NGUYỄN DU VÀ ÄÔI BỜ THá»°C - MỘNG (*) |
Thursday, 01 December 2011 16:03 |
Ngô Thị Thanh Tâm ÄoÌ£c thÆ¡ chữ HaÌn Nguyễn Du, không khoÌ Ä‘ÃªÌ‰ nhận thâÌy sÆ°Ì£ tồn taÌ£i đồng thá»i của hai thÃªÌ giÆ¡Ìi nghệ thuáºt. Một thÃªÌ giÆ¡Ìi thÆ°Ì£c vÆ¡Ìi những miêu tả, phản aÌnh cuÌ£ thể vaÌ€ xuÌc động về cuộc sôÌng xã hội - con ngÆ°Æ¡Ì€i xung quanh nhaÌ€ thÆ¡. Một thÃªÌ giÆ¡Ìi khaÌc - vô hiÌ€nh - tồn taÌ£i song song, máºp má» lằn ranh và đôi khi hoÌ€a lẫn vaÌ€o thÃªÌ giÆ¡Ìi thÆ°Ì£c. ÄoÌ laÌ€ thÃªÌ giÆ¡Ìi của những giâÌc mÆ¡, của mong Æ°Æ¡Ìc, của mộng mị…Thế nà o là thá»±c? “Thá»±c†nghÄ©a là có tháºt, có thể nháºn biết trá»±c tiếp bằng các giác quan(1). Cái tồn tại trong thá»±c tế thì gá»i là “hiện thá»±câ€. Về mặt lý luáºn văn há»c, tác phẩm văn há»c nà o cÅ©ng phản ánh hiện thá»±c. Tinh thần hiện thá»±c trong tác phẩm văn chÆ°Æ¡ng được hiểu là toà n bá»™ sá»± phản ánh trung thá»±c cuá»™c sống. “Vì váºy, khi nói đến tÃnh hiện thá»±c hoặc chủ nghÄ©a hiện thá»±c trong văn há»c cổ, trong sáng tác của Hô-me-rÆ¡, Äá»— Phủ, Bạch CÆ° Dị… là ngÆ°á»i ta muốn lÆ°u ý rằng tác phẩm của ná»n văn há»c đó, của tác giả đó gần gÅ©i, gắn bó vá»›i cuá»™c sống và mang tÃnh chân thá»±c sâu sắc†(2) . Ở đó, tác giả không né tránh việc phản ánh xã há»™i ở những góc khuất, ở những mặt tiêu cá»±c. Trong văn há»c Việt Nam, chất hiện thá»±c thÆ°á»ng được nhìn ở khÃa cạnh hiện thá»±c phê phán, thÆ°á»ng gắn vá»›i thái Ä‘á»™ tố cáo hiện thá»±c bằng cách phÆ¡i bà y, lá»™t trần hiện thá»±c xã há»™i vá»›i những ung nhá»t, những táºt bệnh xấu xa. Tiếp cáºn vá»›i những hiện thá»±c trong Ä‘á»i sống, nhà văn, nhà thÆ¡ không phải nhÆ° má»™t ngÆ°á»i ghi chép thụ Ä‘á»™ng dá»ng dÆ°ng, mà luôn ý thức chủ Ä‘á»™ng khám phá. “Äiá»u quan trá»ng nhất đối vá»›i văn há»c hiện thá»±c chủ nghÄ©a là sá»± trung thà nh, chÃnh xác trong nháºn thức tái hiện bản chất cuá»™c sống và tầm quan trá»ng của những tÆ° tưởng mà nhà văn muốn thể hiện†(3). TÃnh chất hiện thá»±c trong văn há»c Việt Nam trung đại thÆ°á»ng gắn vá»›i má»™t số tác phẩm chứa chan tinh thần nhân đạo phản ánh những số pháºn đầy bi kịch, Ä‘au khổ do hoà n cảnh mang lại. Thế nà o là má»™ng? “Má»™ng†là hiện tượng thấy ngÆ°á»i hoặc sá»± việc hiện ra nhÆ° tháºt trong giấc ngủ (chẳng hạn: giấc má»™ng, bà ng hoà ng nhÆ° ngÆ°á»i trong má»™ng…). “Má»™ng†còn là điá»u luôn luôn được hình dung, tưởng tượng tá»›i và mong muốn trở thà nh sá»± tháºt (chẳng hạn: ôm ấp má»™ng văn chÆ°Æ¡ng, xây má»™ng, vỡ má»™ng…)(4). Má»™ng trong Ä‘á»i sống thể hiện trong giấc mÆ¡ khi ngủ hoặc là những tưởng tượng của con ngÆ°á»i khi thức. Ở trÆ°á»ng hợp thứ nhất, má»™ng hình thà nh trong cõi vô thức, tiá»m thức, vượt ra khá»i ý thức của con ngÆ°á»i, không do má»™t ý thức nà o chi phối trá»±c tiếp. Do đó, những yếu tố phi là rất thÆ°á»ng thấy trong má»—i giấc mÆ¡. Dù ý thức không chi phối trá»±c tiếp nhÆ°ng các hình ảnh trong giấc mÆ¡ xét đến cùng chÃnh là những hình ảnh gián Ä‘oạn của những ý thức nà o đó ám ảnh con ngÆ°á»i lúc thức. Ở trÆ°á»ng hợp thứ hai, má»™ng được hiểu là những Æ°á»›c mÆ¡, khát vá»ng của con ngÆ°á»i vượt ra ngoà i giá»›i hạn thá»±c tại của cuá»™c sống. Những mong Æ°á»›c nà y Ä‘á»u có sá»± chi phối của ý thức. Thế giá»›i má»™ng ảo cũng chiÌnh laÌ€ má»™t khÃa cạnh của Ä‘á»i sống tâm linh con ngÆ°Æ¡Ì€i. Má»™ng đối vá»›i những báºc tao nhân mặc khách thá»i xÆ°a giống nhÆ° má»™t quá trình ảo hóa hoặc tá»± hóa thân, là m cuá»™c siêu thoát tâm linh để khi tỉnh dáºy tâm hồn rá»i bá» sá»± chấp mê, nháºn ra ý nghÄ©a của cuá»™c Ä‘á»i. Chẳng haÌ£n giâÌc mÆ¡ của chaÌ€ng nho sinh hoÌ£ LÆ°, thÆ°Æ¡Ì€ng goÌ£i laÌ€ giâÌc mộng kê vaÌ€ng; giấc mÆ¡ của Trang Tử: “Trang Chu nằm mộng thâÌy miÌ€nh hoÌa bÆ°Æ¡Ìm vui vẻ bay lÆ°Æ¡Ì£n, maÌ€ không biêÌt miÌ€nh laÌ€ Chu nữa. Rồi bỗng tỉnh dậy, ngaÌ£c nhiên thâÌy miÌ€nh laÌ€ Chu. Không biêÌt phải miÌ€nh laÌ€ Chu nằm mộng thâÌy hoÌa bÆ°Æ¡Ìm hay laÌ€ bÆ°Æ¡Ìm mộng thâÌy hoÌa Chu†(5). Còn theo thuyêÌt nhaÌ€ Phật thiÌ€ có thể và cuá»™c Ä‘á»i nà y là một giâÌc mộng lÆ¡Ìn (đại mộng) vá»›i muôn ngà n giấc má»™ng nhá» (tiểu má»™ng) bên trong nữa. ThÃªÌ giÆ¡Ìi mộng ảo cũng thể hiện niá»m tin và o thế giá»›i vô hiÌ€nh, thÃªÌ giÆ¡Ìi của những ngÆ°á»i đã khuất, của thiên Ä‘iÌ£a, thần linh, ma quỷ… Trong thÆ¡ chữ Hán Nguyá»…n Du, cả hai phạm trù thá»±c và má»™ng Ä‘á»u thể hiện rõ nét. Thế giá»›i hiện thá»±c Nguyá»…n Du không thể xao lãng vá»›i “những Ä‘iá»u trông thấyâ€. Vá»›i “Con mắt trông thấy sáu cõi, tấm lòng nghÄ© suốt nghìn Ä‘á»i†Nguyá»…n Du đã Ä‘Æ°a và o thÆ¡ chữ Hán má»i vang vá»ng của cuá»™c Ä‘á»i, tạo nên má»™t bức tranh hiện thÆ°Ì£c rá»™ng lá»›n và sinh Ä‘á»™ng. Thá»±c trong tác phẩm của Nguyá»…n Du được hiểu là thế giá»›i hiện thá»±c được ông phản ánh trong tác phẩm. Má»™t khối lượng không nhá» các tác phẩm chữ Hán chứa Ä‘á»±ng tinh thần phản ánh hiện thá»±c của Nguyá»…n Du đã thể hiện ná»—i lòng da diết của thi nhân trÆ°á»›c hiện thá»±c mà ông mục kÃch. Những Ä‘iá»u Nguyá»…n Du viết ra là những Ä‘iá»u “sở kiến†(Sở kiến hà nh), những Ä‘iá»u “nhãn kiến†(Trở binh hà nh), “Ngã sạ kiến chi†(Thái Bình mại ca giả), “Mục trung sở xúc†(Tá»· Can má»™). Thá»±c còn là thái Ä‘á»™ của nhà văn hiện lên trong sá»± phản ánh hiện thá»±c ấy. Thái Ä‘á»™ ấy là gì? Là “Ngã sạ kiến chi, bi thả tân†(Tôi trông thấy mà thÆ°Æ¡ng xót), là “Mục trung sở xúc, năng vô lệ†(Không thể không rÆ¡i lệ vì những Ä‘iá»u trông thấy). Cách quan saÌt của nhà thÆ¡ tinh têÌ, tiÌ€nh cảm của nhà thÆ¡ chân thà nh, thÃªÌ nên bức tranh hiện thá»±c Ä‘á»i sống xã há»™i, con ngÆ°á»i của thá»i đại hiển hiện sinh Ä‘á»™ng đầy ám ảnh trÆ°á»›c mắt Ä‘á»™c giả. TrÆ°á»›c hết là hiện thá»±c bản thân nhà thÆ¡. Lý tưởng má»™t thá»i tuổi trẻ va chạm mạnh mẽ vá»›i bão táp thá»i đại. Nguyá»…n Du không tà i nà o lÆ°á»ng hết được những đổi thay ghê gá»›m của thá»i cuá»™c. Từ cuá»™c sống quý tá»™c phong lÆ°u, Nguyá»…n Du bị đẩy ra giữa “gió bụi cuá»™c Ä‘á»i†(U cÆ° II). Trong quãng thá»i gian ấy, nhà thÆ¡ sống nghèo túng, ăn nhỠở Ä‘áºu, tình cảnh cháºt váºt mà Chốn non Hồng không còn nhà , anh em tan tác/ Äầu bạc nhiá»u giáºn ná»—i ngà y tháng trôi (Quỳnh Hải nguyên tiêu) (6). Chà hÆ°á»›ng nháºp thế, tà i kinh bang tế thế và lý tưởng má»™t thá»i tuổi trẻ nung nấu để phục vụ nay không biết gá»i và o đâu. Triá»u đại trong giấc má»™ng cống hiến ấy nay đã thà nh xÆ°a cÅ©. Tráng tâm lâm và o cảnh tịch mịch cá»™ng vá»›i ná»—i buồn của ngÆ°á»i lữ thứ, xa quê, Nguyá»…n Du khẽ buông má»™t tiếng thở dà i. NhÆ°ng cà ng ngà y tiếng thở dà i ấy cà ng não ruá»™t, xót xa: Thân thế trăm năm phó mặc gió bụi/ Ä‚n nhỠở bến sông rồi ăn nhá» nÆ¡i bãi biển (Mạn hứng I) .VỠở Hồng LÄ©nh, Ä‘Æ°á»ng sinh kế của ông vẫn không thể nà o xoay sở khá hÆ¡n được. Ông vẫn nghèo, vẫn Ä‘au ốm liên miên, tháºm chà không có tiá»n uống thuốc: Nhiá»u bệnh nhiá»u sầu thần khà không thÆ° thái/ MÆ°á»i tuần nằm co trong nhà bên Sông Quế (Ngá»a bệnh I). Mang trong mình mặc cảm bất lá»±c trÆ°á»›c thá»i cuá»™c Sống chÆ°a là m nên danh, thân đã suy yếu (Tá»± thán), thấm thÃa sâu sắc ná»—i buồn của kẻ có tà i nhÆ°ng vô dụng Tóc bạc rồi, dù còn có hùng tâm nhÆ°ng chỉ còn biết than thở (Khai song), tiếng thÆ¡ Nguyá»…n Du cà ng não nuá»™t. Sẽ dá»… dà ng tìm thấy những từ ngữ mang mà u sắc ảm đạm, buồn thảm trong thÆ¡ ông: “suyâ€, “liêu lạcâ€, “tiêu Ä‘iá»uâ€â€¦ Giữa thá»i tao loạn, má»i giá trị của cuá»™c sống Ä‘á»u bị láºt tung lên. Má»™t khi nháºn ra “tà i vô sở dụng†(tà i không được chấp nháºn), Nguyá»…n Du “đóng cá»a†(bế môn) và sống “hÆ°á»›ng ná»™iâ€. Thái Ä‘á»™ ấy “trải Ä‘Æ°á»ng†cho tiếng thÆ¡ buồn thÆ°Æ¡ng, nhiá»u trăn trở của nhà thÆ¡. Nguyá»…n Du từ chá»— thấm thÃa ná»—i Ä‘au của riêng mình để rồi đồng cảm và đau Ä‘á»›n vá»›i ná»—i Ä‘au của dân tình mà giải bà y lên trang thÆ¡ nhÆ° má»™t hà nh Ä‘á»™ng chia sẻ cảm thông vá»›i cuá»™c Ä‘á»i. Bức tranh hiện thá»±c cuá»™c sống dân Ä‘en là m xúc Ä‘á»™ng lòng ngÆ°á»i. Äó là hình ảnh của má»™t anh phu xe vất vả là m việc trong cái nắng gắt của những ngà y tháng tám: Anh chà ng đẩy xe kia quê ở đâu nhỉ?/ Nhìn nhau thấy vất vả nhÆ° nhau (Hà Nam đạo trung khốc thá»). Nguyá»…n Du xót thÆ°Æ¡ng cho ngÆ°á»i mà cứ nhÆ° nhà thÆ¡ Ä‘ang xót thÆ°Æ¡ng cho chÃnh mình hay cho anh, cho em, cho những ngÆ°á»i máu mủ ruá»™t rà vá»›i mình váºy. Còn đây là tình cảnh cuá»™c sống của ngÆ°á»i dân thà nh TÃn DÆ°Æ¡ng vất vả và thiếu thốn khôn kể xiết: Ngá»±a hà đòi ăn thóc lúa/ Dân ăn chỉ ná»a tấm cám (TÃn DÆ°Æ¡ng tức sá»±). NhÆ°ng phần lÆ°u tâm, thÆ°Æ¡ng mến sâu sắc nhất của mình, thi nhân dà nh cho những ngÆ°á»i nhá» yếu, cá»±c khổ, sa cÆ¡ lỡ váºn. Äó là cảnh ngá»™ của ông cháu ngÆ°á»i hát rong ở Thái Bình: Miệng sùi bá»t, tay rã rá»i, Ngồi yên, cất Ä‘Ã n, ngá» lá»i đã Ä‘Ã n hát xong. Dốc hết tâm lá»±c gần má»™t trống canh, Mà chỉ được năm sáu đồng tiá»n (Thái Bình mại ca giả) Nhà thÆ¡ cảm nháºn tiếng Ä‘Ã n của ngÆ°á»i hát rong không chỉ bằng tai mà còn bằng tất cả giác quan nên tác giả không khá»i xót xa khi phải chứng kiến dáng Ä‘iệu của ông lão khi ông mò mẫm trong bóng tối, “sá» soạng†để tìm chá»— ngồi, khi “vừa múa vừa hát không ngừng nghỉâ€. Rồi lại “hai ba lần giÆ¡ tay lên thi lá»… tạ Æ¡nâ€, lúc ra khá»i thuyá»n rồi hãy còn “quay đầu lại chúc Ä‘a phúcâ€. Tiếng Ä‘Ã n và dáng diệu đáng thÆ°Æ¡ng của ông lão đã mãi ở lại trong lòng ông chánh sứ Ä‘a cảm đất Việt. Không chỉ Ä‘Æ¡n giản là mô tả cảnh ngá»™ đáng thÆ°Æ¡ng của ông lão mù đất Thái Bình, ngòi bút chân tình và nồng thắm của nhà thÆ¡ còn khÆ¡i sâu được các mặt mâu thuẫn trong Ä‘á»i sống, và biết là m cho những mâu thuẫn ấy hiện ra nhức nhối. Những hình ảnh được vẽ nên nhÆ° tạc kia cà ng khắc rõ nét khi nhà thÆ¡ nhẹ nhà ng Ä‘em đặt và o bên cạnh má»™t cảnh sống khác hẳn, cảnh sống xa hoa thừa thải “CÆ¡m thừa canh cặn đổ rất bừa bãi†của những ngÆ°á»i trong thuyá»n. Hoặc là “lệ cung đốn†của Ä‘oà n sứ bá»™: Thuyá»n nà y thuyá»n ná» Ä‘á»u đầy gạo thịt/ NgÆ°á»i trong Ä‘oà n sứ ăn no còn thừa thì vứt/ CÆ¡m nguá»™i, thức ăn thừa đổ xuống đáy sông… Bấy nhiêu chi tiết tÆ°Æ¡ng phản đã chứa Ä‘á»±ng má»™t dấu há»i Ä‘au Ä‘á»›n, thâm trầm, má»™t dụng ý tố cáo tinh tế mà sâu sắc. Äặc biệt trong bà i Sở kiến hà nh, ai cÅ©ng thấy rõ dù Ä‘i sứ nhÆ°ng Nguyá»…n Du vẫn quan sát cuá»™c sống nhân dân rất tỉ mỉ. Tác giả đã ghi lại dáng hình ngÆ°á»i mẹ hà nh khất nghèo cùng ba con ngồi nghỉ chân bên Ä‘Æ°á»ng vá»›i quần áo lam lÅ©: Quá trÆ°a rồi vẫn chÆ°a được ăn. Không chỉ miêu tả mấy mẹ con ngÆ°á»i hà nh khất vá»›i ná»—i Ä‘au Ä‘á»›n nhục nhã của kiếp ngÆ°á»i cÆ¡m vãi, cÆ¡m rÆ¡i, vá»›i cảnh nằm cầu gối đất, Nguyá»…n Du còn nhìn thấy bi kịch, ná»—i Ä‘au trong lòng ngÆ°á»i mẹ nghèo: Trong lòng Ä‘au xót lạ lùng/ Mặt trá»i cÅ©ng vì ngÆ°á»i mà và ng úa! NgÆ°á»i mẹ đáng thÆ°Æ¡ng khiếp hãi khi nghÄ© đến nắm xÆ°Æ¡ng tà n không có chá»— chôn, “máu thịt nuôi sà i langâ€. Than trá»i, trá»i có thấu? Chẳng phải mặt trá»i cÅ©ng và ng úa đấy Æ°Â ? Cà ng Ä‘au lòng thay khi những đứa trẻ thÆ¡ ngây vẫn vô tÆ° vui trong khi lòng ngÆ°á»i mẹ quặn thắt, chúng “không biết lòng mẹ Ä‘auâ€. Äá» tà i dân đói, dân khổ là chuyện không má»›i, ta vẫn thấy nhan nhản trong thi ca nÆ°á»›c ta cÅ©ng nhÆ° nÆ°á»›c ngÆ°á»i, nhÆ°ng nói cho chân tình và thấm thÃa nhÆ° Nguyá»…n Du thì được mấy ai? Hiện thá»±c cuá»™c sống nhân dân bi thÆ°Æ¡ng ở nÆ°á»›c ta lẫn Trung Hoa thuở ấy đã vén bức mà n của xã há»™i phong kiến cho thấy má»™t hiện thá»±c lá»›n nữa: hiện thá»±c vua quan. Chốn quan trÆ°á»ng phức tạp, đầy những bon chen, tranh cạnh. Quan lại trong triá»u đình là những ngÆ°á»i “quen hÆ¡i đồng†trÆ°á»›c tiên, thÆ°á»ng ganh Ä‘ua nhau, ngÆ°á»i nà y tìm cách chèn ép ngÆ°á»i kia để có thể tiến nhanh hÆ¡n và cao hÆ¡n kẻ khác trên báºc thang danh vị: “Những con oanh đẹp trong vÆ°á»n thượng uyển ghen nhau vì sắc đẹp†(Tống nhân). Xung quanh Nguyá»…n Du toà n là những “dì gió tÃnh rất chua ngoa†(Ngẫu thÆ° công quán bÃch II), là những loà i “khổng tÆ°á»›c†vá»›i vẻ ngoà i rá»±c rỡ, tốt đẹp nhÆ°ng ẩn chứa chất Ä‘á»™c khủng khiếp bên trong: Máºt công chứa chất Ä‘á»™c/ Uống lầm không thuốc chữa/ Mã ngoà i lá»™ ra vẻ đẹp/ Bên trong giấu chất Ä‘á»™c giết ngÆ°á»i (Khổng tÆ°á»›c vÅ©). Nguyá»…n Du Ä‘i từ thất vá»ng nà y đến thất vá»ng khác khi mắt thấy, tai nghe hầu hết những rối ren, mục nát bên trong chÃnh quyá»n phong kiến thá»i bấy giá». Tệ tham nhÅ©ng, đục khoét hoà nh hà nh khắp nÆ¡i. Những chuyện hiá»m khÃch, hãm hại lẫn nhau nhiá»u không kể xiết. Äám nha lại bên dÆ°á»›i thì lấn quyá»n, khinh nhá»n phép tắc. Những báºc vua quan - phụ mẫu của dân - nà o có lo lắng gì cho dân, há» phủi tay trÆ°á»›c trách nhiệm. Há» thá» Æ¡ trÆ°á»›c cái đói, cái khổ, trÆ°á»›c cả váºn mạng của bao sinh linh bé nhá», vô tá»™i. Bởi theo lý lẽ của há» thì: Dân chết vì gặp năm hạn, đâu phải tại ta (Trở binh hà nh). Quan lại là m sao có thể yêu dân cho được khi trên há» là sá»± thống trị không bắt nguồn từ đức Nhân. Nguyá»…n Du chỉ trÃch bản chất tà n ác của vua Minh Thà nh Tổ, ngÆ°á»i đã giết hại vô số sinh linh: Khi cÆ¡n giáºn nổi lên hắn giết hại mÆ°á»i há» ngÆ°á»i ta: Giết trung thần bằng cách đánh bằng gáºy lá»›n và nấu trong vạc dầu lá»›n/ Trong năm năm giết trên trăm vạn mạng ngÆ°á»i/ XÆ°Æ¡ng trắng chất thà nh núi, đất ngáºp máu… (Kỳ Lân má»™). Là đấng quân vÆ°Æ¡ng mà hà nh xá» không theo đạo Nhân thì sao có thể trị quốc an dân ? Äến ná»—i con váºt thiêng là kỳ lân chừng nhÆ° cÅ©ng “không nỡ nhìn cảnh chém giết†mà thà chết trÆ°á»›c khi được Ä‘Æ°a đến yết kiến vua. Hiện thá»±c vua quan nhÆ° đã nói ở trên cho thấy chế Ä‘á»™ phong kiến đã đến hồi cáo chung. Những giá»ng mối phong kiến đã lung lay đến táºn gốc và sá»± sụp đổ của nó là má»™t Ä‘iá»u tất yếu. Thế giá»›i má»™ng ảo Song song vá»›i bức tranh hiện thá»±c nói trên, Nguyá»…n Du có cả má»™t thế giá»›i mộng ảo già u mà u sắc và đa cung báºc. Con ngÆ°Æ¡Ì€i thÆ¡ vôÌn thâm trầm, kiÌn Ä‘aÌo vaÌ€ nội tâm âÌy Ä‘ã tÆ°Ì£ tiÌ€m cho miÌ€nh một thÃªÌ giÆ¡Ìi riêng tây. Hoặc thả hồn theo những giâÌc chiêm bao, hÆ°á»›ng mình vá» quá khứ vÆ¡Ìi cảm hÆ°Ìng hoaÌ€i cổ, hoặc đắm mình trong những suy tưởng về cuộc Ä‘Æ¡Ì€i hÆ° ảo… Má»™ng trong thÆ¡ chữ Hán Nguyá»…n Du theo nghÄ©a hẹp có thể hiểu là những giấc má»™ng, cÆ¡n mÆ¡ của ông; theo nghÄ©a rá»™ng là toà n bá»™ những tưởng tượng lãng mạn, vÆ°Æ¡Ì£t ra ngoaÌ€i “đường biên†thÆ°Ì£c tÃªÌ của taÌc giả thể hiện trong saÌng taÌc. Yếu tố má»™ng mị, má»™ng ảo nà y là má»™t nét lá»›n trong mạch trữ tình của thÆ¡ chữ Hán Nguyá»…n Du. ChÃnh nhà thÆ¡ cÅ©ng tá»± thấy mình là ngÆ°á»i hay sống trong má»™ng mị nhÆ° bạn ông từng nháºn xét: Bạn bè thân thiết lấy là m lạ rằng sao ta hay sầu má»™ng?(Ngẫu Ä‘á»). Có đến 26 lần từ “má»™ng†xuất hiện trong thÆ¡ chữ Hán Nguyá»…n Du. TrÆ°á»›c hết, má»™ng được dệt nên bởi muôn và n những mong Æ°á»›c. Phải nói đến đầu tiên là má»™ng công danh. Kỳ vá»ng nhiá»u và o tÆ°Æ¡ng lai, mong Æ°á»›c láºp nghiệp thôi thúc con ngÆ°á»i tá»± tin hà nh Ä‘á»™ng. Nguyá»…n Du say sÆ°a nghÄ© đến tÆ°Æ¡ng lai vá»›i “hoà ng các má»™ng†(giấc má»™ng gác và ng) (Mạn hứng I), vá»›i “vân tiêu má»™ng†(má»™ng bay lên mây xanh) (Ngẫu thÆ° công quán bÃch III). Thế nhÆ°ng, danh không đạt, má»™ng không thà nh bởi thá»i cuá»™c nhiá»u ly loạn, tan vỡ. Mệt má»i và buồn háºn, lòng bảo lòng trở vá» chốn quê xÆ°a. Con ngÆ°á»i thÆ¡ khát khao được vá» vá»›i sông Lam, núi Hồng nhÆ°ng Ä‘iá»u mong muốn ấy đâu dá»… thá»±c hiện được trong thá»±c tại. Äà nh gá»i cả và o giấc má»™ng: Trong giấc má»™ng tà n canh nằm vẫn còn mÆ¡ vá» quê hÆ°Æ¡ng (Thủy Liên đạo trung tảo hà nh) Xa nhà ngoà i ngà n dặm, giấc má»™ng đất khách dà i (Äại tác cá»u thú tÆ° qui) Trong má»™ng, rừng tùng khóm cúc là m ta nhá»› chuyện trở vá» (Lạng SÆ¡n đạo trung) Sao cho quê nhà luôn Ä‘i và o trong giấc má»™ng? (Tam Giang khẩu Ä‘Æ°á»ng dạ bạc) Không thể trở vá» quê hÆ°Æ¡ng, nhà thÆ¡ bế tắc và chán nản. Kể từ đây, thÆ¡ Nguyá»…n Du trà n ngáºp những mÆ¡ Æ°á»›c vá» má»™t cuá»™c sống tÆ°Æ¡i đẹp, bình yên: Ước gì nhảy thoát ra khá»i vòng trần tục DÆ°á»›i bóng cây tùng già , thÃch biết bao (SÆ¡n thôn) Ước gì trÆ°á»›c cá»a huyá»n vầng trăng sáng hiện ra, Ãnh sáng rá»i xuống phá tan má»i u ám (Ngoạ bệnh II) Và Nguyá»…n Du má»™ng được Ä‘i tu: Ước sao có thể xuống tóc và o rừng, Nằm nghe tiếng thông reo lÆ°ng chừng mây. (Tá»± thán II) Không chỉ dừng lại ở niá»m mong Æ°á»›c, những giấc má»™ng của thi nhân cÅ©ng hÆ°á»›ng đến những Ä‘iá»u tÆ°Æ¡i sáng, ngá»t ngà o, khao khát hạnh phúc. Giấc má»™ng hái sen má»›i lung linh, huyá»n ảo là m sao. Nhà thÆ¡ mÆ¡ thấy mình hẹn Ä‘i hái sen cùng cô láng giá»ng: Buá»™c chặt quần cánh bÆ°á»›m, Hái sen, chèo thuyá»n con NÆ°á»›c hồ sao lai láng Trong nÆ°á»›c có bóng ngÆ°á»i. (Má»™ng đắc thái liên) Không gian giấc má»™ng là Hồ Tây vá»›i “nÆ°á»›c hồ lai lángâ€, vá»›i “chiếc thuyá»n conâ€. NgÆ°á»i Ä‘i hái sen thì xinh tÆ°Æ¡i trong quần cánh bÆ°á»›m bay phấp phá»›i. Khung cảnh thần tiên vá»›i mặt nÆ°á»›c hồ in bóng ngÆ°á»i, in sắc trá»i, sắc sen. HÆ°Æ¡ng sen ngát thÆ¡m. Má»i thứ xuất hiện trong giấc má»™ng cÅ©ng Ä‘á»u lung linh: thuyá»n má»™ng, sen trong má»™ng, ngÆ°á»i trong má»™ng. Có tâm trạng hồi há»™p chỠđợi cô gái, có cái nÃn thở lắng nghe tiếng cÆ°á»i? Giấc má»™ng Ä‘Æ°a thi nhân đến những bến bá» xa lạ, nó là hiện thân cho khát vá»ng vượt ra khá»i những gò ép, bó buá»™c của cuá»™c sống tầm thÆ°á»ng, vÆ°Æ¡n tá»›i thế giá»›i lãng mạn bay bổng. CÅ©ng có lúc nhà thÆ¡ Æ°á»›c mÆ¡ được chiếm lÄ©nh những không gian cao, những miá»n xa để thả hồn cùng trá»i đất, Ä‘i tìm những giây phút tá»± do, đẹp đẽ: Giữa mùa thu, nếu có được ngÆ°á»i thả bè vượt sông nà y Ta cÅ©ng muốn cưỡi theo chiếc bè đó lên trá»i lần nữa (Hoà ng Hà ) MÆ¡ Æ°á»›c thoát tục và má»™ng “lên trá»i†vì không muốn “chết ngạt†trong thá»±c tại, nhà thÆ¡ mÆ¡ Æ°á»›c những hà nh trình vượt thoát miá»…n là thoát khá»i cảnh cháºt chá»™i tù hãm của cuá»™c sống chung quanh. Cuá»™c sống tá»± do không bị rà ng buá»™c, cuá»™c sống vô Æ°u, vô lo luôn là niá»m mong má»i thÆ°á»ng trá»±c của thi nhân: Thèm chết Ä‘i được nhÆ° ngÆ°á»i nằm khểnh bên song cá»a sổ phÃa bắc ThÆ°á»ng ngà y không có việc gì báºn đến tâm tình trong sáng (Ký hữu) Thèm được nhÆ° Ä‘Ã n âu kia theo giòng nÆ°á»›c lá»™i Ä‘i (Äồng Lung giang) Nguyá»…n Du mong muốn được say mãi, say quên tháng ngà y, say quên nhân thế: Cuá»™c Ä‘á»i trăm năm chỉ Æ°á»›c được say suốt ngà y (Äối tá»u) Mệt má»i, chán chÆ°á»ng, Nguyá»…n Du Æ°á»›c muốn tìm quên trong men say, nhÆ° muốn lao và o hưởng lạc vá»›i tiệc rượu, vá»›i thú Ä‘i săn, … (Hà nh lạc từ). Trở Ä‘i trở lại trong thÆ¡ ông là ước mÆ¡ vá» chốn “cá»a huyá»nâ€, vá» chuyện “há»c đạo thần tiênâ€â€¦ Nguyá»…n Du có những ý định táo bạo, liá»u lÄ©nh nhÆ° tháºt, nhÆ°ng những ý định ấy có Ä‘i đâu xa ngoà i ranh giá»›i của niá»m mong Æ°á»›c. Cõi hÆ° ảo cÅ©ng là má»™t phần của thế giá»›i má»™ng trong thÆ¡ chữ Hán Nguyá»…n Du. Äó là cõi của những giấc chiêm bao, của những Ä‘iá»u thá»±c mà nhÆ° hÆ°, có mà nhÆ° không, hiện hữu mà không thể nắm bắt, mong manh nhÆ° mây nhÆ° khói mà vấn vÃt tâm trà ngÆ°á»i. Những Ä‘iá»u ấy chỉ có trong tưởng tượng, đầy huyá»…n hoặc, mÆ¡ hồ hoặc chỉ có trong thoáng chốc, có rồi Ä‘i mất. Ở giấc má»™ng hái sen (Má»™ng đắc thái liên), hình ảnh “cô láng giá»ng†hiện lên chỉ vá»›i và i nét chấm phá Ãt á»i, nhÆ°ng những nét chấm phá ấy cÅ©ng tháºt mÆ¡ hồ. Không thấy ngÆ°á»i tháºt mà chỉ thấy bóng ngÆ°á»i, chỉ nghe tiếng ngÆ°á»i cÆ°á»i. NhÆ°ng Ä‘iá»u đáng nói là cái bóng kia lại in trên má»™t bá» mặt vô định là nÆ°á»›c hồ. NÆ°á»›c sóng sánh, bóng sẽ tan biến ngay. Tiếng cÆ°á»i cách khóm hoa kia cÅ©ng không biết là xa hay là gần. Cô gái trong giấc mÆ¡ của thi nhân không được miêu tả rõ rà ng mà chỉ được hình dung qua ảo ảnh Ä‘Æ°a đến, qua âm thanh vá»ng lại. Tất cả Ä‘á»u huyá»n ảo và mÆ¡ hồ. Ngỡ nhÆ° vén khóm hoa kia là thấy ngay cô gái nhÆ°ng cả nhà thÆ¡ và ta Ä‘á»u không tìm thấy gì. Thế nên, nhà thÆ¡ hái sen cÅ©ng nhẹ nhà ng, sợ khuấy Ä‘á»™ng mặt nÆ°á»›c bóng ngÆ°á»i đẹp tan biến. TÆ¡ sen cÅ©ng má»ng mảnh là m sao! Nhà thÆ¡ khẽ khà ng, nâng niu từng chút má»™t cái "vÅ© trụ riêng tÆ°" ấy. Äang ở giữa cõi má»™ng mà dá»± cảm vá» sá»± mất mát, tà n phai đã cáºn ká». Những câu thÆ¡ ngắn của thể thÆ¡ năm chữ cÅ©ng tá»±a nhÆ° giấc mÆ¡ kia ngắn ngủi và bất định. Nguyá»…n Du nhÆ° muốn nối thêm câu chữ, nối dà i giấc mÆ¡ mà nà o có được. Má»™ng tan để lại ná»—i vấn vÆ°Æ¡ng nhÆ° tÆ¡ sen, mãi không thể dứt được. Giấc má»™ng gặp vợ của thi nhân cÅ©ng chỉ đến và đi trong thoáng chốc. NgÆ°á»i vợ đã khuất hiện vá» trong giấc chiêm bao ngắn ngủi: Trong má»™ng thấy rõ rà ng/ Tìm ta ở bến sông/ Nhan sắc vẫn nhÆ° xÆ°a/ Ão quần thì lếch thếch/ Thoạt đầu nói khổ vì bệnh hoạn/ Kế đó nói xa nhau lâu (Ký má»™ng). NgÆ°á»i vợ của thi nhân phải đối mặt vá»›i bao hiểm nguy trên Ä‘Æ°á»ng Ä‘i tìm chồng. Trong khoảnh khắc ngắn ngủi của giấc má»™ng, ngÆ°á»i vợ nà o đã kịp giãi bà y hết ná»—i niá»m bởi “nghẹn ngà o khóc không nói hết câuâ€. Câu thÆ¡ nén chặt những âu lo, căng thẳng của nhà thÆ¡. Không gian giấc mÆ¡ nằm ngoà i ý thức của con ngÆ°á»i – đó là không gian vô thức. Giấc mÆ¡ cÅ©ng ngổn ngang những bất an vô thức. Má»™ng không Ä‘Æ¡n thuần diá»…n ra ở má»™t vị trà cố định mà có sá»± lắp ghép giữa các vùng không gian: núi- sông- bến sông- Ä‘Æ°á»ng Ä‘i… tạo nên cõi má»™ng rá»™ng lá»›n, rợn ngợp. Rồi chÃnh bản thân nhà thÆ¡ cÅ©ng ở trong trạng thái lưỡng phân, không biết mình Ä‘ang ở không gian nà o Trong hồn má»™ng là thá»±c hay hÆ°. Nhà thÆ¡ nhÆ° cháºp chá»n bất định giữa chiêm bao và sá»± thá»±c, giữa má»™ng và thá»±c, giữa âm và dÆ°Æ¡ng. Hình bóng ngÆ°á»i vợ đã ẩn hiện xa xôi, lại còn bị che phủ bởi mà u sÆ°Æ¡ng khói của không gian huyá»n ảo Phảng phất nhÆ° cách nhau bức mà n. Nó gợi ra ấn tượng nhân ảnh ấy ná»a thá»±c ná»a má»™ng mÆ¡, vừa nhÆ° đã có và dÆ°á»ng nhÆ° chÆ°a há» có, vừa ở hiện hữu cụ thể vừa nhÆ° mang mang tan loãng trong không gian. ThÆ¡ chữ Hán Nguyá»…n Du trùng Ä‘iệp biết bao nhiêu là giấc má»™ng: má»™ng gặp anh, má»™ng cá» bá» ao, má»™ng lấy lá giấu hÆ°Æ¡u, má»™ng phồn hoa… Nhắc nhiá»u đến má»™ng, Nguyá»…n Du bà y tá» má»™t nhân sinh quan Ä‘áºm mà u sắc Lão Trang, xem kiếp sống nhÆ° má»™t trò má»™ng huyá»…n. “Nhân gian nhÆ° má»™ng†là váºy. Từ cõi nhân gian cuá»™c sống Ä‘á»i thÆ°á»ng đến miá»n tâm tưởng qua những giấc mÆ¡, qua những má»™ng ảo, vÆ°Æ¡n xa đến cả những nÆ¡i xa thẳm nhÆ° trá»i cao, cõi huyá»n ảo và qua những miá»n không gian ấy, ná»—i ám ảnh vá» hÆ° vô cuá»™c Ä‘á»i cà ng hiện rõ: Cuá»™c Ä‘á»i trăm năm thÆ°Æ¡ng thay chỉ là chá»›p mắt Cuá»™c vui chÆ¡i lúc tuổi già , tiếc chỉ là thoáng chốc (Mạn hứng) Sáng và chiá»u đổi thay theo bóng mây trôi lá» lững XÆ°a và nay lênh đênh nhÆ° hoa sóng cuồn cuá»™n Cuá»™c Ä‘á»i trăm năm trên trần thế chỉ là giấc má»™ng vừa mở mắt (La Phù giang thủy các Ä‘á»™c tá»a) Trong giấc má»™ng Ä‘á»i ấy, con ngÆ°á»i chỉ nhÆ° má»™t ngÆ°á»i khách trá», thoắt đến, thoắt Ä‘i. Thế nên trong thÆ¡, Tố NhÆ° luôn nháºn mình là "hà nh nhân", "chinh nhân", "du tá»", "du khách", "chinh khách", "trệ khách"... Thiết nghÄ©, nếu thÆ¡ chữ Hán Nguyá»…n Du chỉ toà n là những miêu tả hiện thá»±c hoặc chỉ rặt những má»™ng mị thì chắc vấn Ä‘á» sẽ giản Ä‘Æ¡n hÆ¡n nhiá»u. ChÃnh sá»± song tồn, xóa nhòa ranh giá»›i của hai thế giá»›i thá»±c và má»™ng đã mang đến nét Ä‘á»™c đáo và những giá trị đặc sắc cho thÆ¡ chữ Hán Nguyá»…n Du Từ thá»±c đến má»™ng ThÆ¡ Nguyá»…n Du có hiện thá»±c trần trụi. NhÆ°ng không chỉ có thế, nhà thÆ¡ thÆ°á»ng xuyên bÆ°á»›c qua ranh giá»›i của hiện thá»±c để đến vá»›i thế giá»›i má»™ng ảo lung linh. Äiá»u nà y là m thÆ¡ Nguyá»…n Du kết nối được vá»›i lòng ngÆ°á»i bao thế hệ má»™t cách diệu kỳ mà đôi khi không giải thÃch được. Nguyá»…n Du đã xếp muôn và n những Ä‘iá»u trở trăn, suy nghÄ©, buồn thÆ°Æ¡ng trong cuá»™c Ä‘á»i tháºt thà nh những nấc thang để tìm đến cõi má»™ng. Hiện thá»±c cà ng khắc nghiệt, mong Æ°á»›c cà ng nhiá»u, má»™ng mị cà ng chồng chất. NhÆ°ng nhân váºt trữ tình vá»›i tâm sá»± nhiá»u buồn háºn, nhiá»u Ä‘iá»u bất đắc chà nhÆ° Nguyá»…n Du thì những giấc má»™ng đẹp có được là mấy. ChÃnh Nguyá»…n Du cÅ©ng thÆ°á»ng nói: NgÆ°á»i đã đến bÆ°á»›c Ä‘Æ°á»ng cùng không má»™ng đẹp (Trệ khách). Tá»± nháºn mình là ngÆ°á»i đến bÆ°á»›c Ä‘Æ°á»ng cùng, Nguyá»…n Du cÅ©ng nháºn vá» mình những giấc má»™ng đầy ám ảnh. Vá»›i thi nhân đó là những giấc má»™ng lạnh lẽo: Khà lạnh rặng núi xa thấm và o giấc má»™ng ngÆ°á»i du tá» (Tạp ngâm III). Không rõ là má»™ng mÆ¡ Ä‘iá»u gì, chỉ biết má»™t cảm giác lạnh lẽo Ä‘ang xâm chiếm. Giấc chiêm bao lạnh. NgÆ°á»i nằm má»™ng lạnh. Cái lạnh đến từ rặng núi xa hay cái lạnh cố hữu từ trong lòng ngÆ°á»i xa xứ. Cái lạnh ấy đã triá»n miên, âm ỉ bao lâu nay. Äã váºy, nó còn dai dẳng, khiến xác thân và tâm hồn con ngÆ°á»i mệt má»i, rã rá»i: Sá»± xa cách (quan sÆ¡n) dẫn hồn và o giấc má»™ng dà i (Bất mị). ChÃnh khoảng cách địa lý, chÃnh sá»± xa xôi cách trở đã nối dà i những giấc mÆ¡ lạnh lẽo, và hãi hùng. Má»—i lần má»™ng đến - Ä‘i là má»—i lần con ngÆ°á»i nháºn ra hoà n cảnh cô Ä‘Æ¡n, Ä‘au khổ hiện tại, là má»—i lần khắc sâu thêm ná»—i chán chÆ°á»ng, tuyệt vá»ng. Má»™ng là má»™t nhu cầu tất yếu, má»™t Ä‘á»™ng thái tinh thần không thể thiếu để nhà thÆ¡ giải toả ná»—i buồn chất ngất. Không thể hoà đồng vá»›i thá»±c tại ông chỉ còn biết tìm đến thế giá»›i má»™ng ảo để mong gặp má»™t sá»± đồng cảm, an ủi. NhÆ°ng cà ng má»™ng nhà thÆ¡ cà ng nhìn sâu và o lòng mình, bắt gặp ná»—i buồn của chÃnh mình do đó ná»—i buồn háºn cà ng thêm nặng ná», xót xa. Cà ng Ä‘i nhiá»u, quan sát nhiá»u, cà ng nhìn sâu và o hiện thá»±c, Nguyá»…n Du cà ng thất vá»ng cho cuá»™c thế. Ông Ä‘i và o thế giá»›i má»™ng vá»›i những Æ°á»›c muốn bay bổng, lãng mạn. Hiện thá»±c chÃnh là điểm xuất phát Ä‘Æ°a tác giả tìm đến má»™ng và cÅ©ng là điểm kết thúc Ä‘Æ°a tác giả ra khá»i má»™ng. Từ má»™ng đến thá»±c Nguyá»…n Du để cho trà tưởng tượng của mình thoả sức bay bổng vá»›i những mong Æ°á»›c rồi chìm và o má»™ng ảo, say sÆ°a vá»›i má»™ng hưởng lạc… Nếu nhÆ° toà n bá»™ sáng tác của Nguyá»…n Du Ä‘á»u là thế giá»›i má»™ng, và nếu nhÆ° má»™ng trong sáng tác của ông hoà n toà n là những thú vui hưởng lạc nhằm thoát li cuá»™c Ä‘á»i thì vấn đỠđã Ä‘i theo má»™t hÆ°á»›ng khác. Ná»—i niá»m mÆ¡ Æ°á»›c, những má»™ng mị ấy cho thấy tÃnh chất bi của má»™t cá nhân có nhiá»u thất vá»ng, bất mãn trong cuá»™c Ä‘á»i. NgÆ°á»i nghệ sÄ© Ä‘a sầu, Ä‘a cảm sá»›m nháºn ra những mất mát, Ä‘au thÆ°Æ¡ng, sá»›m nháºn ra vết thÆ°Æ¡ng lòng nhức nhối khi cứ mãi kiếm tìm nÆ¡i chốn bình yên. Và trong hà nh trình tìm kiếm ấy, mặc cảm bất lá»±c luôn đè nặng tâm hồn thi nhân. ChÃnh qua những giấc má»™ng nà y chúng ta hiểu hÆ¡n vá» Nguyá»…n Du, hiểu sâu hÆ¡n và đúng hÆ¡n vá» tấm lòng và thái Ä‘á»™ của ông đối vá»›i hiện thá»±c. Thế giá»›i má»™ng của Nguyá»…n Du chÃnh là cách nhìn, cách đánh giá thế giá»›i thá»±c, bá»™c lá»™ thái Ä‘á»™ bất đồng vá»›i hiện thá»±c. Má»™ng cÅ©ng chÃnh là niá»m khao khát má»™t hiện thá»±c tốt đẹp hÆ¡n cho Ä‘á»i, cho ngÆ°á»i. Má»™t hiện thá»±c má»›i, cuá»™c sống mÆ¡ Æ°á»›c mà ở đó con ngÆ°á»i hạnh phúc, không cần quan tâm đến thá»i cuá»™c hay thế sá»±. Con ngÆ°á»i sống tá»± do, không mà ng đến lẽ thị thi, hÆ°ng phế. Sẽ không có những sóng gió để gieo Ä‘au thÆ°Æ¡ng, mất mát. Trong má»™ng Nguyá»…n Du có cuá»™c “há»™i ngộ†vá»›i những ngÆ°á»i đã khuất - các nhân váºt trong lịch sá». Äiá»u đáng lÆ°u tâm là ông toà n gặp những ngÆ°á»i mang ná»—i Ä‘au, ná»—i oan khuất trong cuá»™c Ä‘á»i nhÆ° Khuất Nguyên, Äá»— Phủ, Nhạc Phi... Äây là má»™t cách phản ánh hiện thá»±c của thÆ¡ chữ Hán Nguyá»…n Du. Còn đó những ná»—i oan khiên, những bà máºt lịch sá», những kết cục bi thảm dà nh cho những ngÆ°á»i tà i hoa, tà i tình. Vá»›i Nguyá»…n Du, đây là sá»± gặp gỡ của những ná»—i Ä‘au tri âm, tri kỉ trong dòng chảy khắc nghiệt của hiện thá»±c và lịch sá». Không thể cứ mãi đắm chìm trong má»™ng khi mà nhà thÆ¡ vẫn nặng nợ vá»›i trần gian. Tỉnh má»™ng rồi nhÆ°ng ná»—i Ä‘au Ä‘á»i vẫn còn đó nhức nhối, “tiếng khóc nÆ¡i đồng ná»™i†vẫn dá»™i và o tâm trà ông, tình cảnh dân Ä‘en đói khổ cùng Ä‘Æ°á»ng vẫn là m tim ông rỉ máu. Ngay cả trong giấc mÆ¡ thi nhân cÅ©ng không chạy trốn được ná»—i sầu lo cho ngÆ°á»i vợ mình rằng Thân yếu Ä‘uối dá»±a và o đâu? khi mà Núi Tam Äiệp nhiá»u hổ báo/ Sông Lam nhiá»u thuồng luồng/ ÄÆ°á»ng Ä‘i hiểm và dữ (Ký má»™ng). Cái nghÄ©a tình chồng vợ má»›i đằm thắm và chân thá»±c biết bao! Hình nhÆ° không có giấc má»™ng nà o là trá»n vẹn vá»›i Nguyá»…n Du. Má»™ng gác và ng, má»™ng công danh không thể trở thà nh hiện thá»±c trÆ°á»›c bão táp thá»i đại. Những giấc má»™ng khác cÅ©ng vụn vỡ, đứt nối. Má»™ng gặp anh mà Hồn phách tìm nhau dầu trong má»™ng cÅ©ng khó (Ức gia huynh). Má»™ng gặp vợ mà chÆ°a kịp giãi bà y, “nghẹn ngà o chÆ°a nói hết câu (Ký má»™ng) gió đã lạnh lùng thổi. Má»™ng hái sen mà cuá»™c gặp gỡ hình nhÆ° chÆ°a tháºt sá»± xảy ra. Bóng dáng cô em láng giá»ng mãi ở đâu khiến nhà thÆ¡ loay hoay kiếm tìm… Nguyá»…n Du tìm đến má»™ng song cuối cùng, giấc má»™ng nà o cÅ©ng dẫn ông trở vá» thá»±c tại. Má»™ng hưởng lạc nhÆ°ng cà ng mÆ¡ má»™ng cà ng tuyệt vá»ng, chÃnh những giấc má»™ng ấy nhắc nhở ông vá» hiện thá»±c bản thân và cuá»™c sống của thi nhân. Má»™ng tan rồi còn trÆ¡ lại tấm thân gầy yếu, bệnh táºt, Ä‘ang phải chịu Ä‘á»±ng những đổ vỡ, cô Ä‘Æ¡n. Thi nhân nháºn ra mình cùng vá»›i sá»± già nua, bất lá»±c: Muốn gán chiếc áo cừu lông chim túc sÆ°Æ¡ng đổi lấy má»™t cuá»™c say NhÆ°ng tóc trên đầu đã bạc trắng thì biết là m thế nà o? (Quảng Tế ký thắng) Muốn tìm thú vui má»›i nhÆ°ng già rồi là m sao được? (Trên Ä‘Æ°á»ng Ä‘i Từ Châu) Má»™ng đánh thức vết thÆ°Æ¡ng lòng thi nhân, nhẫn tâm kéo nó ra giữa ánh sáng của hiện thá»±c, của lý trÃ. Má»™ng nhÆ°ng không hoà n toà n là má»™ng, đó còn là bóng hình của hiện thá»±c. Äó là lý do những giấc má»™ng ấy mãi tÆ°Æ¡i nguyên trên trang viết Nguyá»…n Du. Sá»± tÆ°Æ¡ng tác hai chiá»u thá»±c – má»™ng Hà nh trình từ thá»±c dẫn đến má»™ng rồi từ má»™ng trở vá» thá»±c đã Ä‘em đến má»™t sá»± tÆ°Æ¡ng tác kỳ diệu giữa hai thế giá»›i nà y trong thÆ¡ chữ Hán Nguyá»…n Du. Trong má»™ng có thá»±c và trong thá»±c có má»™ng. Trong nghệ thuáºt, má»™ng không chỉ là việc ghi lại những giấc mÆ¡ khi ngủ của nhà văn, má»™ng còn là mong Æ°Æ¡Ìc, tưởng tượng của tác giả trong cuá»™c sống thá»±c tại. Dù trong trÆ°á»ng hợp nà o, khi đã là má»™t sáng tạo hiện hữu trong văn bản ngôn từ nghệ thuáºt, má»™ng Ä‘á»u đã Ä‘i qua sá»± khúc xạ đặc biệt của ý thức nhà văn để diá»…n tả má»™t quan niệm của nhà văn vá» cuộc sống, vá» thế giá»›i. Mặc dù những giấc mÆ¡ đến từ tiá»m thức, vô thức nhÆ°ng khi nhà văn viết lại, tái hiện lại những giấc mÆ¡ ấy thà nh má»™ng trong tác phẩm thì ý thức của ông đã là m việc, đã in dấu và o giấc má»™ng trong nghệ thuáºt kia rồi. Nhìn và o những mÆ¡ Æ°á»›c, má»™ng mị hÆ° ảo trong thÆ¡ Nguyá»…n Du ngÆ°á»i ta lại nháºn thấy má»™t “hiện thá»±câ€, đó chÃnh là hiện thá»±c tâm hồn thi nhân. ThÆ¡ chữ Hán ghi lại những thăng trầm trong cuá»™c Ä‘á»i, những Ä‘iệu buồn thÆ°Æ¡ng của tâm hồn thi nhân. Nguyá»…n Du, từ lúc chÆ°a ra là m quan đến khi là m quan cho nhà Nguyá»…n rồi Ä‘i sứ sang Trung Quốc, nhà thÆ¡ luôn mang trong lòng ná»—i buồn chất chứa, u uẩn: đó là ná»—i buồn vì thế sá»± đảo Ä‘iên, thá»i cuá»™c đổi thay, những giá trị tốt đẹp cÅ©ng bị đảo lá»™n. Có ngÆ°á»i cho rằng má»™ng mị là má»™t cách con ngÆ°á»i trốn chạy khá»i thá»±c tại, không dám Ä‘Æ°Æ¡ng đầu vá»›i thá»±c tại. Thá»±c ra, má»™ng mị không phải là má»™t hà nh Ä‘á»™ng trốn chạy thá»±c tại. Bởi lẽ nếu không mở rá»™ng lòng mình ra vá»›i thá»±c tại, không đón nháºn lấy không khÃ, hÆ¡i thở của thá»i hiện tại thì là m sao thấy được thá»±c tại ấy có gì đáng buồn, đáng chán ngán để mà mÆ¡ má»™ng Ä‘iá»u tốt đẹp hÆ¡n, tÆ°Æ¡i sáng hÆ¡n? Khoảnh khắc má»™ng đến tâm hồn thi nhân được sưởi ấm lên đôi chút. Má»™ng tan rồi, trả vá» lại cho thi nhân cái lạnh lẽo rợn ngợp của thá»±c tại. Nguyá»…n Du không ngại ngần sống vá»›i cả hai thế giá»›i ấy. Thá»±c và má»™ng – hai thế giá»›i soi chiếu và o nhau, tồn tại trong nhau. Äó là sá»± tÆ°Æ¡ng giao giữa ý thức và vô thức, giữa tình cảm và lý trÃ. Tất cả Ä‘á»u mong manh, hÆ° ảo… Thế giá»›i má»™ng ở đây có khi là giấc mÆ¡ vá» cuá»™c sống không có thá»±c của quá khứ, hiện tại, tÆ°Æ¡ng lai. Nó là má»™t thế giá»›i viển vông, là “má»™ng†là “ảo†nhÆ°ng không phải là giả. Bởi trong thế giá»›i má»™ng đó có ẩn chứa, lẫn khuất cái thá»±c. Thế giá»›i thá»±c và thế giá»›i má»™ng có lúc đối láºp nhau, cách xa nhau nhÆ°ng cÅ©ng có lúc Ä‘an xen rà ng rịt trong nhau khó phân biệt. Hai thế giá»›i nà y tưởng nhÆ° tách biệt nhau nhÆ°ng từ tầng sâu giữa chúng có sá»± nối kết. Xét đến cùng, cái thá»±c và cái má»™ng vốn nằm sẵn trong bản thân con ngÆ°á»i, là những chiá»u kÃch khác nhau trong con ngÆ°á»i. Từ thá»±c tế khổ Ä‘au ngÆ°á»i ta mÆ¡ Æ°á»›c, khát khao, mong má»i, kiếm tìm má»™t cuá»™c sống lý tưởng tốt đẹp khác biệt; trong má»™ng mị và những mÆ¡ tưởng nhÆ° chỉ là viển vông ấy lại có ý nghÄ©a tÃch cá»±c, khÃch lệ sá»± cố gắng phấn đấu của con ngÆ°á»i vÆ°Æ¡n tá»›i cuá»™c sống hiện thá»±c đẹp đẽ nhÆ° trong má»™ng Æ°á»›c. nó chÃnh là niá»m hi vá»ng sống, là nÆ¡i bám vÃu của con ngÆ°á»i trong cuá»™c Ä‘á»i nà y. Sá»± nối kết, tÆ°Æ¡ng tác giữa hai cõi thá»±c - má»™ng thá»±c sá»± đã là m nên sức hút kỳ lạ và vẻ đẹp của thÆ¡ chữ Hán Nguyá»…n Du.  TÀI LIỆU THAM KHẢO (*) Bà i viết nà y chỉ khảo sát trong phạm vi thÆ¡ chữ Hán Nguyá»…n Du, gồm 3 táºp: Thanh Hiên thi táºp, Nam trung tạp ngâm và Bắc hà nh tạp lục. (1)  Hoà ng Phê (2002), Từ Ä‘iển Tiếng Việt, Nxb. Äà Nẵng – Trung tâm từ Ä‘iển há»c, Hà Ná»™i – Äà Nẵng, tái bản lần thứ 8; tr. 973. (2)  Lê Bá Hán, Trần Äình Sá», Nguyá»…n Khắc Phi (2000), Từ Ä‘iển thuáºt ngữ văn há»c, Nxb. Äại há»c quốc gia Hà Ná»™i; tr. 77-78. (3)  Lê Bá Hán, Trần Äình Sá», Nguyá»…n Khắc Phi (2000), Từ Ä‘iển thuáºt ngữ văn há»c, Nxb. Äại há»c quốc gia Hà Ná»™i; tr. 77-78. (4)  Hoà ng Phê (2002), Từ Ä‘iển Tiếng Việt, Nxb. Äà Nẵng – Trung tâm từ Ä‘iển há»c, Hà Ná»™i – Äà Nẵng, tái bản lần thứ 8; tr. 642. (5)  Nguyá»…n Hiến Lê (chú dịch và giá»›i thiệu) (1994), Trang Tá» - Nam Hoa Kinh, Nxb. Văn hóa, TP HCM; tr.175. Xin xem: Nguyá»…n Du toà n táºp, táºp I (Mai Quốc Liên chủ biên). Nxb. Văn há»c, H, 1996. Các trÃch dẫn thÆ¡ trong bà i Ä‘á»u theo sách nà y. |