆ°. Ông lại là nhà thÆ¡ nên ngôn từ uyên áo, hà m súc, già u tưởng tượng. Huyá»n thoại, truyá»n thuyết thì chất phác, hoang Ä‘Æ°á»ng, kỳ diệu nhÆ°ng cốt lõi là niá»m tá»± hà o vá» anh hùng dân tá»™c thì chân thá»±c, đáng quà biết bao. NhÆ° thế thì bà i thÆ¡ trên là trá»n vẹn của má»™t tinh thần dân tá»™c ? GS. Trần Äình Hượu cho rằng quý tá»™c nhà Trần sùng bái Pháºt giáo nhÆ°ng Trần Quốc Tuấn là má»™t trÆ°á»ng há»p lệ ngoại, có xu hÆ°á»›ng chuá»™ng Nho. Ông không tham gia và o các hoạt Ä‘á»™ng xây chùa, đúc chuông nhÆ° các quý tá»™c khác. Môn khách của ông nhÆ° TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu, Lê Quát Ä‘á»u là nhà Nho chống Pháºt giáo. "TÆ° tưởng trong bà i Hịch tÆ°á»›ng sÄ© nổi tiếng của ông có ná»™i dung Nho giáo rõ rệt. Ngoà i ra nhân dân thỠông nhÆ° má»™t ông tổ của Äạo giáo"(10)... NhÆ°ng vị Trưởng lão Hoà ng Xuân Hãn thì lại viết: "Trần Quốc Tuấn yêu Thiên Thà nh, con Thái Tông, nhÆ°ng Thiên Thà nh đã thà nh hôn mà chÆ°a hợp cẩn vá»›i Trung Thà nh VÆ°Æ¡ng. Trần Quốc Tuấn lẻn và o nhà Thiên Thà nh tÆ° thông vá»›i nà ng. Cô và là mẹ nuôi Trần Quốc Tuấn sợ ông bị tá»™i nên xin Thái Tông cho cÆ°á»›i, Ä‘á»n 2000 khoảnh ruá»™ng. Câu chuyện nà y đủ tá» tÃnh cách cả quyết của vị tÆ°á»›ng sau nà y đại thắng quân Mông Cổ và sá»± hà nh vi trái Nho của tÆ° nhân phong kiến Ä‘á»i Trần"(11) Kiến giải của các đại gia đã quá cố quả có phần chÆ°a đồng thuáºn. Có lẽ, kết giải nên coi: - Äây là bà i thÆ¡ vịnh sỠđược viết vá»›i quan niệm văn há»c Nho giáo, nhÆ°ng do tâm đắc vá»›i công tÃch và huyá»n thoại của / vá» nhân váºt, bà i thÆ¡ trở thà nh má»™t kiệt tác suy tôn anh hùng dân tá»™c. - Bà i thÆ¡ có tÆ° tưởng Việt Nho, trong đó thà nh phần chỉ đạo là tinh thần dân tá»™c thống nhất vá»›i thà nh phần Khổng Nho. * Tâm thức Việt, tinh hoa của truyá»n thống Việt đã hóa giải phần nà o Nho giáo nháºp Việt, tạo thà nh Việt Nho trong văn chÆ°Æ¡ng, văn hóa tÆ° tưởng Việt, trong đó có sá»± kết hợp dung hòa, thống nhất Khổng Nho và tinh thần dân tá»™c. Trên đây là cách hiểu của riêng tôi vá» Việt Nho qua má»™t số tác phẩm văn chÆ°Æ¡ng. Nho giáo cÅ©ng nhÆ° quan niệm văn chÆ°Æ¡ng Nho giáo đã nháºp Việt từ lâu. Bà i bản bà n luáºn cho đến nay nhiá»u tá»±a cây rừng. Xin coi những trang viết nà y nhÆ° những lá»i trá»™m nghÄ©. B.D.T CHÚ THÃCH: (1) Các tác giả trên, sinh thá»i thÆ°á»ng có kiến giải má»›i mẻ, khoa há»c, thuyết phục vá» Nho giáo ở Việt Nam. Äặc biệt, Cố GS. Trần Äình Hượu, vá»›i táºp sách Nho giáo và Văn há»c Việt Nam trung cáºn đại, được giải thưởng Nhà nÆ°á»›c, đã Ä‘Æ°a ra nhiá»u kiến giải khoa há»c có hệ thống vá» Nho giáo và văn há»c. Là đồng nghiệp của Cố GS, tôi biết, những bà i viết nà y, cho đến dịp Unesco ká»· niệm 600 năm sinh Nguyá»…n Trãi (1980), không được in má»™t chữ nà o. Còn cho đến nay thì đã: Không má»™t chữ nà o không in, kể cả vở của sinh viên nghe ghi những bà i giảng chuyên Ä‘á» của ông vá» tu tưởng, há»c thuyết Trung Quốc thá»i cổ. (2) NgÆ°á»i mắc sai lầm đầu tiên cho rằng bà i thÆ¡ do Lý ThÆ°á»ng Kiệt đặt ra là Trần Trá»ng Kim: "Lúc bấy giá» quân nhà Tống đánh hăng lắm, Lý ThÆ°á»ng Kiệt hết sức chống giữ, nhÆ°ng sợ quân mình có ngã lòng chăng, bèn đặt ra má»™t chuyện nói rằng có thần cho bốn câu thÆ¡. Xem Việt Nam sá» lược, (tái bản). Nxb. Văn hóa Thông tin. H. 1999. tr.112. Sách in từ năm 1917-1918. Sau đó tái bản nhiá»u lần. Từ đó nhiá»u há»c giả tin và viết theo. Khoảng mÆ°Æ¡i năm gần đây Bùi Duy Tân đã khảo cứu lại văn bản và tác giả bà i thÆ¡, vá»›i sá»± cổ vÅ© của GS. Hà Văn Tấn, tìm ra Nam quốc sÆ¡n hà là bà i thÆ¡ trÃch xuất từ truyá»n thuyết TrÆ°Æ¡ng Hống - TrÆ°Æ¡ng Hát, chứ không phải từ má»™t thi tuyển. Cho nên coi đó là ThÆ¡ thần và tác giả của bà i thÆ¡ là nhân sÄ© thá»i tá»± chủ. Lý ThÆ°á»ng Kiệt là ngÆ°á»i sá» dụng bà i thÆ¡ có sẵn. Thế nhÆ°ng chú thÃch của sách giáo khoa Ngữ Văn 7 - Táºp Má»™t (Nxb. Giáo dục, H, 2003, tr.63) lại viết: "ChÆ°a rõ tác giả bà i thÆ¡ là ai. Sau nà y có nhiá»u sách (kể bức tranh cả sÆ¡n mà i ở Viện Bảo tà ng Lịch sỠđược chụp in lại trên đây) ghi là Lý ThÆ°á»ng Kiệt, nhÆ°ng chÆ°a đủ chứng cá»›". viết nhÆ° thế là ngụy biện, vì sách “ghi là Lý ThÆ°á»ng Kiệt†sau nà y Ä‘á»u là quốc ngữ viết theo Trần Trá»ng Kim. Còn hÆ¡n 30 tÆ° liệu Hán Nôm đáng tin cáºy (chÆ°a kể hà ng trăm thần phả, thần tÃch bằng chữ Hán Nôm mà ta chÆ°a tra cứu hết được) thá»i xÆ°a có ghi chép in ấn văn bản bà i thÆ¡ thì không há» có má»™t văn bản nà o ghi tác giả bà i thÆ¡ là , hoặc tÆ°Æ¡ng truyá»n là của Lý ThÆ°á»ng Kiệt. Riêng bức SÆ¡n mà i thì xin thÆ°a theo Từ Ä‘iển Bách khoa Việt Nam, Táºp 3, tr.811. Mục từ SÆ¡n Mà i (Nxb. Từ Ä‘iển Bách khoa, H. 2003) thì Nghệ thuáºt sÆ¡n mà i được các há»a sÄ© TrÆ°á»ng MÄ© thuáºt Äông DÆ°Æ¡ng nhÆ° Nguyá»…n Gia TrÃ, Tô Ngá»c Vân, Trần Văn Cẩn sáng tạo đầu những năm 30 của thế ká»· trÆ°á»›c. Viện Bảo tà ng lịch sá» là m bức sÆ¡n mà i cÅ©ng má»›i chỉ cách ta khoảng non chục năm. Vá»›i lối viết văn láºp báºp. máºp má» nhÆ° váºy, sách giáo khoa dá»… là m cho hà ng triệu ngÆ°á»i dạy, ngÆ°á»i Ä‘á»c, ngÆ°á»i há»c ngá»™ nháºn. Thiết nghÄ© soạn giả Sách giáo khoa nên chỉnh lại chú thÃch nà y. (3) Äầu Ä‘á» do chúng tôi đặt. Äây là bà i thÆ¡ số 183 - Bảo kÃnh cảnh giá»›i 57- Quốc âm thi táºp. (4) Khác vá»›i lá»i dịch sai: " Ức Trai lòng dạ sáng nhÆ° sao khuê" của T.H.L; "Ức Trai lòng tá»±a sao khuê sáng" của H.C; "Tâm hồn Ức Trai trong sáng nhÆ° ánh sao khuê buổi sá»›m" của N.L.B; "Tấm lòng Ức Trai sáng nhÆ° sao Khuê" của P.H.L v.v... Tôi, VÅ© Nho, Tạ Ngá»c Liá»…n đã viết nhiá»u bà i nói rõ Khuê tảo ở đây có nghÄ©a là Văn chÆ°Æ¡ng, song tháºt khó Ä‘Ãnh chÃnh trÆ°á»›c tình trạng "ký xuất, nan truy", "sai má»™t ly Ä‘i má»™t dặm" nà y. Dầu sao cÅ©ng xin kÃnh cáo vá»›i quý vị há»c giả má»™t hiện tượng hi hữu đáng quan tâm vá» dịch thuáºt cổ Hán ngữ thá»i nay. Xin xem thêm, chẳng hạn Khảo và Luáºn má»™t số tác gia, tác phẩm trung đại Việt Nam, (Táºp Má»™t) Nxb. Giáo dục, H. 1999. Bà i Bà n thêm vá» Khuê tảo - Hoa quốc từ chÆ°Æ¡ng, tr.4937. (5) Danh xÆ°ng Tao Ä‘Ã n, chỉ Há»™i Tao Ä‘Ã n thá»i Lê Thánh Tông được T.S. JohnK. Whitmore - TrÆ°á»ng Äại há»c Tổng hợp Michigan - Mỹ (TCVH.5. 1996 Há»™i Tao Ä‘Ã n - thÆ¡ ca vÅ© trụ và thể chế nhà nÆ°á»›c thá»i Hồng Äức) và Tôi (TCVH. 1-1993 - Xem thêm Khảo và Luáºn SÄ‘d. Há»™i Tao Ä‘Ã n - Quỳnh uyển cá»u ca và vai trò Lê Thánh Tông) Ä‘á»u tìm chÆ°a thấy ở các loại tÆ° liệu đáng tin cáºy của thế ká»· XV, nhân dịp ká»· niệm 550 năm sinh Lê Thánh Tông (1442-1992). Tên Tao Ä‘Ã n vá»›i tÆ° cách Há»™i hiện thấy trong văn bản chép tay ở thế ká»· XVI. (6) Phan Ngá»c: Bản sắc văn hóa Việt Nam. Nxb. Văn hóa Thông tin. 1998.tr.227. (7) Äại Trung Hoa tri thức bảo khố. Nxb. Nhân Dân Hồ Bắc 1995, tr.850. (8) Nguyá»…n Phi Khanh, khi bị quân Minh cầm tù, áp giải qua biên giá»›i, bèn khuyên Nguyá»…n Trãi: "Con hãy trở vá» quyết chà và o việc rá»a nhục cho nÆ°á»›c, trả thù cho cha... nhÆ° thế má»›i là đại hiếu...". Xem Mấy vấn Ä‘á» vá» sá»± nghiệp và thÆ¡ văn Nguyá»…n Trãi. Nxb. KHXH, H. 1963, tr.252. (9) TrÃch lại của Thế giá»›i má»›i. Số 577 (22-3-2004).tr.180. (10) Xem Lê Thánh Tông - ThÆ¡ văn và cuá»™c Ä‘á»i. Mai Xuân Hải tuyển chá»n, biên soạn. Nxb. Há»™i Nhà văn. H. 1998, tr.27-28. Bà i Lê Thánh Tông và thá»i thịnh trị của Nho há»c. (11) Táºp san Khoa há»c xã há»™i số 7 năm 1982. Phần in nghiêng Ä‘áºm là do tôi (B.D.T) nhấn mạnh./. nguồn: hannom.org. |