Luáºn án Tiến sỹ: Äiển hình hoá trong văn xuôi hiện thá»±c phê phán Việt Nam (giai Ä‘oạn 1930-1945) |
Tuesday, 12 April 2011 18:35 | |
Tác giả: Nguyá»…n Thị Thu Thuá»· Năm thá»±c hiện 2006 Tóm tắt luáºn án MỞ ÄẦU
1.1.           Äiển hình hóa là thà nh tá»±u nghệ thuáºt nổi báºt của chủ nghÄ©a hiện thá»±c phê phán, là đặc trÆ°ng cÆ¡ bản để phân biệt chủ nghÄ©a hiện thá»±c phê phán vá»›i chủ nghÄ©a lãng mạn. Nghiên cứu Ä‘iển hình hóa trong văn xuôi hiện thá»±c phê phán ở Việt Nam giai Ä‘oạn 1930-1945 sẽ giúp Ãch cho những khám phá thêm vấn Ä‘á» nà y ở những góc nhìn thẩm mỹ má»›i trong sá» dụng sức mạnh liên ngà nh : lý luáºn văn há»c và mỹ há»c. 1.2.           Äầu thế kỉ XX, lịch sá» văn há»c Việt Nam phân hóa thà nh hai dòng chÃnh: văn há»c lãng mạn và văn há»c hiện thá»±c. Hai dòng văn há»c nà y quả đã có những đóng góp quan trá»ng cho tiến trình lịch sá» văn há»c dân tá»™c. Luáºn án chá»n chủ nghÄ©a hiện thá»±c phê phán để nghiên cứu, vì đây là má»™t trong những nghệ thuáºt tiá»n cách mạng, bám sát Ä‘á»i sống, có giá trị thức tỉnh nhân dân, trong cuá»™c đấu tranh giải phóng dân tá»™c bằng những Ä‘iển hình văn há»c bất hủ. Nó đã khÆ¡i dáºy được lòng bất bình, không chịu Ä‘á»±ng được vá»›i xã há»™i cÅ© và bồi dưỡng ý thức cần bứt phá, vÆ°Æ¡n lên đón chà o má»™t cuá»™c sống má»›i. Dòng văn há»c nà y ngay từ khi má»›i ra Ä‘á»i cÅ©ng đã được giá»›i nghiên cứu rất quan tâm và đỠcao, đặc biệt là nhà phê bình mác-xÃt Hải Triá»u. 1.3.           Äiển hình hóa trong văn xuôi hiện thá»±c phê phán là phÆ°Æ¡ng thức nghệ thuáºt tiêu biểu của dòng văn há»c nà y. Nó là má»™t kiểu xây dá»±ng nghệ thuáºt má»›i, góp và o tiến trình hiện đại hóa ná»n văn há»c Việt Nam, đặc biệt ở phÆ°Æ¡ng diện khám phá mâu thuẫn thá»i đại. 1.4.           Hiện nay, thà nh tá»±u của văn há»c hiện thá»±c phê phán đã được Ä‘Æ°a và o chÆ°Æ¡ng trình giảng dạy ở khoa Ngữ văn các trÆ°á»ng Äại há»c sÆ° phạm, Äại há»c khoa há»c xã há»™i và nhân văn và các trÆ°á»ng phổ thông trung há»c. Vấn Ä‘á» nghiên cứu của luáºn án có thể đóng góp và o công tác giảng dạy và nghiên cứu ở các cấp há»c nói trên.
a)     TrÆ°á»›c năm 1945. Giá»›i nghiên cứu văn há»c lúc nà y má»›i chỉ táºp trung và o bản chất hiện thá»±c của văn há»c. Äáng chú ý hÆ¡n cả là ý kiến của VÅ© Ngá»c Phan trong bá»™ Nhà văn hiện đại. Trên những nét lá»›n, ông đã Ä‘á» cáºp đến những khuôn mặt của các nhà văn hiện thá»±c Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i; ý kiến của ông chủ yếu thiên vá» phÆ°Æ¡ng diện nghệ thuáºt và ý nghÄ©a nhân bản của các hình tượng. Hải Triá»u biểu dÆ°Æ¡ng Kép TÆ° Bá»n và khẳng định vai trò của khuynh hÆ°á»›ng văn há»c tả thá»±c. VÅ© Trá»ng Phụng, Trần Minh TÆ°á»›c, Phú HÆ°Æ¡ng cÅ©ng nhiệt liệt ca ngợi Tắt đèn. b)     Từ 1945 – 1986. Vấn Ä‘á» Ä‘iển hình hóa trong văn xuôi hiện thá»±c phê phán ngà y cà ng được giá»›i nghiên cứu văn há»c quan tâm. Mở đầu là công trình nghiên cứu của nhóm Lê Quý Äôn (Lược thảo lịch sá» văn há»c Việt Nam - 1957), chuyên luáºn của Hà Minh Äức (Nam Cao-nhà văn hiện thá»±c xuất sắc, 1961), công trình của nhà nghiên cứu Hồng ChÆ°Æ¡ng (PhÆ°Æ¡ng pháp sáng tác trong văn há»c nghệ thuáºt, 1962), Nguyá»…n Äức Äà n và Phan Cá»± Äệ (BÆ°á»›c Ä‘Æ°á»ng phát triển tÆ° tưởng và nghệ thuáºt của Ngô Tất Tố, 1962). Các công trình của Viện văn há»c (SÆ¡ thảo lịch sá» văn há»c Việt Nam 1930-1945, 1964), chuyên luáºn của Nguyá»…n Äức Äà n (Mấy vấn Ä‘á» văn há»c hiện thá»±c phê phán Việt Nam, 1968), và công trình của nhóm các tác giả Huỳnh Lý, Hoà ng Dung, Nguyá»…n Hoà ng Khung, Nguyá»…n Äăng Mạnh, Nguyá»…n Trác (Lịch sá» văn há»c Việt Nam 1930-1945, 1973), đã thá»±c sá»± lÆ°u tâm đến những vấn Ä‘á» lý luáºn chung vá» chủ nghÄ©a hiện thá»±c phê phán Việt Nam. Công trình nghiên cứu của Phan Cá»± Äệ vá»›i cuốn Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại (1974); Từ Ä‘iển văn há»c (1984) của Nguyá»…n Hoà nh Khung là những công trình tiêu biểu.  Thá»i kỳ nà y giá»›i nghiên cứu mác-xÃt đã có những đóng góp quan trá»ng trong việc nghiên cứu thà nh tá»±u của chủ nghÄ©a hiện thá»±c phê phán. Nhiá»u công trình có tÃnh khoa há»c cao, có sá»± phân tÃch đánh giá thá»a đáng. Tuy nhiên, việc váºn dụng quan Ä‘iểm, phÆ°Æ¡ng pháp nghiên cứu mác-xÃt cÅ©ng có lúc rÆ¡i và kiểu váºn dụng máy móc công thức của Ph.Ä‚ngghen vá» tÃnh cách Ä‘iển hình trong hoà n cảnh Ä‘iển hình. Bởi váºy, có ý kiến Ä‘á» cao giá trị của Tắt đèn nhÆ°ng lại hạ thấp giá trị của Sống mòn và phê phán nặng ná» tác phẩm của VÅ© Trá»ng Phụng.  Ở Sà i Gòn trÆ°á»›c 1975, các nhà nghiên cứu chÆ°a thá»±c sá»± quan tâm đến dòng văn há»c nà y vá»›i tÆ° cách là má»™t phÆ°Æ¡ng pháp sáng tác, má»™t trà o lÆ°u. c)     Từ 1986 đến nay. Trên tinh thần “đổi má»›iâ€, giá»›i nghiên cứu văn há»c đã có cái nhìn toà n diện và “cởi mở†đối vá»›i các hiện tượng văn há»c “tiá»n chiếnâ€. Công trình NghÄ© tiếp vá» Nam Cao (1992) do Phong Lê chủ biên; chuyên luáºn của Trần Äăng Suyá»n (Chủ nghÄ©a hiện thá»±c của Nam Cao, 2001) là những hÆ°á»›ng nghiên cứu má»›i.  Äiểm qua má»™t số công trình nghiên cứu trên, bÆ°á»›c đầu luáºn án nháºn thấy chÆ°a có má»™t công trình nà o đứng ở liên ngà nh lý luáºn văn há»c và mỹ há»c khảo sát má»™t cách trá»±c tiếp vá» thà nh tá»±u Ä‘iển hình hóa trong văn xuôi hiện thá»±c phê phán.
a)     Luáºn án dùng phÆ°Æ¡ng pháp liên ngà nh để nghiên cứu nghệ thuáºt Ä‘iển hình hóa của văn há»c hiện thá»±c phê phán Việt Nam nhÆ° hệ thống quan Ä‘iểm thẩm mỹ, hệ thống kiểu nhân váºt, hệ thống Ä‘iá»u khiển chất liệu của nghệ thuáºt. Äồng thá»i, luáºn án còn phát hiện thêm tác Ä‘á»™ng của các Ä‘iển hình nà y tá»›i sá»± hoà n thiện nhân cách của con ngÆ°á»i. b)     Äối tượng của luáºn án là văn xuôi hiện thá»±c phê phán. Luáºn án chỉ táºp trung và o những tác phẩm có thà nh tá»±u cao vá» nghệ thuáºt của Ngô Tất Tố, Nguyá»…n Công Hoan, VÅ© Trá»ng Phụng, Nam Cao, Nguyên Hồng.
-        PhÆ°Æ¡ng pháp chung : Luáºn án dá»±a trên cÆ¡ sở phÆ°Æ¡ng pháp duy váºt biện chứng và duy váºt lịch sá» coi văn há»c là má»™t hình thái ý thức thẩm mỹ đặc thù của xã há»™i. -        PhÆ°Æ¡ng pháp cụ thể :
a)     Khi váºn dụng phÆ°Æ¡ng pháp liên ngà nh, luáºn án đã cố gắng tìm ra quy luáºt váºn Ä‘á»™ng của cả má»™t hệ thống xã há»™i: từ sá»± thay đổi văn minh, thay đổi tÆ° tưởng sáng tạo thá»i đại, thay đổi tâm thế xã há»™i, thay đổi văn tá»±, tất yếu dẫn đến xuất hiện đối tượng thẫm mỹ má»›i; trong đó xuất hiện những vùng văn há»c khác nhau, có vùng chất liệu đặc sắc tạo nên dòng văn há»c hiện thá»±c phê phán. b)     Luáºn án chú ý đến mối quan hệ giữa quan Ä‘iểm thẩm mỹ vá»›i nghệ thuáºt Ä‘iển hình và nghệ thuáºt xây dá»±ng các kiểu nhân váºt Ä‘iển hình của văn xuôi hiện thá»±c phê phán Việt Nam giai Ä‘oạn 1930 – 1945. Luáºn án lần đầu tiên đã dá»±a và o tiêu chà “Tha hóa†để phân loại nhân váºt Ä‘iển hình. c)     Luáºn án là m sáng tá» hÆ¡n vấn đỠ“cái Tôi†của nhà văn và “cái tôi†của nhân váºt trong văn há»c hiện thá»±c phê phán Việt Nam mà bấy lâu giá»›i nghiên cứu chỉ dà nh “cái tôi†cho văn há»c lãng mạn. d)     Luáºn án cÅ©ng đã cố gắng phát hiện thêm mặt sau của Ä‘iển hình nghệ thuáºt, nghÄ©a là phần tác Ä‘á»™ng của các Ä‘iển hình nà y tá»›i xã há»™i, đối vá»›i nhân cách con ngÆ°á»i theo quy luáºt thiết láºp má»™t sá»± thanh lá»c bên trong tâm hồn con ngÆ°á»i.
Ngoà i phần Mở đầu và Kết luáºn, luáºn án được tổ chức thà nh ba chÆ°Æ¡ng; 10 mục.  ChÆ°Æ¡ng I NHá»®NG TIỀN ÄỀ Xà HỘI VÀ VÄ‚N HỌC DẪN TỚI CHỦ NGHĨA HIỆN THá»°C PHÊ PHÃN    1930-1945 1.1. CÆ¡ sở văn minh của văn hóa. 1.1.1.     Văn minh được phát Ä‘á»™ng theo hÆ°á»›ng công nghiệp phÆ°Æ¡ng Tây. Trong là n sóng Âu hóa (từ sau hiệp Æ°á»›c PatÆ¡nốt - 1884), ở Việt Nam đã hình thà nh nên má»™t số đô thị má»›i, tạo ra con ngÆ°á»i đô thị và lối sống đô thị. Vì váºy, văn há»c có Ä‘iá»u kiện để gần gÅ©i vá»›i quần chúng và quần chúng cÅ©ng có nhiá»u Ä‘iá»u kiện để tiếp nháºn thà nh tá»±u của văn hóa, văn há»c má»›i. HÆ¡n thế, văn há»c hiện thá»±c phê phán lại hÆ°á»›ng vá» số đông, hÆ°á»›ng vá» tầng lá»›p bình dân, cho nên được quần chúng chú ý hÆ¡n các nghệ thuáºt khác. Tầng lá»›p tri thức tiểu tÆ° sản cÅ©ng bắt đầu phát triển. Há» cÅ©ng là tầng lá»›p mấp mé dÆ°á»›i đáy xã há»™i. ChÃnh vì thế, giải tần quần chúng hâm má»™ văn há»c hiện thá»±c phê phán rá»™ng hÆ¡n giải tần của văn há»c lãng mạn, siêu thá»±c. Ngay cả các tầng lá»›p trên khi bị văn há»c hiện thá»±c phê phán chÄ©a mÅ©i nhá»n và o thì há» không thể không chú ý. Văn há»c hiện thá»±c phê phán không chỉ có khối bạn Ä‘á»™c “thuáºn†mà còn có cả khối quần chúng “nghịchâ€. Äá»i sống thẩm mỹ thay đổi, tất yếu dẫn đến sá»± đổi thay của văn há»c. 1.1.2.     Văn hóa chủ yếu là ná»n văn hóa nô dịch “trong hà nh lang của văn hóa Phápâ€. Xâm chiếm nÆ°á»›c ta, Pháp chủ trÆ°Æ¡ng dùng văn hóa để nô dịch dân Việt (mở má»™t số trÆ°á»ng Cao đẳng và Äại há»c). Từ 1902 đến 1922, Pháp đã Ä‘Ã o tạo được má»™t lá»›p tri thức cao cấp kiểu Tây ở Việt Nam. Má»™t tầng lá»›p tri thức má»›i xuất hiện, cÅ©ng là m xuất hiện má»™t Ä‘á»™i ngÅ© nhà văn má»›i. Lúc nà y đã há»™i đủ khách thể thẩm mỹ và chủ thể sáng tạo, tạo ra hai dòng chÃnh là hiện thá»±c và lãng mạn. Trong đó xu hÆ°á»›ng nghệ thuáºt “tả chân†cà ng ngà y cà ng nhiá»u thà nh tá»±u, khi há» hÆ°á»›ng vá» con ngÆ°á»i trong cảnh lầm than để thức tỉnh vị thế của cá nhân và qua đó cả dân tá»™c. 1.1.3.     Sá»± thay đổi kiểu tÆ° duy thẩm mỹ. Các nhà Nho yêu nÆ°á»›c đầu thế ká»· đã nháºn thức được sá»± thua kém của văn minh Việt Nam so vá»›i văn minh phÆ°Æ¡ng Tây ở chá»— má»™t bên có tÃnh chất “luôn luôn tÄ©nh†và má»™t bên có tÃnh chất “luôn luôn Ä‘á»™ngâ€. Äây chÃnh là nguyên nhân mà phÆ°Æ¡ng Tây đã tiến nhanh hÆ¡n phÆ°Æ¡ng Äông và khi Pháp Ä‘Æ°a văn minh phÆ°Æ¡ng Tây và o Việt Nam đã nhanh chóng là m thay đổi cả kinh tế và đặc biệt là là m thay đổi cả cÆ¡ cấu xã há»™i và kiến trúc thượng tầng trong đó có sá»± thay đổi kiểu tÆ° duy từ tÆ° duy tÄ©nh (Sphèrique) sang tÆ° duy phân tÃch, khám phá (Lingnère) – má»™t yếu tố tạo nên sá»± hình thà nh của chủ nghÄ©a hiện thá»±c trong văn há»c Việt Nam: phân tÃch mạch ngầm của các quan hệ xã há»™i bằng hình tượng thẩm mỹ. 1.2. Ảnh hưởng của văn há»c và văn hóa phÆ°Æ¡ng Tây. 1.2.1.     Những mầm mống của chủ nghÄ©a hiện thức trÆ°á»›c 1930. Văn há»c dân gian, văn há»c cổ Ä‘iển vá» cÆ¡ bản là má»™t ná»n văn há»c nhân đạo, mang tÃnh dân chủ. Những tiá»n Ä‘á» nà y là cÆ¡ sở rất quan trá»ng để văn há»c hiện thá»±c phê phán Việt Nam phát triển. Äến cuối thế ká»· XIX, chủ nghÄ©a hiện thá»±c phát triển thà nh khuynh hÆ°á»›ng văn há»c “láºt xá»›i†hiện thá»±c qua tác phẩm của Nguyá»…n Khuyến, Tú XÆ°Æ¡ng. NhÆ°ng phải đến sau 1920, ngÆ°á»i ta má»›i chứng kiến má»™t sá»± chuyển mình thá»±c sá»± của văn há»c vá»›i tên tuổi của Hồ Biểu Chánh, Nguyá»…n Chánh Sắt, Nguyá»…n Bá»u Má»c, Trần Quang Nghiệp,v.v…â€Văn dÄ© tải đạo†là quan niệm chÃnh thống của văn há»c phong kiến, nay được thay thế bằng quan niệm văn há»c phản ánh hiện thá»±c. Các cây bút miá»n Bắc nhÆ° Phạm Duy Tốn, Nguyá»…n Bá Há»c cÅ©ng đã có thà nh tá»±u. Nguyá»…n Công Hoan má»›i xứng đáng là “ngÆ°á»i đầu tiên có công khai phá con Ä‘Æ°á»ng Ä‘i đến chủ nghÄ©a hiện thá»±c phê phán†(Phan Cá»± Äệ). 1.2.2.     Văn há»c ná»a đầu thế ká»· XX chịu ảnh hưởng của văn há»c phÆ°Æ¡ng Tây, trong “hà nh lang của văn hóa Phápâ€. Hoạt Ä‘á»™ng của lý luáºn văn há»c cÅ©ng có nhiá»u đổi thay theo hÆ°á»›ng duy lý. Biểu hiện là lý luáºn văn há»c đã tiến tá»›i khám phá các mối quan hệ cÆ¡ bản của văn chÆ°Æ¡ng vá»›i Ä‘á»i sống xã há»™i: văn há»c vá»›i hiện thá»±c, nhÆ°ng là hiện thá»±c thẩm mỹ; văn há»c có tác dụng khai mở dân trÃ. Các quan Ä‘iểm lý luáºn trên đây cho thấy rõ ý thức cách tân của văn há»c đầu thế ká»· XX. Văn há»c ngà y cà ng hÆ°á»›ng tá»›i những tÆ° tưởng má»›i, quan Ä‘iểm cách mạng xã há»™i, văn há»c phải gắn vá»›i cuá»™c Ä‘á»i, vừa tiếp thu tinh hoa của văn hóa truyá»n thống vừa hÆ°á»›ng tá»›i văn hóa nhân loại. Bám sát Ä‘á»i sống, gắn vá»›i tồn vong của dân tá»™c, định hÆ°á»›ng nà y đã góp và o thúc đẩy nên văn há»c hiện thá»±c phê phán phát triển. 1.2.3.     Ná»n văn há»c Việt Nam từ 1900 trở Ä‘i phát triển trong má»™t Ä‘iá»u kiện hoà n thiện dần má»™t văn tá»± má»›i : chữ Quốc ngữ. Văn há»c hiện thá»±c Việt Nam sinh ra trong thá»i đại mà văn há»c cổ Ä‘iển đã được xếp hạng và chấm dứt; cái hay ở đây là còn có sá»± chấm dứt của văn tá»± cÅ© để sang Quốc ngữ, văn tá»± má»›i. HÆ¡n nữa, xã há»™i Việt Nam lại phát triển rất Ä‘a dạng. Cho nên, ngôn ngữ má»›i lại mang thêm nhiá»u mà u sắc má»›i. Äấy chÃnh là cÆ¡ sở cá»±c kỳ thuáºn lợi cho sá»± phát triển của chủ nghÄ©a hiện thá»±c phê phán ở nÆ°á»›c ta. Bởi vì, chủ nghÄ©a hiện thá»±c phê phán lấy chÃnh Ä‘á»i sống vá»›i những mâu thuẫn Ä‘a dạng, bá»™n bá» của nó là m đối tượng miêu tả, mà đá»i sống má»™t ná»a được biểu đạt bằng ngôn ngữ. 1.3. Tâm thế xã há»™i. 1.3.1.     Xu hÆ°á»›ng xác định vị thế cá nhân trong xã há»™i, vấn Ä‘á» cái “Tôi†được khẳng định. Phát hiện ra cái Tôi và ý thức vá» má»™t cái Tôi (Nam Cao và Nguyên Hồng) vá»›i khát vá»ng đổi Ä‘á»i đã mang lại tÃnh chiến đấu mạnh mẽ, tÃnh tÃch cá»±c của dòng văn há»c hiện thá»±c phê phán. Các nhà văn hiện thá»±c phê phán khi khám phá Ä‘iển hình Ä‘á»i sống, Ä‘iển hình xã há»™i bao giá» cÅ©ng đặt chúng và o cái Tôi trải nghiệm đầy ý thức của mình trong xu hÆ°á»›ng muốn vượt thoát khá»i vÅ©ng lầy cuá»™c sống Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i để Ä‘i tá»›i má»™t ngà y mai tốt đẹp hÆ¡n. Äây chÃnh là đặc Ä‘iểm thẩm mỹ quan trá»ng nhất khiến chủ nghÄ©a hiện thá»±c phê phán Việt Nam giai Ä‘oạn 1930-1945 khác hẳn “cái Tôi ná»™i cảm†của văn há»c lãng mạn. 1.3.2.     Cuá»™c đấu tranh giữa hệ tÆ° tưởng tÆ° sản và vô sản nhằm khẳng định hệ tÆ° tưởng văn hóa dân chủ má»›i là chủ nghÄ©a Mác – Lênin. Những năm 30 của thế kỉ XX, xã há»™i Việt Nam phát triển trong hoà n cảnh há»™i nháºp và tiếp biến vá»›i văn hóa phÆ°Æ¡ng Tây, đồng thá»i luôn ý thức đặt văn há»c và o cuá»™c đấu tranh dân tá»™c, đấu tranh giai cấp hết sức gay gắt, nhằm Ä‘i tá»›i phá bá» chế Ä‘á»™ thá»±c dân phong kiến, xây dá»±ng má»™t hệ thống chế Ä‘á»™ má»›i. Hoà n cảnh đó đã dẫn đến những cuá»™c đấu tranh trên lÄ©nh vá»±c tÆ° tưởng, ý thức hệ, hình thà nh những quan Ä‘iểm, những tâm lý thẩm mỹ và khuynh hÆ°á»›ng, trà o lÆ°u văn há»c khác nhau. Cuá»™c tranh luáºn nghệ thuáºt 1935-1939 giữa hai phái “nghệ thuáºt vị nghệ thuáºt†và “nghệ thuáºt vị nhân sinhâ€, định hÆ°á»›ng cho văn há»c hiện thá»±c phê phán giữ được bản chất của mình. Äồng thá»i vá»›i Äá» cÆ°Æ¡ng văn hóa Việt Nam (1943), nhóm Văn hóa cứu quốc đã nâng tầm cao cho những tác phẩm văn há»c hiện thá»±c phê phán. 1.3.3.     Má»™t chủ nghÄ©a nhân văn má»›i được hình thà nh (vá»›i những ý nguyện và khát vá»ng sống má»›i, tinh thần Ä‘á»™c láºp dân tá»™c). Chủ nghÄ©a nhân văn ở nÆ°á»›c ta đã thà nh tá»±u phần lá»›n trong văn há»c lãng mạn. Äặc trÆ°ng má»›i mẻ của chủ nghÄ©a nhân văn trong văn hiện thá»±c phê phán là hÆ°á»›ng đến những con ngÆ°á»i cùng khổ, hÆ°á»›ng đến sá»± yêu thÆ°Æ¡ng những con ngÆ°á»i lao Ä‘á»™ng, những con ngÆ°á»i bé nhá» trong xã há»™i vá»›i khát vá»ng đổi thay, mong muốn có má»™t cuá»™c Ä‘á»i má»›i.                                                      * * * Văn minh công nghiệp tạo ra lối sống đô thị, đến lượt nó, đô thị là m thay đổi toà n bá»™ lối sống cá nhân của văn minh lúa nÆ°á»›c. Kéo theo đó, nó là m thay đổi cả tâm trạng, tâm thế của con ngÆ°á»i thá»i đại; đặc biệt nó đã là m thay đổi nhịp sống của con ngÆ°á»i, thay đổi trình Ä‘á»™ dân trÃ. Äấy cÅ©ng là nguyên nhân là m thay đổi cả hệ tÆ° tưởng văn hóa, thay đổi cách sáng tạo văn há»c, nghệ thuáºt. Vì váºy, chủ nghÄ©a hiện thá»±c phải đợi đến giai Ä‘oạn 1930-1945 má»›i phát triển rá»±c rỡ.  ChÆ°Æ¡ng 2 à THỨC THẨM MỸ CỦA NHÀ VÄ‚N VÀ CÃC KIỂU NHÂN VẬT ÄIỂN HÃŒNH CỦA VÄ‚N XUÔI HIỆN THá»°C PHÊ PHÃN VIỆT NAM (1930-1945) 2.1. à thức thẩm mỹ của các nhà văn hiện thá»±c phê phán Việt Nam giai Ä‘oạn 1930-1945.            2.1.1. Nguồn gốc xã há»™i Mẫu thuẫn dân tá»™c và mẫu thuẫn giai cấp ngà y cà ng sâu sắc đẩy ngÆ°á»i nông dân và dân nghèo thà nh thị và o con Ä‘Æ°á»ng bần cùng hóa. Sá»± phân hóa giai cấp trong xã há»™i diá»…n ra dữ dá»™i, tinh thần phản kháng ngà y cà ng dâng cao. Chá»n giải pháp nhìn thằng và o các ung nhá»t xã há»™i để phanh phui nó ra, dẫn tá»›i cảm hứng phê phán, má»™t cảm hứng đặc biệt của văn há»c hiện thá»±c. 2.1.2. Những quan Ä‘iểm thẩm mỹ cụ thể của các nhà văn hiện thá»±c phê phán Việt Nam trong sáng tạo nhân váºt Ä‘iển hình. 1/ Văn há»c phải phản ánh sá»± tháºt, nhÆ°ng đó lại là sá»± tháºt trái chiá»u của Ä‘á»i sống; cái sá»± tháºt ngang trái, bất công. Văn há»c phải hÆ°á»›ng tá»›i số pháºn của con ngÆ°á»i, nhÆ°ng không phải con ngÆ°á»i nói chung mà là con ngÆ°á»i thuá»™c tầng lá»›p thứ ba. 2/ Văn há»c phải góp phần là m thay đổi xã há»™i trên hai phÆ°Æ¡ng diện: xóa ná»—i bất công và hÆ°á»›ng đến tình thÆ°Æ¡ng, tạo má»™t chá»— đứng má»›i thanh cao cho con ngÆ°á»i. 3/ Văn há»c vá»›i bản chất là sáng tạo. 2.2. Tiến trình dẫn văn há»c tá»›i vấn Ä‘á» nháºn thức vai trò của nhân váºt Ä‘iển hình. Văn há»c cổ thÆ°á»ng xây dá»±ng các nhân váºt có chức năng thá»±c hiện quan Ä‘iểm thẩm mỹ truyá»n thống trên cÆ¡ sở “văn dÄ© tải Äạoâ€. Äây là kiểu nhân váºt Ä‘iển hình của má»™t phÆ°Æ¡ng diện, Ä‘iển hình vá» loại, chÆ°a phải là điển hình vá» tÃnh cách. Văn há»c lãng mạn lại chú ý đến cái riêng, đến cá tÃnh, tâm trạng bên trong của nhân váºt. Nhân váºt của chủ nghÄ©a hiện thá»±c lại là con ngÆ°á»i bình thÆ°á»ng, con ngÆ°á»i lịch sá» cụ thể. Giai Ä‘oạn 1930-1945 là giai Ä‘oạn sá»± phát triển nhảy vá»t của cá nhân, của ý thức “cái Tôiâ€. Văn há»c phản ánh nhân váºt nhÆ° má»™t tÃnh cách Ä‘iển hình trong hoà n cảnh Ä‘iển hình tạo nên nghệ thuáºt đặc sắc của văn há»c hiện thá»±c phê phán. 2.3. Thà nh tá»±u xây dá»±ng tÃnh cách Ä‘iển hình trong hoà n cảnh Ä‘iển hình của văn xuôi hiện thá»±c phê phán 1930-1945.            2.3.1. Vá» khái niệm “điển hình†và “điển hình hóaâ€. “Phạm trù Ä‘iển hình là phạm trù quan trá»ng nhất của mỹ há»c hiện thá»±c†(X.M.PêtÆ¡rốp). Trần Äình Sá» xác định : “Äiển hình là má»™t sá»± khái quát cao của sáng tạo nghệ thuáºtâ€. “Vá» bản chất, cái Ä‘iển hình không phải là cái cá biệt nhÆ°ng Ä‘iển hình nghệ thuáºt thì phải đồng thá»i là cái cá biệtâ€. Muốn xây dá»±ng được má»™t Ä‘iển hình văn há»c, nhà văn phải tuân theo nguyên tắc Ä‘iển hình hóa. Äiển hình hóa theo nghÄ©a rá»™ng là “con Ä‘Æ°á»ng Ä‘Æ°a sáng tạo nghệ thuáºt tá»›i chất lượng caoâ€. Bản chất của Ä‘iển hình hóa là má»™t phÆ°Æ¡ng thức để tạo ra hình tượng nghệ thuáºt, để cây dá»±ng nhân váºt Ä‘iển hình. Trong nghÄ©a hẹp, Ä‘iển hình hóa là “hình thức khái quát hóa đặc trÆ°ng của phÆ°Æ¡ng pháp sáng tác hiện thá»±c chủ nghÄ©a, hình thà nh trên cÆ¡ sở quan sát tÃnh lắp Ä‘i lắp lại tÆ°Æ¡ng đối ổn định của các hiện tượng tÃnh cách và quá trình cuá»™c sống cùng loại trong thá»±c tếâ€. Hai cách hiểu trên Ä‘á»u được sá» dụng trong luáºn án. 2.3.2. Những phÆ°Æ¡ng diện cÆ¡ bản quy định việc xây dá»±ng tÃnh cách Ä‘iển hình trong hoà n cảnh Ä‘iển hình của chủ nghÄ©a hiện thá»±c phê phán. - PhÆ°Æ¡ng pháp lấy chất liệu văn há»c:            Chủ nghÄ©a hiện thá»±c phê phán rất chú trá»ng yếu tố khách quan- đối tượng phản ánh của tác phẩm văn há»c. Các nhà văn hiện thá»±c phê phán Ä‘á»u lấy những Ä‘iển hình Ä‘á»i sống, Ä‘iển hình xã há»™i cá»™ng vá»›i cái Tôi có tinh khuynh hÆ°á»›ng để xây dá»±ng nên những Ä‘iển hình văn há»c. HỠđặc biệt chú ý đến nguyên mẫu. - Thế giá»›i quan của nhà văn: Trong má»™t Ä‘iá»u kiện lịch sá» má»›i, các nhà văn hiện thá»±c phê phán Việt Nam đã nhìn thấy mâu thuẫn cÆ¡ bản của xã há»™i Việt Nam lúc đó là mâu thuẫn giữa nông dân và địa chỉ. Tắt đèn, BÆ°á»›c Ä‘Æ°á»ng cùng, Chà Phèo …đã chÄ©a mÅ©i nhá»n đả kÃch và o giai cấp thống trị phong kiến và bÆ°á»›c đầu thấy được sá»± chuyển biến theo hÆ°á»›ng tÃch cá»±c của má»™t số nhân váºt chÃnh. - à thức vá» phÆ°Æ¡ng pháp sáng tác: Ngô Tất Tố, Nguyá»…n Công Hoan Ä‘á»u dùng phÆ°Æ¡ng pháp phân tÃch lịch sá», cụ thể qua các chi tiết chân thá»±c để xây dá»±ng những tÃnh cách Ä‘iển hình trong hoà n cảnh Ä‘iển hình…Các nhà văn trẻ nhÆ° VÅ© Trá»ng Phụng, Nam Cao và Nguyên Hồng Ä‘á»u phát biểu quan Ä‘iểm sáng tác rõ rệt của mình khi bắt đầu cầm bút. - Những tÆ° tưởng sáng tạo văn há»c vá»›i những nét thống nhất cái nhìn vá» số pháºn con ngÆ°á»i (lấy chủ nghÄ©a nhân đạo là m cÆ¡ sở). “Chủ nghÄ©a nhân đạo là cÆ¡ sở lý tưởng thẩm mỹ của nghệ thuáºt hiện thá»±câ€(X.M PêtÆ¡rốp). Ngô Tất Tố, Nguyá»…n Công Hoan, Nam Cao, Nguyên Hồng Ä‘á»u xuất phát từ chủ nghÄ©a nhân đạo cao cả để xẻ chia, thông cảm và phản ánh. Trong văn xuôi hiện thá»±c phê phán, ta thấy “thấm nhuần má»™t tinh thần nhân đạo cao quýâ€. - Ngoà i ra còn phải kể đến má»™t yếu tố rất quan trá»ng ảnh hưởng đến thà nh tá»±u của văn há»c hiện thá»±c phê phán Việt Nam, đó là đã thừa kế thà nh tá»±u của văn há»c Pháp và văn há»c hiện thá»±c xã há»™i chủ nghÄ©a Nga. 2.3.3. Diá»…n tiến vá» xây dá»±ng nhân váºt Ä‘iển hình trong văn xuôi hiện thá»±c phê phán 1930-1945.            Diá»…n tiến vá» Ä‘iển hình hóa có thể chia là m ba giai Ä‘oạn : 1930-1935; 1936-1939; 1940-1945.            Äầu thế ká»· XX, khuynh hÆ°á»›ng hiện thá»±c trong văn há»c Việt Nam đã biểu hiện trong các tác phẩm của Hồ Biểu Chánh, Trá»ng Khiêm, Äặng Trần Phất, Nguyá»…n Chánh Sắt. Tuy váºy, nhân váºt của văn há»c giai Ä‘oạn nà y vẫn chÆ°a đạt đến Ä‘iển hình văn há»c theo đúng nghÄ©a của nó. Năm 1930-1935, văn há»c hiện thá»±c phê phán hình thà nh, phát triển trở thà nh má»™t trà o lÆ°u sáng tác hoà n chỉnh. Nguyá»…n Công Hoan là tác giả tiêu biểu, nhÆ°ng Ä‘iển hình hóa vẫn chÆ°a trở thà nh bút pháp nghệ thuáºt đặc sắc. Giai Ä‘oạn 1936-1939 là thá»i kỳ nở rá»™ của văn há»c hiện thá»±c phê phán: phong phú vá» số lượng, Ä‘a dạng vá» phong cách và có nhiá»u tác phẩm đạt đến đỉnh cao vá» chất lượng (Giông tố, Số Ä‘á», Tắt đèn). Văn há»c thá»i kỳ nà y đạt đến Ä‘á»™ chÃn trong tÆ° duy hiện thá»±c: xây dá»±ng được “tÃnh cách Ä‘iển hình trong hoà n cảnh Ä‘iển hìnhâ€. Nhiá»u hình tượng nhân váºt đã trở thà nh những Ä‘iển hình bất hủ. Giai Ä‘oạn 1940-1945, khuynh hÆ°á»›ng hiện thá»±c phê phán đứng trÆ°á»›c những thá» thách má»›i. TÃnh chất phê phán Ä‘i xuống rõ rệt. Há» Ä‘Ã nh chuyển hÆ°á»›ng mà không “tà n lụiâ€. Sức sống của má»™t số cây bút trẻ xuất hiện nhá» và o hÆ°á»›ng tiếp cáºn hiện thá»±c má»›i (Mạnh Phú TÆ°, Äá»— Äức Thu, Nam Cao, Tô Hoà i, Nguyên Hồng). Má»™t số tác phẩm đạt đến đỉnh cao của chủ nghÄ©a hiện thá»±c kiểu má»›i: Sống mòn, Chà Phèo của Nam Cao. Äiển hình hóa đã Ä‘i từ xung Ä‘á»™t dân tá»™c, xung Ä‘á»™t giai cấp (Tắt đèn, BÆ°á»›c Ä‘Æ°á»ng cùng, Giông Tố, Chà Phèo), đến xung Ä‘á»™t gia đình, xung Ä‘á»™t Ä‘á»i tÆ° cá nhân (Sống mòn, Äứa con, Là m lẽ…). 2.3.4. Các kiểu nhân váºt Ä‘iển hình trong văn xuôi hiện thá»±c phê phán.  Có nhiá»u tiêu chà khác nhau để phân loại các kiểu nhân váºt, luáºn án dá»±a và o thá»±c tiá»…n văn há»c Việt Nam đầu thế ká»· XX và chá»n má»™t tiêu chà được coi nhÆ° má»™t đóng góp nhá» của mình là dá»±a và o hiện tượng tha hóa của con ngÆ°á»i  ( thuáºt ngữ tha hóa là thuáºt ngữ triết há»c do Hêghen và Mác sá» dụng rất nhiá»u) Ä‘em ứng dụng và o trong nghiên cứu Ä‘iển hình văn há»c ta sẽ thấy các kiểu nhân váºt sau : 1)     Kiểu nhân váºt lao Ä‘á»™ng bị áp bức, bị dồn và o con Ä‘Æ°á»ng tha hóa, nhÆ°ng cố vượt lên vá»›i tinh thần phản kháng.  Tắt đèn và BÆ°á»›c Ä‘Æ°á»ng cùng thể hiện sức mạnh quáºt khởi vốn tiá»m tà ng trong nhân dân lao Ä‘á»™ng. Äó là những tác phẩm có hệ thống nhân váºt thể hiện cái nhìn con ngÆ°á»i “trên tinh thần giai cấpâ€. Chị Dáºu bị dồn và o thế phải bán con, bán nhân phẩm nhÆ°ng vẫn giữ được bản chất tốt đẹp của mình. Ngô Tất Tố đã phát hiện ra bản chất tốt đẹp tiá»m ẩn của ngÆ°á»i nông dân. Nguyá»…n Công Hoan lại là nhà văn có ý thức Ä‘Æ°a và o tác phẩm hình ảnh của ngÆ°á»i nông dân sá»›m giác ngá»™ tinh thần Ä‘oà n kết, lòng hữu ái giai cấp. Những ngÆ°á»i nông dân già u tinh thần phản kháng nà y là hình tượng đẹp của tác phẩm. 2)     Kiểu nhân váºt phản diện thuá»™c tầng lá»›p thống trị tá»± lao và o tha hóa đến mất hết tÃnh ngÆ°á»i.  Sá»± phân biệt nhân váºt phản diện, chÃnh diện gắn vá»›i sá»± ra Ä‘á»i của giai cấp trong xã há»™i. Vá»›i những hình tượng nghị Quế, nghị Lại, nghị Hách, Bá Kiến, các nhà văn hiện thá»±c có Ä‘iá»u kiện lách sâu và o ung nhá»t xã há»™i. Ngòi bút của các nhà văn trở thà nh vÅ© khà chiến đấu, giáng và o đầu bá»n quan tham lại nhÅ©ng, địa chủ phong kiến, tÆ° sản mại bản những đòn hiểm. Những hình tượng Ä‘iển hình vá» nhân váºt phản diện thuá»™c tầng lá»›p thống trị trong văn há»c hiện thá»±c phê phán Việt Nam đã “miêu tả đúng đắng những quan hệ thá»±c tế, nó phá vỡ được những ảo tưởng có tÃnh chất quy Æ°á»›c và đang thống trị nó vá» bản chất của các quan hệ nà y, là m lung lay được cái tinh thần lạc quan của thế giá»›i tÆ° sản gieo rắc hoà i nghi vá» tÃnh chất bất biến của những cÆ¡ sở của tráºt tá»± hiện tồn†(Mác – Ä‚ng ghen – Lênin bà n vá» văn há»c và nghệ thuáºt). 3)     Kiểu nhân váºt “hãnh tiến†– tha hóa ngược ( Äá»— Văn Khang )   Xuân tóc Ä‘á» là má»™t nhân váºt tÃnh cách, má»™t nhân váºt Ä‘iển hình của chủ nghÄ©a hiện thá»±c, có tÃnh cách phong phú và đa dạng, tiêu biểu cho loại ngÆ°á»i hạ lÆ°u, vô há»c, nhá» hoà n cảnh “xã há»™i bát nháo†đã tạo Ä‘iểu kiện cho hắn tiến thân trở thà nh má»™t kẻ “nổi tiếngâ€. Nó là má»™t nhân váºt “tiến lên trong xã há»™i tÆ° sản hoà n toà n bằng con Ä‘Æ°á»ng gian trá, bịp bợm†(Phan Cá»± Äệ). Hoà n cảnh đã tạo Ä‘iá»u kiện rất thuáºn lợi để Xuân bÆ°á»›c tá»›i vinh hoa, phú quý, rồi chÃnh nó “từ chá»— bị Ä‘á»™ng, nó tiến lên chủ Ä‘á»™ng, khai thác triệt để váºn Ä‘á» của nó†(Nguyá»…n Äăng Mạnh). 4)     Kiểu nhân váºt bị tha hóa nhÆ°ng quyết không chịu tha hóa đến cùng.  Nhân váºt Tám BÃnh của Nguyên Hồng và nhân váºt Chà Phèo của Nam Cao tiêu biểu cho kiểu loại nhân váºt nà y. Trong tác phẩm của Nam Cao, kiểu con ngÆ°á»i tha hóa được khai thác má»™t cách toà n diện và triệt để. Tha hóa và chống lại tha hóa, các nhân váºt đã phải trả má»™t cái giá rất đắt cho chÃnh mình. Nguyên Hồng và Nam Cao đã cố gắng Ä‘i tìm những nét đẹp còn ẩn sâu trong tâm hồn của những con ngÆ°á»i bị tha hóa- má»™t quan niệm rất tiến bá»™ của các nhà văn hiện thá»±c phê phán Việt Nam. 5)     Kiểu nhân váºt tiểu tÆ° sản trà thức bị tha hóa nhân cách vá»›i những bị kịch vỡ má»™ng.  Văn há»c hiện thá»±c phê phán vá»›i đối tượng thẩm mỹ má»›i của mình đã sáng tạo được má»™t kiểu nhân váºt má»›i – những ngÆ°á»i trà thức. Từng ôm ấp những hoà i bão lá»›n, từng mÆ¡ Æ°á»›c và mÆ¡ Æ°á»›c đó là chÃnh đáng, nhÆ°ng những nhân váºt đó Ä‘á»u phải gò mình trong hoà n cảnh, bị hoà n cảnh nÃu kéo. Bi kịch của há» là cuá»™c giằng xé dai dẳng, giữa má»™t bên là khát vá»ng cao cả và má»™t bên là cuá»™c sống tầm thÆ°á»ng. Thứ, Äiá»n, Há»™ là những ngÆ°á»i trà thức đầy Æ°á»›c mÆ¡, hoà i bão, váºt lá»™n trong những lo toan của Ä‘á»i thÆ°á»ng, há» Ä‘á»u rÆ¡i và bi kịch vỡ má»™ng. ChÃnh Ä‘iá»u nà y đã tạo ra phÆ°Æ¡ng diện tinh tế của văn há»c. Nam Cao đã nói vá» há» vá»›i sá»± cảm thông sâu sắc và hiểu biết thá»±c sá»±.  ChÆ°Æ¡ng 3 NGHỆ THUẬT ÄIỂN HÃŒNH HÓA TRONG VÄ‚N XUÔI HIỆN THá»°C PHÊ PHÃN VIỆT NAM  3.1. Nghệ thuáºt xây dá»±ng các loại hình nhân váºt Ä‘iển hình của văn há»c hiện thá»±c phê phán Việt Nam. 3.1.1. Äiển hình hóa nhân váºt chÃnh diện.            Chị Dáºu là hình ảnh của má»™t nhân váºt chÃnh diện tiêu biểu của văn xuôi hiện thá»±c phê phán. Äây là kiểu nhân váºt gần vá»›i truyá»n thống, được xây dá»±ng theo khát vá»ng của nhân dân : nhân váºt chÃnh diện bao giá» cÅ©ng đẹp và được thể hiện vá»›i bút pháp lý tưởng. Vì váºy, nhân váºt trung tâm ở đây là dạng nhân váºt Ä‘iển hình mà phần khái quát hóa thà nh công hÆ¡n phần cá thể hóa. Nhà văn thÆ°á»ng chú trá»ng miêu tả ngoại hình hÆ¡n là ná»™i tâm. Ngô Tất Tố là trÆ°á»ng hợp tiêu biểu. 3.1.2. Äiển hình hóa nhân váºt phản diện.            Chá»n nhân váºt phản diện là m nhân váºt trung tâm, văn há»c hiện thá»±c phê phán thà nh công trong cách phản ánh các tưởng phản quái gở của thá»i đại. Nguyá»…n Công Hoan rất có sở trÆ°á»ng vá» Ä‘iển hình hóa nhân váºt phản diện. Ông thÆ°á»ng tô Ä‘áºm má»™t số nét Ä‘iển hình của loại nhân váºt nà y và phóng đại lên để ngÆ°á»i Ä‘á»c dá»… nháºn diện. Äiển hình hóa nhân váºt nghị Hách, VÅ© Trá»ng Phụng đã tạo nên má»™t nhân váºt phản diện vá»›i nhiá»u đức tÃnh xấu, tháºm chà cá»±c xấu. NhÆ° váºy, tÃnh cách Ä‘iển hình của hắn hiện nguyên hình là má»™t kẻ thống trị gian hùng và khả ố. Hình tượng nghị Hách là hình tượng trung tâm và nổi báºt của tác phẩm lấn át nhân váºt chÃnh diện. Äiển hình hóa nhân váºt Bá Kiến, Nam Cao táºp trung miêu tả tÃnh cách nham hiểm hÆ¡n là chú trá»ng miêu tả hình thức. Vá»›i các nhân váºt phản diện nà y, văn xuôi hiện thá»±c phê phán đã là m được má»™t sứ mệnh rất cao cả đó là nhìn thấy và vạch rõ chân tÆ°á»›ng cÅ©ng nhÆ° bản chất của giai cấp thống trị và dá»± báo dá»± sụp đổ không tránh khá»i của chúng. 3.1.3. Äiển hình hóa nhân váºt dị dạng.            Äiển hình hóa nhân váºt dị dạng trở thà nh má»™t đóng góp đáng kể của văn xuôi hiện thá»±c phê phán, mà tiêu biểu hÆ¡n cả là sáng tác của Nam Cao. Ông hay và von so sánh con ngÆ°á»i ứng vá»›i loà i váºt, đồ váºt. Những nhân váºt nà y bị hoà n cảnh là m méo mó đến mất cả nhân hình : xấu xÃ, dị dạng. Trong khi và đồng thá»i vá»›i việc đặt các nhân váºt dị dạng thà nh nhân váºt trung tâm của tác phẩm, nhà văn đã để cho các nhân váºt bình thÆ°á»ng khác xuống hà ng thứ yếu, hoặc trong mối quan hệ khăng khÃt vá»›i nhân váºt dị dạng để tô Ä‘áºm thêm cuá»™c Ä‘á»i của kiểu nhân váºt nà y. Nam Cao chú trá»ng miêu tả sá»± băng hoại vá» mặt hình thức để nói lên sá»± tha hóa vá» mặt tâm hồn. Bằng bút pháp cÆ°á»ng Ä‘iệu, lố bịch hóa nhân váºt, tác giả tô Ä‘áºm thêm tÃnh bi kịch có tÃnh quy luáºt của má»™t lá»›p ngÆ°á»i là nạn nhân của hoà n cảnh. 3.1.4. Nhân váºt được xây dá»±ng từ nguyên mẫu, hoặc tá»± phân thân.            Lần đầu tiên trong lịch sá», nên văn há»c nà y đã coi chÃnh Ä‘á»i sống cùng các quan hệ của nó trong dòng chảy lịch sá» là m chất liệu của nghệ thuáºt. VÅ© Trá»ng Phụng và Nam Cao là hai nhà văn thÆ°á»ng sá» dụng nguyên mẫu cho sáng tác. Hầu hết các nhân váºt trong Số Ä‘á» Ä‘á»u có nguyên mẫu trong cuá»™c Ä‘á»i. Vá» nhân váºt Bá Kiến, Nam Cao từng mượn nguyên mẫu là nghị BÃnh. Thứ (Sống mòn), Äiá»n (Giăng Sáng), Há»™ (Äá»i thừa) Ä‘á»u là những phân thân của Nam Cao. Huyên trong Hai dòng sữa, Sinh trong HÆ¡i thở tà n, An trong Ngá»n lá»a Ä‘á»u là những nhân váºt mang dáng dấp của Nguyên Hồng. 3.2. Nghệ thuáºt sá» dụng thá»i gian và không gian, các yếu tố trà o lá»™ng góp phần khắc há»a tÃnh cách nhân váºt Ä‘iển hình. 3.2.1. Nghệ thuáºt sá» dụng thá»i gian.            Thá»i gian nghệ thuáºt của văn xuôi hiện thá»±c phê phán là thá»i gian hiện thá»±c hà ng ngà y (không có thá»i gian tÆ°Æ¡ng lai), đôi khi tÆ°Æ¡ng lai cÅ©ng lóe lên nhÆ°ng rồi tắt ngấm. Äể khắc há»a tÃnh cách của những nhân váºt Ä‘iển hình rÆ¡i và o hoà n cảnh bế tắc thì thá»i gian thÆ°á»ng là thá»i gian dồn nén (táºn cùng, cuối tuần, cuối ngà y, cuối năm, cuối vụ thuế), là m tăng thêm tình trạng gay gắt của hoà n cảnh, tạo Ä‘iá»u kiện để nhân váºt bá»™c lá»™ tÃnh cách (thá»i gian trong Tắt đèn, BÆ°á»›c Ä‘Æ°á»ng cùng, Giông tố). Thá»i gian trong Giông tố là thá»i gian bất thÆ°á»ng, không ổn của các nhân váºt. Ngay sau thá»i Ä‘iểm đó, cuá»™c Ä‘á»i của các nhân váºt chuyển sang má»™t hÆ°á»›ng khác mà thÆ°á»ng là theo hÆ°á»›ng tiêu cá»±c. Số Ä‘á», Giông tố, Vỡ đê, Trúng số Ä‘á»™c đắc lại tiêu biểu cho thá»i gian gấp gáp nhÆ° sá»± đảo lá»™n của cuá»™c Ä‘á»i. Thá»i gian nghệ thuáºt Ä‘a tuyến là má»™t cách tân của văn xuôi hiện thá»±c phê phán (Giông tố, Trúng số Ä‘á»™c đắc, Sống mòn, Bỉ vá»). 3.2.2. Nghệ thuáºt sá» dụng không gian.            Trong văn há»c hiện thá»±c phê phán nổi báºt lên là không gian tù túng, quẩn quanh dồn ép con ngÆ°á»i, không gian của những ngÆ°á»i bần cùng, của những ngÆ°á»i dÆ°á»›i đáy vô vá»ng. Không gian riêng tÆ° cá nhân – không gian Ä‘iểm còn được miêu tả rất Ä‘áºm nét trong nhiá»u tác phẩm. Trong nhiá»u tác phẩm của dòng văn há»c nà y nổi báºt lên sá»± đối láºp má»™t cách gay gắt giữa không gian vá»›i con ngÆ°á»i, tạo nên má»™t kiểu khong gian cô đặc lại, bủa vây con ngÆ°á»i: hình ảnh của mặt trá»i, bầu trá»i. Văn há»c hiện thá»±c phê phán còn có xu hÆ°á»›ng viết vá» không gian mở (Vỡ đê, NgÆ°á»i tù được tha). Äặc Ä‘iểm nổi báºt ở văn xuôi hiện thá»±c phê phán là khi nhân váºt Ä‘iển hình ở trong hoà n cảnh hẹp thì tÃnh cách thÆ°á»ng sinh Ä‘á»™ng, nếu tách nhân váºt ra khá»i hoà n cảnh hẹp, nhân váºt không sinh Ä‘á»™ng nữa. Sá»± biến đổi của không gian là m cho nhân váºt của văn há»c hiện thá»±c phê phán bị hẫng hụt, biến đổi, dá»… trôi theo dòng nÆ°á»›c cuốn (Chà Phèo, Tám BÃnh, Thị Mịch). 3.2.3. Nghệ thuáºt sá» dụng yếu tố trà o lá»™ng.            a) Tình huống mang tÃnh kịch cao.            Nguyá»…n Công Hoan lÆ°u ý tá»›i Ä‘á»™ chênh giữa hoà n cảnh và tÃnh cách. Tiếng cÆ°á»i của VÅ© Trá»ng Phụng là phát hiện ra các bảng giá trị, các chuẩn má»±c của xã há»™i bị đảo lá»™n để tạo ra má»™t thế giá»›i nghệ thuáºt đảo lá»™n, ngá»› ngẩn lố bịch, nhố nhăng rởm Ä‘á»i. Vá»›i ý nghÄ©a đó, “cÆ°á»i là tinh thần của lòng căm thù†(Banzắc).            b) Nghệ thuáºt khắc há»a chân dung nhân váºt.            Ngô Tất Tố, Nguyá»…n Công Hoan, VÅ© Trá»ng Phụng thÆ°á»ng sá» dụng chi tiết tạo hình mang tÃnh trá»±c tiếp bá» ngoà i nhÆ°ng lại là sá»± thể hiện trá»±c tiếp tÃnh cách bên trong. Bằng nghệ thuáºt phóng đại lá»™t mặt nạ, các nhà văn hiện thá»±c phê phán bóc trần bản chất trống rá»—ng, thói huênh hoang vô nghÄ©a, lạm dụng thá»i thế của các nhân váºt cần phải lên án, đả phá.            c) Nghệ thuáºt xây dá»±ng giá»ng Ä‘iệu các nhân váºt.            Nghệ thuáºt trà o lá»™ng đạt đến mức Ä‘á»™ cao còn nhá» và o việc nhà văn cá tÃnh hóa nhân váºt bằng ngôn ngữ. Ngô Tất Tố đặc tả giá»ng Ä‘iệu của nghị Quế : giá»ng Ä‘iệu lạnh tanh, kẻ cả, của lối “văn minh là ng quêâ€. Má»—i nhân váºt của VÅ© Trá»ng Phụng có má»™t thứ ngôn ngữ riêng, không thể lẫn và o đâu được ( giá»ng Ä‘iệu của nghị Hách, giá»ng Ä‘iệu của Xuân tóc Ä‘á»). VÅ© Trá»ng Phụng còn dùng tiếng nhại để đối tượng phải tá» mặt tháºt. Giá»ng Ä‘iệu nhại trở thà nh thủ pháp chủ đạo của tác phẩm hà i hÆ°á»›c. Nghệ thuáºt trà o lá»™ng trong tác phẩm Nam Cao thÆ°á»ng dùng hình thức Ä‘a giá»ng Ä‘iệu (song thanh) để châm biếm hay tá»± giá»…u nhân váºt (Chà Phèo, Sống mòn). Äến văn há»c hiện thá»±c phê phán, ngôn ngữ nhân váºt, giá»ng Ä‘iệu nhân váºt được sá» dụng má»™t cách uyển chuyển, linh hoạt nhiá»u bình diện, Ä‘a sắc mà u, phong phú nhÆ° cuá»™c Ä‘á»i, góp phần khắc há»a tÃnh cách nhân váºt Ä‘iển hình. 3.3. Äặc trÆ°ng thẩm mỹ của những tÃnh cách Ä‘iển hình trong văn há»c hiện thá»±c phê phán. 3.3.1. Sá»± thống nhất biện chứng giữa cái chung và cái riêng, giữa khái quát hóa và cá thể hóa.            Các nhân váºt nghị Hách, Chà Phèo, Xuân tóc Ä‘á», Tám BÃnh, chị Dáºu … Ä‘á»u là những nhân váºt có cá tÃnh hóa rõ nét, nó là “con ngÆ°á»i nà y†nhÆ° ông già Hêghen đã nói. Nghị Hách là má»™t thà nh công xuất sắc của Ä‘iển hình hóa hiện thá»±c chủ nghÄ©a. Xây dá»±ng nhân váºt nà y, VÅ© Trá»ng Phụng thể hiện Ä‘á»™ chÃn trong tÆ° duy hiện thá»±c của ông. Vá» mặt cá tÃnh, hình tượng chị Dáºu không gây được ấn tượng sâu sắc nhÆ° hình tượng Chà Phèo. NhÆ°ng những chi tiết mà Ngô Tất Tố đã có ý thức để miêu tả hình tượng nà y từ ngoại hình đến ná»™i tâm là của riêng chị Dáºu. Chà Phép là nhân váºt có cá tÃnh rõ nét. Nhân váºt Thứ là nhân váºt có tÃnh cách Ä‘a chiá»u. Tuy không Ä‘á»™c đáo nhÆ° nhân váºt của Ngô Tất Tố, VÅ© Trá»ng Phụng, nhÆ°ng nhân váºt Thứ đã đạt đến mức Ä‘á»™ Ä‘iển hình hóa sâu sắc. 3.3.2. TÃnh Ä‘a dạng vá» mà u sắc thẩm mỹ.            Trong tác phẩm hiện thá»±c phê phán, các mà u sắc thẩm mỹ pha trá»™n Ä‘an chéo nhau, chuyển hóa lẫn nhau. Có khi trong má»™t yếu tố tá»± sá»± có pha lẫn cái cao cả, cái thấp hèn, cái đẹp và cái xấu, chất thÆ¡ và chất “văn xuôiâ€. TÃnh Ä‘a dạng vá» mà u sắc thẩm mỹ được thể hiện trong từng nhân váºt, từng sá»± kiện, từng chi tiết. Các nhà văn hiện thá»±c chủ nghÄ©a là ngÆ°á»i nắm bắt và miêu tả sá»± chuyển hóa các sắc thái thẩm mỹ nà y má»™t cách chắc tay. Nghị Hách, Xuân tóc Ä‘á», Chà Phèo, Thứ là những hình tượng Ä‘iển hình cho sá»± chuyển hóa nà y. 3.3.3. Có sá»± phát triển hợp lô gÃc ná»™i tại của tÃnh cách.            Trong tác phẩm hiện thá»±c phê phán có sá»± phát triển của tÃnh cách má»™t cách logÃc. Chị Dáºu là má»™t ngÆ°á»i phụ nữ hiá»n dịu, đảm Ä‘ang, má»™t ngÆ°á»i phụ nữ rất truyá»n thống nhÆ°ng bị hoà n cảnh dồn ép mãi, chị Ä‘Ã nh đứng lên đánh trả ngÆ°á»i nhà lý tưởng. Sá»± phát triển tÃnh cách của Tám BÃnh cÅ©ng là hợp lý. Mịch và Long trong Giông tố cÅ©ng là những nhân váºt bị tha hóa theo má»™t quá trình. Miêu tả sá»± chuyển biến tÃnh cách của nhân váºt Chà Phèo, Nam Cao đã đạt đến má»™t nghệ thuáºt chắc tay. Sá»± chuyển đổi ná»™i tại tÃnh cách của Chà Phèo là những trang viết hay nhất của truyện ngắn cùng tên. 3.3.4. Sá»± thống nhất biện chứng giữa tÃnh lÆ°u chuyển và tÃnh bất biến.            Nhân váºt của văn xuôi hiện thá»±c phê phán vừa có tÃnh ổn định nhÆ° bản chất vốn có, đồng thá»i tÃnh cách đó lại phát triển trong quá trình đấu tranh vá»›i hoà n cảnh. TÃnh bất biến của chị Dáºu là má»™t ngÆ°á»i phụ nữ bé nhá», yêu chồng, thÆ°Æ¡ng con, sống má»™t cuá»™c sống bình dị ở thôn quê và bằng lòng vá»›i cuá»™c sống đó. TÃnh lÆ°u chuyển của chị Dáºu là vùng lên phản kháng. Äiá»u nà y hợp vá»›i sá»± phát triển tÃnh cách của chị. Nó cÅ©ng phù hợp vá»›i cái nhìn tốt đẹp của Ngô Tất Tố vá» ngÆ°á»i phụ nữ nông dân Việt Nam. Chà Phèo cÅ©ng là má»™t nhân váºt thể hiện rất rõ hai yếu tố nà y. TÃnh bất biến là m ná»n tảng cho tÃnh lÆ°u chuyển, chúng là hệ quả của nhau để tạo nên má»™t tÃnh cách hoà n chỉnh, sống Ä‘á»™ng. Xuân tóc Ä‘á», Tám BÃnh là những nhân váºt có sá»± hòa quyện những nét tÃnh cách nà y. 3.3.5. Xây dá»±ng được tÃnh cách Ä‘iển hình trong hoà n cảnh Ä‘iển hình.            Äiển hình hó của chủ nghÄ©a hiện thá»±c phê phán là phải chá»n những chi tiết chân thá»±c, chá»n sá»± va chạm giữa tÃnh cách và hoà n cảnh tiêu biểu của Ä‘á»i sống là m đối tượng khai thác thẩm mỹ. Do đó, tÃnh cách của chủ nghÄ©a hiện thá»±c là tÃnh cách Ä‘iển hình trong hoà n cảnh Ä‘iển hình, giữa hai yếu tố nà y có mối quan hệ biện chứng vá»›i nhau. Hoà n cảnh Ä‘iển hình của chủ nghÄ©a hiện thá»±c phê phán chủ yếu là hoà n cảnh xấu, hoà n cảnh bóp chết hạnh phúc của con ngÆ°á»i, là m biến dạng con ngÆ°á»i. TÃnh cách của các nhân váºt trong chủ nghÄ©a hiện thá»±c phê phán là tÃnh cách chống đối lại hoà n cảnh đó, hoặc vùng vẫy chống lại hoà n cảnh nhÆ°ng Ä‘á»u bị hoà n cảnh là m cho thất bại, chÆ°a ai có thể thà nh công trong việc cải tạo hoà n cảnh mà thÆ°á»ng bị hoà n cảnh chi phối, lấn át. Các tác phẩm Tắt đèn, BÆ°á»›c Ä‘Æ°á»ng cùng, Bỉ vá», Giông tố, Số Ä‘á», Chà Phèo, Sống mòn đã tạo ra được các hoà n cảnh Ä‘iển hình nổi báºt, tạo Ä‘iá»u kiện cho các tÃnh cách phát triển. 3.4. Tác Ä‘á»™ng của Ä‘iển hình hóa đối vá»›i xã há»™i và con ngÆ°á»i.            Vấn Ä‘á» tác Ä‘á»™ng của Ä‘iển hình hóa đối vá»›i xã há»™i là vấn Ä‘á» trÆ°á»ng tồn của Ä‘iển hình văn há»c. Chức năng nháºn thức và giáo dục của văn há»c thể hiện rõ nét qua những hình tượng Ä‘iển hình. Những Ä‘iển hình nà y là má»™t Ä‘i không trở lại, nhÆ°ng nó là dấu ấn vá» má»™t xã há»™i đã qua; giúp ngÆ°á»i Ä‘á»c nháºn thức bản chất của chế Ä‘á»™ ấy và thêm tin yêu và o sá»± tốt đẹp của xã há»™i ta ngà y mai.            Hình tượng nghệ thuáºt chỉ có giá trị khi nghệ sÄ© dùng nó để miêu tả và bảo vệ cái đẹp, lên án cái xấu, tác Ä‘á»™ng đến cảm xúc của công chúng. Văn há»c là má»™t phÆ°Æ¡ng tiện quan trá»ng dùng ảnh hưởng của nó hÆ°á»›ng con ngÆ°á»i đến Chân, Thiện, Mỹ. Song, để ảnh hưởng đến mức cao nhất, văn há»c không thể tác Ä‘á»™ng má»™t cách chung chung, trừu tượng mà cần tạo nên những kinh nghiệm, những tấm gÆ°Æ¡ng vá» tÆ° cách ngÆ°á»i, những Ä‘iển hình văn há»c bất hủ. Văn há»c hiện thá»±c phê phán còn thức tỉnh ý thức con ngÆ°á»i, thúc đẩy há» có thái Ä‘á»™ rõ rệt đối vá»›i số pháºn của má»—i ngÆ°á»i. Dòng văn há»c nà y đã tạo thà nh ở bạn Ä‘á»c thái Ä‘á»™ phủ định đối vá»›i hiện thá»±c xã há»™i không xứng đáng. Äến đây, chúng ta có thể khẳng định rằng, sức mạnh của chủ nghÄ©a hiện thá»±c là ở chá»— nhà văn đúng giữa thá»±c tại, tìm cách khám phá những tÆ°Æ¡ng phản quái gở của thá»i đại để má»i ngÆ°á»i xa lánh cái xấu, qua đó tá»± tìm lấy cái đẹp.  KẾT LUẬN            Dùng phÆ°Æ¡ng pháp liên ngà nh để nghiên cứu Äiển hình hóa trong văn xuôi hiện thá»±c phê phán 1930-1945, luáºn án đã giải quyết má»™t số vấn Ä‘á» sau :
-            Văn minh công nghiệp và kinh tế hà ng hóa được phát Ä‘á»™ng ở nÆ°á»›c ta và bắt đầu bám rá»… và o xã há»™i, có hiệu lá»±c tạo nên cuá»™c sống má»›i và chi phối cuá»™c sống từng giá», từng phút. -            Tầng lá»›p thị dân phát triển nhanh thà nh má»™t lá»±c lượng phải tÃnh đến trong xã há»™i. Tầng lá»›p nà y có má»™t năng lá»±c má»›i vá» thị hiếu thẩm mỹ: bắt nhạy cái đẹp má»›i và khát vá»ng khẳng định cái Tôi. Tầng lá»›p nà y có há»c, tá»± nó trở thà nh má»™t “thá»±c khách†của ná»n nghệ thuáºt sá» dụng ngôn từ. -            Tầng lá»›p thứ ba xuất hiện là m xuất hiện đối tượng thẩm mỹ má»›i và nhân váºt má»›i của văn há»c, đặc biệt là của văn há»c hiện thá»±c phê phán. -            Văn há»c đã xuất hiện má»™t hệ thống quan niệm má»›i vá» xã há»™i, con ngÆ°á»i, vá» hiện tại và tÆ°Æ¡ng lai. Triết há»c Khai sáng và chủ nghÄ©a nhân văn là cÆ¡ sở của ná»n văn há»c má»›i. -            Kiểu tÆ° duy “tuyến tÃnh†đầy chất duy lý mang tÃnh phân tÃch cao là cÆ¡ sở của tÆ° duy nghệ thuáºt hiện thá»±c phê phán. -            Cảm hứng sáng tạo quan trá»ng nhất của thá»i nà y là cảm hứng phủ định những cái xấu xa, thấp hèn, để Ä‘i tìm cái đẹp má»›i. -            Văn tá»± má»›i xuất hiện đã dần hoà n thiện, đủ năng lá»±c diá»…n đạt má»i ngóc ngách của Ä‘á»i sống và tâm lý con ngÆ°á»i.
 TÆ° tưởng cÆ¡ bản của các nhà văn thá»i nà y là tÆ° tưởng khai sáng và đượm chất nhân văn. Vá»›i các nhà văn hiện thá»±c phê phán thì nghệ thuáºt cÆ¡ bản của há» là nghệ thuáºt phủ định mặt nghịch chiá»u của Ä‘á»i sống, đó là nghệ thuáºt đầy tÃnh hà i kịch nhằm phát hiện những xung Ä‘á»™t gay gắt giữa tÃnh cách và hoà n cảnh của con ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i. Mục Ä‘Ãch nghệ thuáºt chủ yếu của các nhà văn hiện thá»±c phê phán là xây dá»±ng các Ä‘iển hình văn há»c vá»›i đặc Ä‘iểm là chi tiết chân thá»±c, tÃnh cách Ä‘iển hình trong hoà n cảnh Ä‘iển hình.
Chá»n phÆ°Æ¡ng pháp sáng tác “láºt xá»›i†những mặt trái của Ä‘á»i sống để Ä‘i tìm cái Äẹp má»›i cho con ngÆ°á»i, chủ nghÄ©a hiện thá»±c phê phán Việt Nam đã phản ánh đúng đặc trÆ°ng của thá»i đại. Thá»i đại mà con ngÆ°á»i lao Ä‘á»™ng, quần chúng nhân dân đã được thức tỉnh, chuẩn bị là m má»™t cuá»™c cách mạng dân tá»™c dân chủ nhân dân vÄ© đại dÆ°á»›i sá»± lãnh đạo của Äảng cá»™ng sản Äông DÆ°Æ¡ng. Nói cách khác, chủ nghÄ©a hiện thá»±c phê phán Việt Nam giai Ä‘oạn 1930-1945 đã có công đẩy sức mạnh của sá»± phê bình đến đỉnh cao, để toà n dân ta thay thế sá»± phê bình trên văn há»c thà nh sá»± phê bình bằng vÅ© khÃ.                 Â
 |