TRUYỀN THá»NG VÀ CÃCH TÂN TRONG CÃC DẠNG THỨC KẾT CẤU TIỂU THUYẾT QUá»C NGá»® GIAI ÄOẠN ÄẦU THẾ KỶ XX |
Mardi, 13 Décembre 2011 15:55 |
TS. Lê Tú Anh Trong bối cảnh giao thá»i của xã há»™i và văn há»c Việt Nam đầu thế ká»· XX, tiểu thuyết quốc ngữ cÅ©ng nhÆ° má»™t số thể loại khác, đứng trÆ°á»›c ba nguồn ảnh hưởng: Trung Quốc, truyá»n thống và phÆ°Æ¡ng Tây. Sá»± giao thoa giữa những luồng ảnh hưởng nà y không chỉ là xu thế phát triển tất yếu của tiểu thuyết trên má»™t bối cảnh xã há»™i, văn hóa đặc thù; mà còn tạo nên vẻ riêng cho gÆ°Æ¡ng mặt thể loại má»™t thá»i. Má»™t trong những phÆ°Æ¡ng diện thể hiện rõ nét tÃnh chất giao thá»i của thể loại, theo chúng tôi, là kết cấu tác phẩm. Từ phÆ°Æ¡ng diện nà y, khảo sát trên ba trăm tiểu thuyết quốc ngữ ra Ä‘á»i trong quãng từ 1900 đến 1930, chúng tôi nháºn thấy, có ba dạng thức kết cấu cÆ¡ bản.1. Kết cấu theo kiểu tiểu thuyết chÆ°Æ¡ng hồi Thuáºt ngữ “tiểu thuyết chÆ°Æ¡ng hồi†dùng để chỉ “má»™t dạng thức tiểu thuyết trÆ°á»ng thiên quan trá»ng trong văn há»c cổ Ä‘iển Trung Quốc và Việt Namâ€([1]). Theo TrÆ°Æ¡ng Quốc Phong, hình thức chÆ°Æ¡ng hồi có nguồn gốc sâu xa từ lối kể chuyện sá» của thá»i Tống - Nguyên. Má»—i lần kể được tÃnh bằng má»™t hồi tiểu thuyết, cho nên câu cuối má»—i hồi của trÆ°á»ng thiên tiểu thuyết thÆ°á»ng là câu nói đầu môi: "Muốn biết việc sau thế nà o, hãy nghe hồi sau phân giải". Giữa tiểu thuyết thÆ°á»ng có các từ "lại nói vá»", "các vị xem sách"... Äó chÃnh là dấu vết do truyện kể để lại. Trải qua thá»i kỳ ủ men truyện kể, Æ°Æ¡m mầm hà khúc Ä‘á»i Tống - Nguyên, và o khoảng Nguyên - Minh xuất hiện má»™t loạt tiểu thuyết chÆ°Æ¡ng hồi nhÆ° Tam quốc chÃ, Bình yêu truyện, Thủy há» truyện. Những tiểu thuyết ấy Ä‘á»u trải qua chặng Ä‘Æ°á»ng hát kể Ä‘á»i ná» sang Ä‘á»i kia, không ngừng sá»a đổi, tăng bổ, cuối cùng được tác giả viết ra thà nh tác phẩm([2]). 1.1. Những biểu hiện của kiểu kết cấu chÆ°Æ¡ng hồi Kết cấu chÆ°Æ¡ng hồi là má»™t phÆ°Æ¡ng diện thi pháp của tiểu thuyết chÆ°Æ¡ng hồi. Cấp Ä‘á»™ bá» mặt của kết cấu chÆ°Æ¡ng hồi là các chÆ°Æ¡ng (hồi) - các Ä‘Æ¡n vị kết cấu. Má»™t chÆ°Æ¡ng (hồi) trong tiểu thuyết chÆ°Æ¡ng hồi thÆ°á»ng có các dấu hiệu nháºn biết cụ thể. Trong tiểu thuyết quốc ngữ giai Ä‘oạn đầu thế ká»· XX, dá»… dà ng nháºn thấy sá»± có mặt của hầu hết những biểu hiện của kiểu kết cấu chÆ°Æ¡ng hồi cổ Ä‘iển. Dá»… nháºn biết nhất là tác phẩm được chia thà nh nhiá»u hồi, má»—i hồi ứng vá»›i má»™t sá»± kiện trong tác phẩm và được mở đầu bằng má»™t câu hay má»™t cặp câu văn vần. Chẳng hạn, trong tiểu thuyết Giá»t máu chung tình (Tân Dân Tá»): "Hồi thứ nhứt: Thà nh Bình-Äịnh thuáºt sÆ¡ sá»± tÃch / Vá»-Äông-SÆ¡ lÆ°á»›c dáºm quang-hà ". Cùng má»™t kiểu trình bà y nhÆ° Giá»t máu chung tình còn có Việt Nam anh kiệt (Phạm Minh Kiên). Máu chảy ruá»™t má»m (Hồng Tiêu) không ghi "Hồi thứ..." mà ghi là "ChÆ°Æ¡ng thứ…" và má»—i chÆ°Æ¡ng cÅ©ng được mở đầu bằng hai câu thÆ¡ thâu tóm ná»™i dung chÃnh của chÆ°Æ¡ng. Chẳng hạn: "ChÆ°Æ¡ng thứ IV. Con thảo gạt cha vì kế nÆ°á»›c / Gái trinh giết giặc cứu thân em". Vua Bố Cái (Nguyá»…n Tá» Siêu) cÅ©ng được chia thà nh sáu chÆ°Æ¡ng và ghi là "ChÆ°Æ¡ng thứ...", nhÆ°ng không có các câu mở đầu tóm lược ná»™i dung. Lúc nà y, dấu hiệu nháºn biết của chÆ°Æ¡ng chủ yếu táºp trung ở việc sắp xếp các sá»± kiện. Má»—i chÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i má»™t sá»± kiện chÃnh của cốt truyện. Má»™t số tác phẩm cÅ©ng chia hồi nhÆ°ng không ghi "Hồi thứ..." hay "ChÆ°Æ¡ng thứ..." mà chỉ đánh số La Mã và vẫn có hai câu thÆ¡ ở đầu má»—i hồi. Äó là các tác phẩm Tiếng sấm đêm đông, Lê Äại Hà nh (Nguyá»…n Tá» Siêu), Chút pháºn linh Ä‘inh, Nặng gánh cang thÆ°á»ng (Hồ Biểu Chánh), Hoà ng Nguyệt Ãnh (TrÆ°Æ¡ng Quang Tiá»n)... Trong lá»i kể, má»—i khi chuyển từ nhân váºt hay sá»± việc nà y sang má»™t nhân váºt hay sá»± việc khác, ngÆ°á»i viết thÆ°á»ng sá» dụng các cụm từ: "Äây nói", "Äây nhắc lại", "Nói vá»", "Lại nói vá»"... Chẳng hạn: "Nói vá» Cao Chánh Bình, ngà y hôm sau, cùng vá»›i Ngô Thắng thống xuất đại binh kéo đến chá»— đánh nhau hôm trÆ°á»›c dà n ra tráºn thế để chá» quân Nam"([3]), "Lại nói đến quân Nam vây bá»c xung quanh thà nh Giao châu đánh luôn ba ngà y mà trong thà nh chỉ giữ không chịu ra đánh"([4])... Xuất hiện những lá»i bình luáºn của tác giả trong khi kể chuyện cÅ©ng là má»™t biểu hiện của kiểu kết cấu chÆ°Æ¡ng hồi thÆ°á»ng gặp trong tiểu thuyết quốc ngữ giai Ä‘oạn nà y. Lá»i bình có thể dÆ°á»›i hình thức văn vần hoặc văn xuôi và thÆ°á»ng xuất hiện ngay sau những sá»± kiện đáng bình luáºn, hay khi nhà văn muốn nhắn nhủ má»™t Ä‘iá»u gì đó tá»›i Ä‘á»™c giả. Trong Tiếng sấm đêm đông, kể vá» cái chết của nhân váºt Tiết Thị Huệ, tác giả có lá»i bình: "Ôi! NgÆ°á»i ta ở Ä‘á»i, ai mà khá»i chết, mà nếu ai cÅ©ng biết giữ được trong sạch, nhÆ° cô Tiết Thị Huệ, thá»i là m chi có những cái chết nhục, chết nhằn, chết dÆ¡, chết bẩn hằng ngà y bêu nhuốc ở nhân gian!"([5]). Vá» việc Ngô Quyá»n nháºn lá»i lấy DÆ°Æ¡ng NhÆ° Ngá»c, con gái DÆ°Æ¡ng công, tác giả cÅ©ng không quên biểu lá»™ thái Ä‘á»™ của mình. Lá»i bình được thể hiện bằng má»™t câu lục bát: “Äó tháºt là : Æ n tri ngá»™, mối lÆ°Æ¡ng duyên, Cà ng sâu Æ¡n trÆ°á»›c, cà ng bá»n nghiệp sauâ€([6]). Không chỉ góp mặt bằng những lá»i bình, trong các tiểu thuyết chÆ°Æ¡ng hồi, ngÆ°á»i kể đôi khi còn trá»±c tiếp xuất hiện và có những lá»i thÆ°a vá»›i Ä‘á»™c giả, chẳng hạn nhÆ° "các vị xem sách", "ta xem đến đây"... Äặc Ä‘iểm nà y cÅ©ng xuất hiện trong tiểu thuyết quốc ngữ giai Ä‘oạn 1900-1930. Trong Giá»t máu chung tình, ngÆ°á»i kể còn nói rõ cho Ä‘á»™c giả hay vá» dụng ý của mình khi viết thêm hồi cuối cùng: "Chổ nầy là chổ chung cuá»™c của Võ-đông-SÆ¡ vá»›i Bạch-thu-Hà rồi, tá»›i đây tôi muốn gát bút nghÄ© ngÆ¡i và nói lá»›n má»™t tiếng rằng: truyện nầy đã hoà ng tất, nhÆ°ng e cho liệc quá»›i khán quan xem đến đây thấy giá»t máu chung tình lai láng; cái hồn trung liệc quạnh hiu, thế thì cÅ©ng có lẻ phiá»n dạ ức lòng mà trách rằng: tác-giả là ngÆ°á»i rất Ä‘oản háºu vô tình, lấy ngá»n bút sát nhÆ¡n mà giết chết má»™t vị anh hùng vá»›i má»™t trang liệc nữ, rồi để tồi tà ng, chẳng cho tống táng. Vì váºy nên tác giã xin nói tiếp thêm má»™t Ä‘oạn sau đây cho được toà n thỉ toà n chung, kẻo ức lòng kẻ Ä‘á»c"([7]). Trong loại truyện kể, việc chia tác phẩm thà nh các hồi có liên quan đến thá»i gian kể. Má»™t truyện thÆ°á»ng phải được kể trong nhiá»u đêm (nhiá»u lần). Äể gây hứng thú cho ngÆ°á»i Ä‘á»c đến nghe tiếp truyện và o đêm (lần) sau, ngÆ°á»i kể thÆ°á»ng dừng lại và o lúc sá»± kiện Ä‘ang trở nên gay cấn, hồi há»™p; do váºy thÆ°á»ng có câu: "Muốn biết việc... thế nà o, xem hồi sau sẽ rõ". Thủ pháp nà y cÅ©ng được sá» dụng trong tiểu thuyết quốc ngữ đầu thế ká»· XX nhÆ°ng không phải để kết thúc má»—i chÆ°Æ¡ng (hồi), mà thÆ°á»ng được dùng khi kết thúc má»™t quyển. Äặc Ä‘iểm nà y phù hợp vá»›i văn hóa "Ä‘á»c" tiểu thuyết của thá»i đại mà nghá» in đã rất phát triển, chứ không phải văn hóa "nghe" tiểu thuyết nhÆ° thá»i trung đại. Chẳng hạn cuốn Việt Nam anh kiệt (Phạm Minh Kiên) gồm 15 hồi và được chia thà nh hai quyển. NhÆ°ng chỉ khi hết cuốn thứ nhất (gồm 8 hồi), tác giả má»›i viết câu: "Muốn biết Phụng-Tiên ngà y sau ra sao? Xin coi tiếp cuốn nhì". TÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° thế, Xuân Hoa truyện (TrÆ°Æ¡ng Quang Tiá»n) được chia thà nh ba cuốn và chỉ kết thúc má»—i cuốn má»›i có câu: "Muốn rõ việc xảy đến thế nà o, xin xem cuốn tiếp theo thì rõ". Má»™t số tiểu thuyết của DÆ°Æ¡ng Minh Äạt nhÆ° Anh hùng há»™i Ä‘Ã o duyên, Khối tình mầu nhiệm, cÅ©ng có cách là m giống nhÆ° váºy. Chẳng hạn, hết cuốn thứ nhất của Anh hùng há»™i Ä‘Ã o duyên, má»›i có câu: "Muốn biết rõ nà ng Äá»—-kim-Huyên trở bại thể nà o, xin xem cuốn sau sẽ phân giải". Tiểu thuyết Oan kia theo mãi (Lê Hoằng MÆ°u) gồm sáu cuốn, mặc dù có bố cục nhÆ° kiểu truyện cổ Nghìn lẻ má»™t đêm, nhÆ°ng hết má»—i cuốn vẫn có câu: "Muốn biết việc thá»… nà o, xin xem cuốn thứ... thì rõ". Trong số những tiểu thuyết được viết theo lối chÆ°Æ¡ng hồi, HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng([8]) là tác phẩm tuân thủ nghiêm ngặt nhất hình thức kết cấu nà y. Tác phẩm gồm 18 hồi, má»—i hồi được mở đầu bằng hai câu thÆ¡. Hai câu nà y không chỉ có ý nghÄ©a thâu tóm ná»™i dung của hồi mà giữa chúng còn có quan hệ đối láºp, nói vá» má»™t sá»± kiện mà sá»± kiện đó bao giá» cÅ©ng có ảnh hưởng đến cả hai phÃa: quân ta và quân giặc. Chẳng hạn: Hồi thứ hai "Khéo dùng mÆ°u, thế bại thà nh thế thắng, / Chịu thông hiếu, cuá»™c chiến đổi cuá»™c hòa". Các cụm từ "Nói vá»..." vẫn được sá» dụng trong khi kể. Chẳng hạn: "Nói vá» Ngá»™t-lÆ°Æ¡ng-cáp-Thai kéo quân vá» mặt thượng-du"... Kết thúc má»—i hồi, tác giả thÆ°á»ng có lá»i bình bằng hai câu thÆ¡. Chẳng hạn hết hồi thứ nhất: "Äó là : Chỉ vị bá»n lòng lo việc nÆ°á»›c, / Má»›i hay phá giặc láºp công to". Và sau những lá»i bình nhÆ° thế, bao giá» cÅ©ng là câu: "ChÆ°a biết sá»± thể vá» sau thế nà o, sẽ xem hồi sau phân giải". TrÆ°á»›c khi viết HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng, Phan Kế BÃnh từng là má»™t dịch giả Hán văn nổi tiếng. Ông chÃnh là ngÆ°á»i đầu tiên dịch Tam quốc chà trên đất Bắc. Do váºy, không thể nói rằng công việc dịch thuáºt ấy không ảnh hưởng đến quá trình sáng tác của ông. NhÆ° váºy có thể thấy, tất cả các dấu hiệu của kiểu kết cấu chÆ°Æ¡ng hồi Ä‘á»u đã có mặt trong tiểu thuyết quốc ngữ giai Ä‘oạn nà y, trong đó, táºp trung hÆ¡n ở loại tiểu thuyết lịch sá». Äiá»u nà y hoà n toà n có thể lý giải được. Tiểu thuyết truyá»n thống của ta phần lá»›n viết vá» Ä‘á» tà i lịch sá» và sá» dụng kết cấu chÆ°Æ¡ng hồi. Tiểu thuyết được dịch từ Trung Quốc sang chữ quốc ngữ đầu thế ká»· XX cÅ©ng chủ yếu là tiểu thuyết cổ Ä‘iển. Những cuốn có ảnh hưởng rá»™ng, tức là có nhiá»u ngÆ°á»i Ä‘á»c, Ä‘a số cÅ©ng là những "khuôn và ng thÆ°á»›c ngá»c" của tiểu thuyết chÆ°Æ¡ng hồi nhÆ° Tam quốc chÃ, Tây du ký, Hồng lâu má»™ng... Trong bối cảnh văn há»c dịch trà n lan, truyá»n thống văn xuôi, nhất là văn xuôi tá»± sá»± của ta lại rất má»ng; những cuốn tiểu thuyết chÆ°Æ¡ng hồi cổ Ä‘iển dịch từ Trung Quốc và tiểu thuyết lịch sá» chữ Hán của ta đã tác Ä‘á»™ng trá»±c tiếp đến các nhà tiểu thuyết quốc ngữ là điá»u không tránh khá»i. Hình thức kết cấu nà y khiến cho tác phẩm mang mà u sắc cổ Ä‘iển Ä‘áºm nét. Tuy nhiên, không thể phủ nháºn rằng, nó vẫn phù hợp vá»›i thị hiếu của má»™t bá»™ pháºn công chúng còn vÆ°Æ¡ng vấn vá»›i nho há»c và cách tiếp nháºn truyá»n thống trong giai Ä‘oạn nà y. 1.2. TÃnh không đồng bá»™ của kiểu kết cấu chÆ°Æ¡ng hồi Trong má»™t tầm nhìn rá»™ng rãi hÆ¡n, có thể nháºn thấy, ngoại trừ cuốn HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng mà chúng tôi vừa trình bà y trên đây, những dấu hiệu của kiểu kết cấu chÆ°Æ¡ng hồi hầu nhÆ° không đồng thá»i có mặt trong má»™t cuốn tiểu thuyết quốc ngữ nà o khác nữa. Sá»± xuất hiện rải rác những dấu hiệu của tiểu thuyết chÆ°Æ¡ng hồi tạo nên tÃnh chất không đồng bá»™ của kiểu kết cấu chÆ°Æ¡ng hồi trong tiểu thuyết quốc ngữ giai Ä‘oạn đầu thế ká»· XX vá»›i những biểu hiện cụ thể sau đây: Má»™t tác phẩm chỉ có má»™t hoặc và i biểu hiện của kiểu kết cấu chÆ°Æ¡ng hồi Hiện tượng nà y không giá»›i hạn chỉ trong loại tiểu thuyết lịch sá» mà xuất hiện khá phổ biến. Chẳng hạn, trong Lá»a lòng (Phú Äức) các cụm từ "Äây nói...", "Lại nói..." liên tục được sá» dụng, nhÆ°ng các biểu hiện khác thì tuyệt nhiên không thấy. Tác phẩm Gia đình ngá»™ biến (Nguyá»…n Hữu Sinh) ngoà i việc sá» dụng các cụm từ "Äây nhắc lại...", "Nhắc lại...", còn có thêm lá»i bình luáºn bằng thÆ¡ của ngÆ°á»i kể, nhÆ°ng không được chia thà nh các chÆ°Æ¡ng mà viết liá»n má»™t mạch. Trong Xuân Hoa truyện, dấu vết của tiểu thuyết chÆ°Æ¡ng hồi chỉ còn sót lại ở việc chia tác phẩm thà nh các Ä‘oạn ngắn (khoảng chừng 2-4 trang), má»—i Ä‘oạn Ä‘á»u được mở đầu bằng hai câu thÆ¡ bảy chữ. Cuốn Nặng gánh cang thÆ°á»ng cÅ©ng có hiện tượng tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° váºy. Chỉ là hai câu thÆ¡ mở đầu Ä‘oạn dÆ°á»›i các số La Mã khiến ngÆ°á»i ta liên tưởng đến tiểu thuyết chÆ°Æ¡ng hồi, còn các biểu hiện khác thì hầu nhÆ° vắng bóng. Trong Nhân tình ấm lạnh, chỉ còn lại chút hÆ¡i hÆ°á»›ng của kết cấu chÆ°Æ¡ng hồi trong cách tác giả chia tác phẩm thà nh mÆ°á»i sáu "hồi" và ghi "Hồi thứ..." từ thứ nhất đến thứ mÆ°á»i sáu. Má»™t biểu hiện của kiểu kết cấu chÆ°Æ¡ng hồi không có mặt trong suốt cả tác phẩm mà chỉ xuất hiện bất chợt ở má»™t và i chÆ°Æ¡ng Trong Giá»t máu chung tình, chỉ "hồi thứ hai mÆ°Æ¡i tám" (hồi kết của tác phẩm) má»›i có lá»i bình bằng thÆ¡ ở cuối hồi: "Thảm thay giá»t máu chung tình, / ThÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i trung liệc Tùng-đình ngà y xÆ°a". Cuốn Má»™t thiên thảm sá» (Võ Nghi Láºp) cÅ©ng được chia thà nh các Ä‘oạn, má»—i Ä‘oạn Ä‘á»u có nhan Ä‘á» tóm tắt ý của cả Ä‘oạn, nhÆ°ng chỉ có Ä‘oạn hai và ba là có thÆ¡ mở đầu dÆ°á»›i tiêu Ä‘á». Và dụ Ä‘oạn ba: Thiên bất dung gian Äảng ác có ngà y mang há»a lá»›n, NgÆ°á»i ngay lắm lúc khá»i tai nà n (nạn). Và chỉ khi kết thúc tác phẩm má»›i có "ThÆ¡ rằng" để bà n vá» sá»± kiện Ä‘oà n viên của gia đình cô hai Thanh. TÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° thế, Nặng lá»i non nÆ°á»›c (Phạm Äại Tâm) dà i 66 trang, được chia thà nh XXII chÆ°Æ¡ng, má»—i chÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng có má»™t tiêu Ä‘á», dÆ°á»›i tiêu Ä‘á» có hai câu thÆ¡. Và dụ chÆ°Æ¡ng XIII: HỌA VÔ ÄÆ N CHà Lánh hà m-oan, Äại-Chà nguyện tùng-chinh Lòng cố-háºn, Háo-Sắc toan kế Ä‘á»™c. NhÆ°ng ở các chÆ°Æ¡ng XVII, XIX, XX thì không có tiêu Ä‘á», cÅ©ng không có thÆ¡ mở đầu. Kết thúc tác phẩm má»›i có lá»i bình vá» sá»± kiện tái hợp của vợ chồng Trần Äại ChÃ. Việc váºn dụng má»™t cách "tùy tiện" những nguyên tắc kết cấu chÆ°Æ¡ng hồi chứng tá» các tác giả đã không gò tác phẩm của mình và o má»™t cái khuôn đúc sẵn. Äiá»u đó cho thấy ảnh hưởng của tiểu thuyết truyá»n thống (cả của ta và Trung Quốc) đến cách kết cấu tiểu thuyết giai Ä‘oạn nà y không quá sâu sắc và không mang tÃnh hệ thống. Bởi váºy, những dấu hiệu ảnh hưởng tiểu thuyết chÆ°Æ¡ng hồi còn có thể giải thÃch bởi má»™t lý do khác gắn vá»›i bối cảnh văn hóa lúc bấy giá». Äó là khi tác phẩm má»›i ra Ä‘á»i, chúng hầu hết được công bố trên các báo trÆ°á»›c khi xuất bản thà nh sách. Trong khuôn khổ có hạn của tá» báo, tác phẩm tiểu thuyết do có Ä‘á»™ dà i lá»›n nên phải chia thà nh nhiá»u kỳ. Việc nà y chắc chắn có ảnh hưởng đến kết cấu tác phẩm và lối viết của nhà văn. 1.3. Ná»— lá»±c vượt thoát kiểu kết cấu chÆ°Æ¡ng hồi NhÆ° đã nói, hình thức kết cấu chÆ°Æ¡ng hồi có nguồn gốc từ loại truyện kể. Äó là hệ quả tất yếu của văn hóa Ä‘á»c bằng tai má»™t thá»i. Những Ä‘iểm mạnh của kiểu kết cấu chÆ°Æ¡ng hồi nhÆ° cấu trúc tác phẩm chặt chẽ, mạch lạc, tạo được tâm lý hồi há»™p chỠđợi ở ngÆ°á»i Ä‘á»c khiến truyện cà ng thêm hấp dẫn... cÅ©ng không thể phủ nháºn được. NhÆ°ng trong xu thế phát triển của xã há»™i nói chung và văn há»c nói riêng theo hÆ°á»›ng hiện đại, để đáp ứng nhu cầu của tầng lá»›p công chúng má»›i muốn Ä‘á»c tiểu thuyết bằng mắt, các nhà văn đã từng bÆ°á»›c tiếp thu lối kết cấu hiện đại phÆ°Æ¡ng Tây, thoát khá»i kiểu kết cấu chÆ°Æ¡ng hồi cổ Ä‘iển. Biểu hiện đầu tiên dá»… nháºn thấy là cụm từ "Hồi thứ..." được thay bằng "ChÆ°Æ¡ng thứ..." trong các tác phẩm Äất bằng sóng dáºy (Cẩm Vân nữ sÄ©), Mồ cô Phượng (Trứ Giả), Nữ anh tà i (Hoà ng Thị Tuyết Hoa)... Nhiá»u tác phẩm không ghi "hồi" hay "chÆ°Æ¡ng" mà dùng các số La Mã là m ký hiệu phân chia thà nh các chÆ°Æ¡ng, Ä‘oạn. Tiêu biểu là : NÆ°á»›c hồ GÆ°Æ¡m (Lan Khai), Hoà ng Äà o tÆ°Æ¡ng cố (Pélix Má»™ng Trần), Nặng nghÄ©a Châu Trần (Nguyá»…n Thái Hòa), Kim Tú Cầu (Äạm PhÆ°Æ¡ng nữ sá»), Quả dÆ°a Ä‘á» (Nguyá»…n Trá»ng Thuáºt)... Có tác phẩm không đánh số La Mã mà chỉ cách Ä‘oạn bằng những khoảng trống của văn bản. Äá»i Hoà ng Oanh (VÅ© Äình ChÃ) là má»™t và dụ. Tháºm chÃ, trong nhiá»u tiểu thuyết việc chia thà nh các cuốn (quyển) chỉ liên quan đến vấn Ä‘á» Ä‘á»™ dà i, giữa các chÆ°Æ¡ng hầu nhÆ° không có ranh giá»›i vá» mặt sá»± kiện. Chẳng hạn, tiểu thuyết Äất bằng sóng dáºy gồm hai quyển. ChÆ°Æ¡ng thứ XVI được ngắt là m đôi. Do váºy, giữa hai quyển không há» có ranh giá»›i phân chia. Rất nhiá»u cuốn được viết liá»n má»™t mạch từ đầu đến cuối, không chia Ä‘oạn, không đánh số La Mã... nghÄ©a là không há» có dấu hiệu hình thức của việc bố cục tác phẩm. Äó là các trÆ°á»ng hợp: Gia đình ngá»™ biến (Nguyá»…n Hữu Sinh), Bể oan (TrÆ°Æ¡ng Thị BÃch Liên), Danh lợi (Lê ChÆ¡n Tâm), Chiếc xuyến và ng (Nguyá»…n Văn Thao), Hiếu nghÄ©a vẹn hai, Bèo mây tan hiệp (Phạm Minh Kiên), Lòng ngÆ°á»i nham hiểm (Nguyá»…n Chánh Sắt)... Ra Ä‘á»i cùng lúc vá»›i những tiểu thuyết có hình thức kết cấu chÆ°Æ¡ng hồi, chúng thể hiện má»™t bÆ°á»›c tiến dà i của nhà văn trong quan niệm vá» kết cấu. Việc bá» các cặp câu tóm tắt ở đầu má»—i chÆ°Æ¡ng (hồi), nhất là trong các tiểu thuyết lịch sá», cÅ©ng cho thấy ý thức cách tân thể loại rất rõ rệt ở ngÆ°á»i cầm bút. Hà nh trình của Nguyá»…n Tá» Siêu từ Tiếng sấm đêm đông đến Lê Äại Hà nh rồi Vua Bố Cái, Äinh Tiên Hoà ng đã thể hiện ná»— lá»±c rất lá»›n của nhà văn. Ở Tiếng sấm đêm đông, mở đầu má»—i hồi là má»™t cặp câu văn vần tám chữ đối nhau rất chặt chẽ. Và dụ chÆ°Æ¡ng V: “Núi Nhâm SÆ¡n, chúa cứu thế gặp nhau, Thà nh Giao Châu, giặc hại dân giết lẫnâ€. Sang đến Lê Äại Hà nh, cặp câu mở đầu hồi chỉ còn năm âm tiết vá»›i má»™t lối diá»…n đạt nôm na hÆ¡n. Và dụ chÆ°Æ¡ng II: “Liá»u mình thăm miệng hổ, Bán nÆ°á»›c dáºy lòng langâ€. Äến Vua Bố Cái và Äinh Tiên Hoà ng thì không còn bóng dáng của các cặp câu mở đầu hồi nữa, chỉ còn các số La Mã là ký hiệu phân chia tác phẩm thà nh các Ä‘oạn, khiến ngÆ°á»i Ä‘á»c có cảm giác nhẹ nhà ng hÆ¡n khi tiếp nháºn. Trong nhiá»u tiểu thuyết khác, các nhà văn vẫn đặt tên chÆ°Æ¡ng (hồi) nhÆ°ng vá»›i những tiêu Ä‘á» ngắn gá»n, dá»… hiểu và mang dáng vẻ hiện đại; chứ không phải là những cặp câu đối nhau cả vá» lá»i lẫn ý nữa. Chẳng hạn: "Tình cá» gặp gỡ", "Có táºt dá»±t mình" (Biển trầm luân); "Tảo má»™", "Xuất giá" (Mồ cô Phượng); "Khách đến", "Thân gái, nợ nhà " (Äất bằng sóng dáºy); "Tá»™i tình", "Äem Ä‘i Ä‘Ã y", "Tìm được thức ăn" (Quả dÆ°a Ä‘á»)... Äặc biệt, trong Hai chị em lÆ°u lạc tiêu Ä‘á» của chÆ°Æ¡ng (Ä‘oạn) lại chÃnh là những lá»i nói của nhân váºt: "Sao khóc?", "Cha và chị không ăn, con cÅ©ng nhịn", "Ai đó váºy, cha?"... Má»™t biểu hiện nữa của ná»— lá»±c vượt thoát kiểu kết cấu chÆ°Æ¡ng hồi, là ngÆ°á»i kể chuyện không chỉ góp mặt và o lá»i kể qua những lá»i bình thể hiện thái Ä‘á»™, mà còn bằng những lá»i cảm thán biểu lá»™ tình cảm. Những lá»i bình, lá»i than của ngÆ°á»i kể thay vì hình thức văn vần, đã chuyển sang hình thức văn xuôi. Và nhÆ°: “Lạ thay! ChÃnh mình dại mà cứ tưởng là mình không dại, chÃnh mình si mà cứ sợ ngÆ°á»i ta cho là si; mình lúc ấy tháºt không tá»± biết mình váºy. Thế má»›i biết ở Ä‘á»i những phÆ°á»ng quan-tham, lại-nhÅ©ng, những đồ bán lợi buôn danh, quân tà n-bạo, đứa bất-nhân mà tá»± nó tháºt không biết nó! Muốn cho chúng nó biết tá»™i nó tất phải đợi khi nó đứng ra ngoà i cái địa-vị của nó, cÅ©ng nhÆ° tôi sau khi đã đứng ra ngoà i cái sá»± chÆ¡i-bá»i mạnh-lãng của tôi váºy!â€([9]). Äiá»u nà y không chỉ khiến cho tác phẩm mang mà u sắc hiện đại, mà còn tạo tiá»n đỠđể hình thức trữ tình ngoại Ä‘á», triết luáºn ngoại Ä‘á» xuất hiện trong văn xuôi tá»± sá»± hiện đại. Câu "ChÆ°a biết sá»± thể vá» sau thế nà o, sẽ xem hồi sau phân giải" trong các tiểu thuyết chÆ°Æ¡ng hồi, đến giai Ä‘oạn nà y đã được diá»…n đạt bằng nhiá»u cách khác nhau, phong phú và uyển chuyển hÆ¡n. Chẳng hạn, hết cuốn thứ nhất của Khối tình mà u nhiệm có câu: "Xin xem qua cuốn thứ nhì có nhiá»u Ä‘oạn bà máºt lắm!" Tinh thần thì vẫn nhÆ° tiểu thuyết chÆ°Æ¡ng hồi, chỉ là dùng từ ngữ khác Ä‘i và hiệu quả thẩm mỹ chắc chắn cÅ©ng có khác. Trong Nữ anh tà i, má»—i khi chuyển từ chÆ°Æ¡ng nà y sang chÆ°Æ¡ng khác, tác giả thÆ°á»ng dùng những câu văn vần nhÆ°ng trình bà y dÆ°á»›i hình thức văn xuôi và kết thúc bằng dấu ba chấm vá»›i ngụ ý vừa khép lại, vừa mở ra để lôi cuốn ngÆ°á»i Ä‘á»c. Chẳng hạn hết chÆ°Æ¡ng XV: "ÄÆ°á»ng xa dong rủi, gió tạc cát bay, bóng hồng đã khuất non Ä‘oà i, gÆ°Æ¡ng nga vặt vặt, dặm dà i thênh thênh..."; hay: "Than ôi, việc Ä‘á»i là thế, xiết nổi long Ä‘ong, thanh cao uổng bấy tấm lòng, trá»i xanh vá»›i khách má hồng, dể tha. Duyên kiếp ru mà ..." (hết chÆ°Æ¡ng XVIII). Hoà ng Äà o tÆ°Æ¡ng cố lại kết thúc má»—i quyển bằng má»™t lá»i nhắn: "Muốn biết vụ tầm kiếm má»™t trăm ngà n đồng bạc con cò và cái kết cuá»™c của pho Tiểu-thuyết nầy thì xin Ä‘á»c quyển thứ nhì thì rõ" (hết quyển thứ nhất). Tiểu thuyết Cô Ba Trà h cÅ©ng có cách là m tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° váºy. Nhìn chung, trên mô hình cÆ¡ bản của tiểu thuyết chÆ°Æ¡ng hồi, các nhà văn đã váºn dụng, dung hợp thêm những đặc Ä‘iểm của tiểu thuyết phÆ°Æ¡ng Tây. Tinh thần tiếp thu có cải biến nà y má»™t mặt thể hiện sá»± tiếp nối vá»›i văn xuôi tá»± sá»± truyá»n thống, mặt khác cho thấy tinh thần Ä‘á»™c láºp sáng tạo của nhà văn trong buổi đầu hình thà nh thể loại còn nhiá»u khó khăn. Ná»— lá»±c cách tân thể loại trên cÆ¡ sở kế thừa truyá»n thống đã tạo nên má»™t dạng thức tiểu thuyết má»›i vá»›i những đặc Ä‘iểm riêng biệt, không trá»™n lẫn vừa đáp ứng nhu cầu Ä‘á»™c giả, vừa đáp ứng yêu cầu hiện đại hóa văn há»c dân tá»™c. Äó là thà nh công bÆ°á»›c đầu của nghệ thuáºt tiểu thuyết trong giai Ä‘oạn đầu thế ká»· XX. 2. Kết cấu theo mô hình truyện Nôm Theo John C. Schaffer và Thế Uyên([10]), truyện hiệp khách và truyện tà i tá» giai nhân có nguồn gốc từ Trung Quốc đã ảnh hưởng rõ rệt tá»›i loại truyện Nôm thá»i trung đại, nhất là hai tác phẩm Truyện Kiá»u và Lục Vân Tiên. Äến lượt mình, hai tác phẩm nà y lại có nhiá»u ảnh hưởng đến các tiểu thuyết gia quốc ngữ buổi đầu. Bởi Ä‘a số các truyện nghÄ©a hiệp và tà i tá» giai nhân Ä‘á»u khá hiện thá»±c, nên "chúng gần gÅ©i vá»›i tiểu thuyết hiện đại hÆ¡n các truyện cổ Ä‘iển Tà u". CÅ©ng trong tà i liệu nà y, hai tác giả còn cho biết công thức của loại truyện tà i tá» giai nhân được xác định là : "Tà i tá» gặp giai nhân, đôi trẻ yêu nhau vượt qua má»i trở ngại khó khăn, chà ng thi Ä‘á»— là m quan, cÆ°á»›i nà ng và đôi uyên Æ°Æ¡ng sắt cầm hòa hiệp, bách niên giai lão". Trong giai Ä‘oạn đầu thế ká»· XX, những tiểu thuyết tuân thủ nghiêm ngặt công thức đó không nhiá»u. Có thể kể má»™t số tác phẩm có ná»™i dung tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° Phan Yên ngoại sá» (TrÆ°Æ¡ng Duy Toản), Ai là m được (Hồ Biểu Chánh), Tô Huệ Nhi ngoại sá» (Lê Hoằng MÆ°u), NghÄ©a hiệp kỳ duyên (Nguyá»…n Chánh Sắt), Giá»t máu chung tình (Tân Dân Tá»). Má»™t số tác phẩm có sá»± pha trá»™n giữa chủ Ä‘á» nghÄ©a hiệp và chủ Ä‘á» tà i tá» giai nhân nhÆ° Lá»a lòng và Châu vá» hiệp phố (Phú Äức). Tuy nhiên, trong giai Ä‘oạn 1900-1930, theo mô hình kết cấu truyện Nôm không chỉ có má»™t số tác phẩm thuá»™c chủ Ä‘á» tà i tá» giai nhân kể trên. Quy luáºt "thiện ác đáo đầu chung hữu báo" trở thà nh niá»m xác tÃn của nhiá»u ngÆ°á»i cầm bút. Bởi váºy kiểu kết cấu gặp gỡ - tai biến - tái hợp của truyện Nôm đã được váºn dụng khá rá»™ng rãi trong tiểu thuyết quốc ngữ giai Ä‘oạn nà y, nhất là những tác phẩm có khuynh hÆ°á»›ng đạo đức. Mở đầu cuốn Thù cha phải trả (Liá»…u Thanh Bần) là má»™t mối "thù cha" và kết thúc tác phẩm là "Thù cha đã trả, má»™t nhà đoà n viên" nhÆ° má»™t câu trả lá»i đầy đủ, rõ rà ng cho vấn đỠđặt ra trong nhan Ä‘á» tác phẩm. Trong Má»™t thiên thảm sá» (Võ Nghi Láºp) bao nhiêu khó khăn, rắc rối, cả má»™t "thiên thảm sá»" của gia đình cô hai Thanh, kết thúc Ä‘á»u được giải quyết má»™t cách trá»n vẹn. Má»i thứ trở nên tốt đẹp má»™t cách bất ngá»: "Nhắc lại cô hai Thanh năm nay nghÄ© mình già yếu rồi tuy là Tố-Linh ngá»—-nghịch chi-tá» mặc dầu mà cô cÅ©ng cứ thÆ°Æ¡ng còn lo háºu-nhá»±t cho con; nên cô cÆ°á»›i vợ cho Tố-Linh rồi giao cả ruá»™ng vÆ°á»n của cải. - Má»™t Ä‘iá»u lạ lắm! là xÆ°a kia Tố-Linh là đứa con ngá»—-nghịch xà i phá vô chừng mà nay cô hai Thanh giao cho của cải gia-tà i rồi, chà ng lại vâng lá»i cô mà ăn-năn, không nhÆ° trÆ°á»›c nữa, là m cho cô được toại chà vui lòng"([11]). Có được cái kết có háºu đó là do cô hai Thanh bấy nay ăn ở hiá»n là nh phúc đức, không chỉ biết lo lắng cho con mình mà còn lo dá»±ng vợ gả chồng cho hai cháu là Trá»ng Tình và Háo NghÄ©a vì cha mẹ mất sá»›m. Những tác phẩm nhÆ° Äỉnh núi cà nh mai (Nguyá»…n Tá» Siêu), Lòng ngÆ°á»i nham hiểm (Nguyá»…n Chánh Sắt), Nặng lá»i non nÆ°á»›c (Phạm Äại Tâm), Bèo mây tan hiệp, Hiếu nghÄ©a vẹn hai, Ân oán vì tình (Phạm Minh Kiên), Hoà ng Äà o tÆ°Æ¡ng cố (Pélix Má»™ng Trần)... và các tiểu thuyết của Hồ Biểu Chánh nhÆ° Chúa tà u Kim Quy, Nhân tình ấm lạnh, Vì nghÄ©a vì tình, Má»™t chữ tình, Cha con nghÄ©a nặng cÅ©ng dá»±a trên mô hình kết cấu tÆ°Æ¡ng tá»±. NhÆ° váºy, hầu hết những tác phẩm theo mô hình kết cấu nà y Ä‘á»u nhằm mục Ä‘Ãch giáo dục đạo đức, nhất là duy trì đạo đức Khổng Mạnh trong xã há»™i Ä‘ang ngà y cà ng chịu nhiá»u ảnh hưởng phÆ°Æ¡ng Tây. Và nếu trong các truyện Nôm: "Hạnh phúc thá»±c đã đến trà n ngáºp cho các báºc anh hùng liệt nữ: cái lý chỉ là vì ngÆ°á»i con trai hết lòng trung hiếu và ngÆ°á»i con gái đã má»™t lòng tiết nghÄ©a mặc dầu những biến rá»i của cuá»™c Ä‘á»i"([12]); thì trong những tiểu thuyết quốc ngữ theo mô hình kết cấu nà y, chỉ có lòng tốt, tình thÆ°Æ¡ng, sá»± Ä‘á»™ lượng, việc hiếu nghÄ©a, thái Ä‘á»™ cải tà quy chÃnh của các nhân váºt trung tâm má»›i giải quyết được các mâu thuẫn, gỡ nút được các xung Ä‘á»™t gay cấn của cốt truyện. Và chỉ những "kết thúc có háºu", hay là khi quy luáºt "ở hiá»n gặp là nh, ác giả ác báo" được thá»±c hiện, má»›i khiến cho ngÆ°á»i Ä‘á»c cảm thấy được thá»a mãn. Xây dá»±ng tác phẩm theo mô hình kết cấu nà y thÆ°á»ng kéo theo những đặc Ä‘iểm nhÆ°: truyện được kể theo trục tuyến tÃnh của thá»i gian, cái gì xảy ra trÆ°á»›c kể trÆ°á»›c, xảy ra sau kể sau; câu chuyện vì váºy không liên quan đến cảnh váºt bên ngoà i hay tâm lý bên trong; nếu có câu chuyện phụ xen và o, thì câu chuyện chÃnh nhiá»u khi phải gián Ä‘oạn, nhÆ°á»ng chá»— để chuyện phụ được kể liá»n má»™t mạch, rồi sau đó chuyện chÃnh má»›i tiếp tục. Phạm Quỳnh gá»i đây là kiểu "kể chuyện theo Ä‘Æ°á»ng thẳng". Mô hình kết cấu nà y không chỉ thuáºn tiện cho nhà văn, những ngÆ°á»i cầm bút buổi đầu của má»™t ná»n văn xuôi quốc ngữ còn nhiá»u khó khăn; mà còn phù hợp vá»›i trình Ä‘á»™ của đông đảo ngÆ°á»i Ä‘á»c - những ngÆ°á»i đã từng quen vá»›i việc thưởng thức truyện Nôm. 3. Kết cấu theo kiểu tiểu thuyết hiện đại Má»™t phÆ°Æ¡ng diện quan trá»ng của kết cấu cốt truyện là vấn Ä‘á» tráºt tá»± thá»i gian của sá»± kiện. Khác vá»›i hai kiểu kết cấu kể trên, kiểu kết cấu của tiểu thuyết hiện đại có biểu hiện đầu tiên là đảo lá»™n thá»i gian sá»± kiện. Má»™t nhà nghiên cứu lý luáºn văn há»c Trung Quốc - Phó Äằng Tiêu, đã tổng kết: "Trong sáng tác tiểu thuyết, lấy thá»i gian là m thứ tá»± tình tiết, xuất hiện ba thứ tình huống, tức: đầu tiên viết kết quả, để Ä‘á»™c giả vừa và o đầu đã biết xảy ra tình huống gì, từ đó mà trong quá trình Ä‘á»c không ngừng suy nghÄ© vỠý nghÄ©a của kết cục đó; viết từ cao trà o của tình tiết, để tạo ra ý nghÄ© treo lÆ¡ lá»ng, khÆ¡i gợi tò mò của Ä‘á»™c giả, khiến ngÆ°á»i ta dÆ°á»ng nhÆ° đã ở trong cảnh, mà không quá chú ý đến thứ tá»± thá»i gian; lúc triển khai tình tiết câu chuyện, do nhu cầu nà o đó, Ä‘Æ°a và o nháºn váºt hoặc sá»± kiện, tuy sẽ khiến tình tiết Ä‘ang tả tạm thá»i đứt Ä‘oạn, nhÆ°ng có thể tạo thêm sức chú ý của Ä‘á»™c giả"([13]). Các hình thức sắp xếp trình tá»± thá»i gian mà Phó Äằng Tiêu tổng kết, cÆ¡ bản đã được sá» dụng trong tiểu thuyết giai Ä‘oạn nà y. Äầu tiên viết kết quả, để Ä‘á»™c giả vừa và o đầu đã biết xảy ra tình huống gì, đó là dụng ý của Hoà ng Ngá»c Phách khi xây dá»±ng tiểu thuyết Tố Tâm. Vừa và o truyện, ngÆ°á»i Ä‘á»c biết ngay là Tố Tâm, nhân váºt chÃnh đã chết: "Ký giả mở ra xem thấy đầy má»™t há»™p thÆ° bá» và o ba cái phong bì trên Ä‘á» mấy chữ: "Tố Tâm di bút", ở dÆ°á»›i những phong bì ấy thấy mấy cái khăn thêu, hai chiếc nhẫn và ng, má»™t cái kim và ng đầu Ä‘Ãnh má»™t đóa hoa lan nhá». Còn cái gói giấy khác thì ký giả không mở đến. Lúc ký giả sắp mở thÆ° ra xem, Äạm Thủy đã soạn xong hòm đứng Ä‘áºy bảo ký giả ra ghế ngoà i vÆ°á»n hoa. Ký giả cầm cả cái há»™p mà đi theo bạn"([14]). Từ ấn tượng vá» những ká»· váºt thiêng liêng của tình yêu mà chỉ má»™t ngÆ°á»i còn giữ, ngÆ°á»i kia đã chết; mở đầu ấy khiến ngÆ°á»i Ä‘á»c có nhiá»u băn khoăn. Vì sao Tố Tâm phải chết? Tố Tâm đã chết nhÆ° thế nà o? Cái chết của Tố Tâm khiến Äạm Thủy Ä‘au khổ ra sao? Những câu há»i đại loại nhÆ° thế sẽ quấn riết, lôi cuốn ngÆ°á»i Ä‘á»c truyện. Äể rồi khi những thắc mắc đã tìm được lá»i đáp, ngÆ°á»i Ä‘á»c giải tá»a được ná»—i tò mò riêng tÆ°, thì Ä‘i xa hÆ¡n những ấn tượng lúc ban đầu, sẽ có má»™t hình bóng Tố Tâm không nguôi ám ảnh. Khác vá»›i cách là m của Hoà ng Ngá»c Phách, viết NÆ°á»›c hồ GÆ°Æ¡m, Lan Khai đã bắt đầu từ cao trà o của tình tiết, đó là cái chết của BÃch Hà : "Tám giá»!... má»™t ngÆ°á»i phu lục-lá»™ già là m việc quét lá ở ngoà i vệ hồ. Khi đến chá»— sế cá»a Ä‘á»n bà Kiện, ngÆ°á»i ấy vô-tình nhìn ra hồ, bá»—ng thấy má»™t váºt gì trăng-trắng nổi báºp-bá»nh trong đám lá sen tà n-tạ. Nghi tình ra xem thì ra má»™t cái sác (xác) chết Ä‘uối, không biết tá»± bao giá». (...) Vá»›t lên, cái sác (xác) đó là má»™t ngÆ°á»i thiếu-phụ má»›i chết tuy dầm hÆ¡i nÆ°á»›c song nét mặt hãy còn giữa được cái vẻ kiá»u-mị, cái vẻ đẹp ngáºm-ngùi biết bao tình Ä‘au ná»—i khổ ngấm-ngầm. NgÆ°á»i thiếu-phụ đó mình mặc chiếc áo lụa bạch, khám thân thể không có thÆ°Æ¡ng-tÃch gì khả nghi mà cÅ©ng chẳng có giấy má căn-cÆ°á»›c gì cả. Thế thì ngÆ°á»i thiếu-phụ tá»± trầm rồi!..."([15]). Mở đầu nhÆ° thế, tác giả nhÆ° có ngụ ý Ä‘Æ°a ngÆ°á»i Ä‘á»c và o giữa đám đông của những ngÆ°á»i Ä‘ang đứng xem để mà "Ä‘oán thế nà y, Ä‘oán thế ná»", bên cạnh "lắm kẻ khốn-nạn buông những câu bông-lÆ¡n nghe mà đau lòng". Và thế là bao nhiêu câu há»i cứ tá»± đặt ra trong óc má»—i ngÆ°á»i. Sẽ không còn ngÆ°á»i Ä‘á»c nà o quá chú ý đến thứ tá»± thá»i gian của sá»± kiện nữa. Äiá»u quan trá»ng là phải tìm được câu trả lá»i. Phần còn lại của tác phẩm chÃnh là giải đáp của ngÆ°á»i viết. Kết cấu nhÆ° thế, so vá»›i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i có thể nói là chặt chẽ và hấp dẫn. Và giá trị nổi báºt của tiểu thuyết NÆ°á»›c hồ GÆ°Æ¡m chủ yếu cÅ©ng ở phÆ°Æ¡ng diện nà y. Bên cạnh những "kỹ xảo sắp đặt tình tiết" mang lại sức sống má»›i cho tiểu thuyết nói trên, những kết thúc bá» ngá», không có háºu, kết cục theo hÆ°á»›ng bi luỵ, Ä‘au buồn, gợi cho ngÆ°á»i Ä‘á»c Ãt nhiá»u suy nghÄ©, cÅ©ng là má»™t biểu hiện của kết cấu theo hÆ°á»›ng hiện đại. Những tiểu thuyết nhÆ° Cà nh hoa Ä‘iểm tuyết, Cuá»™c tang thÆ°Æ¡ng, Tố Tâm, Mồ cô Phượng, Cô Ba Trà h, Ngá»c chìm đáy biển, Bể oan, Kim Tú Cầu, Äá»i Hoà ng Oanh, Giá»t lệ sông HÆ°Æ¡ng... không khép lại chÃnh nó. NghÄ©a là mở đầu và kết thúc không gặp nhau trong quan hệ đầu cuối tÆ°Æ¡ng ứng. Tuy mức Ä‘á»™ bi kịch của má»—i tác phẩm có khác nhau, nhÆ°ng nhìn chung, nhà văn hầu nhÆ° không có kết luáºn rõ rà ng vá» cốt truyện và nhân váºt, ngÆ°á»i Ä‘á»c có thể suy nghÄ© theo cách riêng. Kết cấu nhÆ° váºy sẽ tạo nên tÃnh chất nhiá»u tầng báºc trong ý nghÄ©a của tiểu thuyết, khiến tác phẩm lôi cuốn ngÆ°á»i Ä‘á»c hÆ¡n. NgÆ°á»i ta Ä‘á»c xong có thể chÆ°a hiểu hết tác phẩm mà cần có thá»i gian suy ngẫm thêm bằng sức tưởng tượng và sá»± trải nghiệm của riêng má»—i ngÆ°á»i. Tiểu thuyết truyá»n thống, nhất là những tác phẩm vá» Ä‘á» tà i lịch sá» và kết cấu theo lối chÆ°Æ¡ng hồi, thÆ°á»ng mang tÃnh biên niên lịch sá» rất cụ thể. Nhà văn có sá»± ghi chép chÃnh xác vá» năm tháng xảy ra câu chuyện. Ngược lại, trong quá trình thuáºt chuyện, tiểu thuyết hiện đại thÆ°á»ng không ám thị thá»i gian. Tác giả dÆ°á»ng nhÆ° không muốn nói rõ câu chuyện, sá»± việc ấy xảy ra và o ngà y tháng năm nà o. Xu hÆ°á»›ng "nhạt hoá bối cảnh thá»i đại" bÆ°á»›c đầu cÅ©ng đã tìm thấy trong tiểu thuyết quốc ngữ giai Ä‘oạn 1900-1930. Chuyện tình yêu vá»›i Tố Tâm, trong hoà i niệm của Äạm Thuá»· được bắt đầu bằng thá»i gian, nhÆ°ng là má»™t thá»i gian phiếm chỉ: "Năm đó... tôi và o há»c trÆ°á»ng Cao đẳng được hÆ¡n má»™t năm thì vá» nghỉ tết"... Và suốt từ đó cho tá»›i cuối tác phẩm, mặc dù các nhân váºt nhiá»u lần thÆ° từ cho nhau, nhiá»u lần ghi nháºt ký - những công việc thÆ°á»ng gắn liá»n vá»›i thá»i gian hay cần sá»± hiện hữu của thá»i gian, nhÆ°ng cÅ©ng chỉ thấy ghi ngà y chứ tuyệt nhiên không biết tháng, năm. Tình yêu của Minh Tâm và BÃch Ngá»c (Ngá»c chìm đáy biển) biết rằng được bắt đầu từ "má»™t buổi chiá»u chúa-nhá»±t", nhÆ°ng không rõ của tháng nà o năm nà o. Những tác phẩm nhÆ° Cô Ba Trà h, Mồ cô Phượng được xây dá»±ng dá»±a trên những nguyên mẫu có tháºt, nhÆ°ng ngÆ°á»i viết cÅ©ng không há» có ý định tiết lá»™ thá»i gian của những biến cố, sá»± kiện xảy ra vá»›i các nhân váºt trong tác phẩm. * Ba dạng thức kết cấu của tiểu thuyết quốc ngữ kể trên đã thể hiện rất rõ tÃnh chất giao thá»i và giao thoa của thể loại. Nếu kết cấu theo lối chÆ°Æ¡ng hồi và truyện Nôm cho thấy dấu ấn Ä‘áºm nét của các dạng tá»± sá»± truyá»n thống phÆ°Æ¡ng Äông, thì những biểu hiện của kiểu kết cấu hiện đại theo mô hình phÆ°Æ¡ng Tây cÅ©ng khá rõ rà ng. Ngay trong cách váºn dụng lối kết cấu chÆ°Æ¡ng hồi, ta đã thấy những ná»— lá»±c cách tân không mệt má»i của các nhà văn. Äiá»u nà y cà ng có lý hÆ¡n nữa khi đặt trong tÆ°Æ¡ng quan vá»›i những cảm hứng chủ đạo của tiểu thuyết giai Ä‘oạn nà y để dá»… dà ng nháºn thấy kết cấu kiểu chÆ°Æ¡ng hồi được sá» dụng nhiá»u trong các tác phẩm mang cảm hứng lịch sá», kết cấu kiểu truyện Nôm phổ biến sá» dụng trong các tác phẩm mang cảm hứng đạo lý; còn các tác phẩm mang cảm hứng hiện thá»±c và lãng mạn có xu hÆ°á»›ng thể nghiệm lối kết cấu hiện đại. Tất nhiên, sá»± phân chia nhÆ° thế không phải lúc nà o cÅ©ng rạch ròi. NhÆ°ng Ä‘iá»u đó đủ nói lên rằng, ngay trong buổi bình minh của lịch sá» thể loại, đã có má»™t sá»± thống nhất cao giữa ná»™i dung và hình thức nghệ thuáºt tiểu thuyết. Trong quá trình váºn Ä‘á»™ng, cùng vá»›i các khÃa cạnh thi pháp khác, cách kết cấu tiểu thuyết đã dần dần thoát ly những ảnh hưởng mang tÃnh chất truyá»n thống, khu vá»±c; tiệm tiến tá»›i cái hiện đại, toà n cầu nhÆ° má»™t sá»± tÃch lÅ©y vá» chất cho những tiểu thuyết hiện đại hoà n toà n thoát thai truyá»n thống ra Ä‘á»i trong giai Ä‘oạn sau.  ([1]) Từ Ä‘iển văn há»c (bá»™ má»›i), Nxb Thế giá»›i, Hà Ná»™i, 2004, tr.1723. ([2]) TrÆ°Æ¡ng Quốc Phong, Tiểu thuyết sá» thoại các thá»i đại Trung Quốc, Thái Trá»ng Lai biên dịch, Nxb Văn nghệ, Thà nh phố Hồ Chà Minh, 2001, tr.109-110. ([3]) Nguyá»…n Äình Chú (biên soạn), Nguyá»…n Tá» Siêu, tác phẩm chá»n lá»c, Nxb Há»™i Nhà văn, Hà Ná»™i, 1998, tr.187. ([4]) Nguyá»…n Äình Chú (biên soạn), Nguyá»…n Tá» Siêu, tác phẩm chá»n lá»c, sÄ‘d, tr.220. ([5]) Nguyá»…n Äình Chú (biên soạn), Nguyá»…n Tá» Siêu, tác phẩm chá»n lá»c, sÄ‘d, tr.234-235. ([6]) Nguyá»…n Äình Chú (biên soạn), Nguyá»…n Tá» Siêu - Tác phẩm chá»n lá»c, sÄ‘d, tr.246. ([7]) Tân Dân Tá», Giá»t máu chung tình, Äức LÆ°u PhÆ°Æ¡ng ThÆ° quán, Sà i Gòn, 1928, tr.179-180. ([8]) Phan Kế BÃnh, HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng, Äông Kinh ấn quán, Hà Ná»™i, 1914. ([9]) DÆ°Æ¡ng Tá»± Giáp, Phồn hoa má»™ng tỉnh, Nhà in Kim Äức Giang, Hà Ná»™i, 1929, tr.22-23. ([10]) John C. Schaffer và Thế Uyên, "Tiểu thuyết xuất hiện tại Nam Kỳ", Tạp chà Văn há»c, Số 8/ 1994, tr. 6-14. ([11]) Võ Nghi Láºp, Má»™t thiên thảm sá», Nhà in Man Sanh, Chợ Lá»›n, 1928, tr.61. ([12]) Thanh Lãng, Bảng lược đồ văn há»c Việt Nam, Quyển hạ, Trình bà y xuất bản, Sà i Gòn, 1967, tr.443. ([13]) Phó Äằng Tiêu, "Kỹ xảo sắp đặt tình tiết", Văn, Số 5/2002, tr. 98-105. ([14]) Hoà ng Ngá»c Phách (Tái bản), Tố Tâm, Nxb. Văn nghệ - Há»™i Nghiên cứu giảng dạy văn há»c Tp. Hồ Chà Minh, 1988, tr.5. ([15]) Nguyá»…n Lan Khai, NÆ°á»›c hồ GÆ°Æ¡m, Nháºt Nam, Hà Ná»™i, 1928, tr.2. |